Արձակ բանաստեղծությունների հավաքածու
Գիշեր է։
Կուլա կույսը, կուլան անոնք, որ մինակ են, միսմինակ… Երկու ձեռքերու մեջ սեղմած իր գլուխը, աչքերը գոց, կը վազե ան հողմի մը պես դեպի երազներու քաոսը։
Մերկ է ան, ինչպես բոլոր գեղեցկությունները, և իր ցրքուն մազերուն տակեն կ՚երևին իր չքնաղ ուսերը, ինչպես լուսինկան՝ սաղարթներու բացատներեն, կամ ինչպես աղավնյակ մը՝ ցանցին մեջ։
Չխոսիր, լուռ է շուշանը, որ կաճի, լուռ է հույսը, որ կը մարի։
Մի՛ լար, ո՜վ կույս, վե՜ր առ գլուխդ և մեկդի նետե՛ ճակատիդ մեռելաբույր և դամբանական ստվերները, ոսկեզօծե զայն աստղերու խորհուրդով, վասնզի դուն իբրև ճառագայթ մը պիտի խառնվիս Արշալույսի հսկայական թափորին։
Ճշմարիտ ճառագայթ մը ըլլալ՝ երկու գիշերներու մեջ սավառնող աստվածություն մը կը նշանակե։
Չշարժիր ան, կ՚սպասե, որ Արշալույսը իր թևերուն վրա առնե և փայփայե իր տրտմությունը, որ երկինք մըն է։
Ծունկի եկած է, գլուխը սեղմած երկու ձեռքերուն մեջ, քիչ մը կորացած՝ լուռ կը հեծկլտա հեռավոր մշուշին մեջ։
Աղոթքը այս ձևը կառնե խավարին մեջ։
Կո՜ւյսը…
Աճի՛ր, ո՛վ իմ տրտմությունս, ծով եղի՛ր իմ աչքերուս խորը։
Փթթի՛ր և աճի՛ր, վասնզի կուզեմ, որ աչքերս վերջալույս մը ըլլան իմ միջոցիս և իմ անհունությանս մեջ։ Բոլոր կարմրությունները ունեին անոնք, դուն՝ ո՜վ իմ մենավոր տրտմությունս, եղի՛ր ստվերը, եղիր սյուքը և հողմը վերջացող սերերուն, եղի՛ր խորհուրդը թափանցիկ գիշերին։
Մայրս պիտի լա հոն, ուշ գիշերին, և պիտի թափե իր մարգարիտները, որոնք իմ երկինքս պիտի աստղալուսեն։
Մա՛յր, բա՛ց կուրծքդ հոն՝ իմ վերջալույսի բարձունքներուն վրա՝ իբրև լուսինկան իմ չարչարված, միսմինակ դաշտերուն ու ամայի տարածություններուն համար։
Ո՛չ մեկ Աստված թող հանդգնի թևել իմ դրությանս մեջեն։ Ես Տիեզերք մըն եմ, իմ վեհությունը Ես ի՛նքս եմ։
Ես բացարձակ եմ իմ անհունությանս մեջ։
Աճի՛ր, ո՜վ իմ մենավոր տրտմությունս, ծո՜վ եղիր աչքերուս խորը։
Դուն թռչուններուն ամենեն գեղանին ես, ո՜վ իմ Սիրականս, թեև փետուր մ՚անգամ չունենաս ուսերուդ վրա։
Քու շունչեդ կ՚առնեն բոլոր ծաղիկները իրենց բույրերը ու գույները, վարդը՝ իր կարմիրը, մանիշակը՝ իր կապույտը, շուշանը՝ իր ճերմակը։
Քու բերանեն դուրս ելած շունչն է, որ բոլոր ծաղիկները կը վերաշնչեն, և իրենց գոյությունը կը պահեն։
Դուն մայրն ես բոլորին, ատոր համար է, որ երբ անոնցմե մին ճզմվի անկիրթ ոտքի մը տակ, սիրտիդ ձայնը կը լսվի անիմանալի անկյունե մը. կը հեծկլտաս, կը տրտմիս բոլորին համար։ Մա՜յրն ես ամենուն։
Տիեզերքն ինձ խոստացավ պարգևել իր գարունը―հսկայական նվագարան բնության։ Ես նախընտրեցի լացիդ հեկեկականքները, զոր կը լսեմ՝ ուշ գիշերին, շուշանի մը կամ վարդի մը թուփի տակեն։
Մ՛ի փորձեր իմ արցունքներս մազերովդ սրբել, վասնզի վշտագին ա՜նգղը պիտի դառնաս։
Իմ արցունքներս, ո՜վ իմ Սիրականս, հուրի զորությունը ունին և պիտի հրդեհեն մազերդ։
Դուն հայելին ես, որուն խորքին մեջ կանդրադառնան բոլոր գեղեցկությունները և դուն անգիտակ ես այդ բոլորին։
Քեզի համար խենթ մը ըլլալուս շատ ալ չեմ ցավիր, քանի որ անհունությունը ինձ այդպե՛ս ճակատագրեց։
1912 թ.
Իմ ծաղիկներս ես բաշխեցի ուրիշներուն և իմ գարնան կողովը պարապ է։
Արծաթ չստացա ես իմ ծաղիկներուս փոխարեն, այնպե՜ս տվի ես բոլորին, իմ գարնան կարմիր վարդերը․․․
Ես հազիվ կը դողդոջեմ անոնց թարմության հիշատակով։ Ձեռքս կը նետեմ կողովիս, անիկա լեցուն էր գարնան ծաղիկներով, որո՞ւ տվի ես զանոնք, ո՞վ տարավ և ի՞նչ նվիրեց փոխարեն։
Իմ գարնան կողովը պարապ է, ի՞նչ ես դեմս կանգնած լալագին և ո՞վ ես դու…
Ծաղիկ չտվի քեզ, ես բոլորին բաշխեցի իմ գարնան ծաղիկները։
Իմ գարնան կողովին մեջ միայն անցած աղվորություններու դողդոջուն բերկրանքը կա…
Ես ծաղիկ չունիմ…
1917 թ.
Քո՛ւյր, փոխե շորերս և անկողնիս ճերմակները…
Մաքրե՛ տունը և միջանցքին մեջ ծաղիկներ ցանե՛…
Բա՛ց լուսամուտը, թո՛ղ Գարունը ներս մտնե…
Ըրե՛ այնպես, ինչպես մայրիկը կըներ։
Այս իրիկուն անիկա ինձ պիտի այցելե։
Ես կը բաղձամ ողջունել զինքը, ինչպես նոր Կյանք մը, ճերմա՜կ, մաքո՜ւր շորերով և գարնան թարմությամբ։
Իմ ժպիտը դալկահար շրթներուս վրա կարմիր վարդերու փրփուրին կը նման՞ի, քո՜ւյր․․․
Իրիկուն է։
Վառե՛ ճրագը և տանը մեծ դուռը բաց թող.
Ես մայրիկին պիտի հանդիպիմ ճերմա՜կ, մաքո՜ւր շորերով և երիտասարդ թարմությամբ։
Արդեն մաքրած ես տունը և շորերս ու անկողնիս ճերմակները փոխած։
Ճրագը մեղմիկ կը հևա, աստղիկ կա սենյակիս մեջ…
Հոս մի՛ կենար, քո՜ւյր։ Գնա՛ դուրս և Գարունին հետ խոսիր՛
Կյանքի և Արևի մասին։
1917 թ.
Ես սիրեցի այս կյանքին բոլոր բաները, ատեցի, երգեցի և հարբեցա։
Ուրախացա մութին մեջ, ըմբոշխնեցի տրտմությունն անգամ։
Պատահեցա ամեն կարգի մարդոց, ընկերացա բոլորին հետ և մտա անոնց հոգիներուն մեջ։
Ես ծունկի եկա քարերու վրա, աղոթեցի Աստուծո ու հայհոյեցի անոր։
Ես լսեցի աշխարհին խոսքը և տեսա գործը։
Հիմա պատրաստ եմ ես մահվան։
Ես պատրաստ եմ սկսելու ուրիշ կյանք մը, դարձյալ այնքան ամբողջությամբ ապրելու, որքան այս կյանքը ապրեցա։
Ո՛չ ծաղիկներ կըտանիմ հետս և ո՛չ ալ խորհուրդ մը այս արևներեն։ Կերթամ մերկ և դատարկ ձեռքերով, որպեսզի հոն սկսիմ կառուցանել և ստեղծել։
Ես ապրեցա միայն այս աշխարհին համար։
Կը թողում ամեն ինչ ա՛յստեղ։
|
|
Կը թողում քեզ քու ներշնչումի քաղցրության և երաժշտության մեջ առանց ավելորդ զրույցներու․․․
Մնաս բարով, լրացո՛ւր քերթվածը․․․
- «Կեցի՛ր,— մրմնջեցի ես, բռնելով իր թևեն,— քու ներկայությամբդ ամեն ինչ կատարյալ է․․․»
- «Ո՛ չ,— ըսավ անիկա,— ներշնչումը պետք է հասնի իր
հաղթական լրումին»։
- Ու անիկա դուրս գնաց լռությամբ, թողելով զիս իր մարմինեն փրփրած բույրի ալյակներուն մեջ…
Ո՜վ գեղեցիկը և ամենակատարյալը բոլոր ստեղծագործության, ինչպե՞ս լրացնել անլրիվ մը լրիվ թողելով․․․
Իր կյանքի վերջին վայրկյաններն էին, երբ ես մոտեցա սնարին։
- «Մի՛ տրտմիր,— ըսավ անիկա, ցուցնելով ինձ տախտակամածին վրա տարածված արևուն տաքուկ շողերը։—
- Քեզի՛, Սիրելի՛ս, վայելքը արևու ճաճանչին, քեզի վարդերը և պատուհանին ալպյան մանիշակները…»։
Ես շուրջս նայեցա։ Անոնք բոլորը գեղեցիկ էին։
Դարձյալ նորեն իմ սիրուհիին, Անոր աչքերը գոցված էին վարագուրելով վերրջալույս մը իրեն ետին։ Շրթունքները տժգուն էին և խաղաղ…
Մահը դուրս ելած էր, և ամեն ինչ լուռ էր․․․
Ես դարձյալ նայեցա շուրջս և չգտա ո՛չ վարդ, ո՛չ արևու շող և ո՛չ ալ մանիշակներ…
Ես դառնորեն լացի և ըսի՝
- «Քու կյանքեն հեռու ո՛չ շող կա և ո՛չ ալ ծաղիկ․․․»։
Խաչե՛ զիս քու կուրծքին վրա և օծե՜ իմ հոգեվարքս քու կուսական բույրերով…
Երգ մը կաթե քու բուստերեդ իմ վերջալուսվող աչքերուս խորքը…
Լամ բուրներովդ գգվե՛ զիս և թո՛ղ ես բույր տանիմ մահվան…
Զիս խաչե քու կուրծքիդ վրա և փաթթե քու շուշաններովդ…
Քու մեկ երգովդ, հոգիեդ բղխած և մեկ շողովդ, աչքերեդ արշալուսված՝ դամբանական խավարին մեջ ես արևներ կը վառեմ…
Քու մեկ շողովդ կստեղծեմ գարուն մը՛ անկախ գարունեն…
Ես մայիսով կը պճնեմ մահվան միգամած սիրտը…
Քու մեն մի մրմունջեն ես քնարնե՜ր կստեղծեմ.
Ինչո՞ւ չարթնցար՝ մինչև որ ես քեզ չհամբուրեցի…
Ինչո՞ւ չքնացար՝ մինչև որ ես քեզ չհամբուրեցի…
Ինչո՞ւ կարտասվես քաղցրորեն, երբ ես դողդոջուն համբույրով կը մրմնջեմ՝
- «Ես քեզ կը սիրե՜մ…»։
Ինչո՞ւ իմ բացակայությանս միայն դու կերգես…
Ինչո՞ւ դու զիս կը գրկես և կը սեղմես կուրծքիդ անձկանոք՝ միայն իրիկնամուտի ոսկյա ալիքներուն մեջ…
Ինչո՞ւ դու կին ես և այնքա՜ն քաղցր…
Ինչպե՞ս է, որ դու կին ես և այնքա՜ն քաղցր…
Ես կը բաղձամ և կը կարոտիմ, որ դու հպիս իմ երիտասարդ երազներուս նոր բացված կարմիր վարդերուն քու երգիդ և շողերուդ ալիքներով…
Ես կը բաղձամ և կը կարոտիմ, որ դու ճանչնաս իմ վիշտը, անիկա առաջին ծաղիկն է քու էությանդ։
Իմ օրերս երկու եղանակ ունին միայն — գարուն է զեփյուռներով և փթթումներով, երբ դու կանցնիս իմ լուսամուտիս առջևեն…
Աշուն է ցուրտ, միգամած և քարի պես ծանր մնացյալ իմ բոլոր օրերս…
Երբ իմ լուսամուտիս առջև գարնան առաջին վարդը բացվեցավ, ես չմոտեցա երկյուղածությամբ և չհոտոտեցի…
Անիկա էր, որ արևի շողերուն հետ իմ արցունքներովս հուզվեցավ…
Օր մը, երբ անիկա թոշնած էր, հիշեցի հանկարծ, որ դու ինձ ըսիր.
- Գարնան առաջին ծաղկին հետ քեզի բույր պիտի ուղարկեմ գերեզմանեն…»
Վարդը թոշնած է հիմա, ինչպես քու հոգին…
Ես կսպասեմ ուրի՜շ գարուններու…
1918 թ.
Գեղեցկությունները ծածկված են ստվերներով. ստվեր կա կյանքի ամեն երևույթի վրա։
Արշալույսները ստվերներու ծոցեն կպատռին, ինչպես շուշանները՝ կոկոններեն։
Սրտերը կծկված են թանձր ստվերներու տակ, ինչպես երազող աչքերը, որոնք գոցված են, բայց կտեսնեն։
Կյանքը շատ տափակ և կյանքի երգը շատ գռեհիկ պիտի ըլլար, եթե ստվերներու խորհուրդը չըլլար։ Լեռները, անտառները այնքան հավիտենական և աստվածային չպիտի ըլլային, եթե մեծության ստվերը չըլլար անոնց վրա։
Ահավասիկ ոսկեսափորը ուսերնին՝ հարսներ, որոնք դեպի արշալույսը կքալեն, անոնք երկրպագելի չպիտի ըլլային, եթե համեստության ստվերը չծածկեր անոնց կուրծքերը, եթե ոչ՝ անոնց վարդակարմիր ժպիտը պիտի ըլլար փրփուրը զզվանքի և ատելության։
Միայն մահը ստվեր չունի։ Մթությունը ստվեր չունի։ Մահը ինքնին ստվերն է կյանքին։
Ստվեր կա հանճարի ճակատին, ստվեր կա մանկան անբծության վրա։
Տիեզերքի բոլոր գանձերը ծածկված են հող—ստվերին տակ։ Ծովերը ստվերներ են անհուն հարստությանց։ Կյանքի հսկա մտածումները ծածկված են գանգերու մեջ։ Սուրը պատյան ունի։ Վրեժը կաճի լռության ստվերներուն մեջ։ Սերը խորն է սրտերուն։ Կույսերը կճառագայթին սրսկապաններու ետին։ Օ՜, գեղեցկությունը՝ քողերու խորհրդավորությանը մեջ…
Աշխարհը ծածկված է անհունության ստվերով։
Ժամանակը մեծ ստվերն է սերունդներու պատմության։
Երգ մը անոր, զոր կճանչնաս։
Ո՞վ կաթեց այնքան լույս քու աչքերուն խորը, ո՞վ պարգևեց քու երիտասարդ ճակատին դարերուն լրջությունը, և քու ամեն մեկ խոսքին մեջ՝ երկունքներու խորհուրդն ու խաղաղությունը։ Աչքերդ տեսնողը պիտի կոչեր. «Բեկորը հսկա արեգակին»։ Ճակատդ տեսնողը պիտի անվաներ քեզ կնքողը բոլոր դամբարաններուն, իսկ ան, որ քու երգը լսեր, պիտի ըսեր. «Ահա՛ ծորակը, ուրկե բոլոր քաղցրությունները կհոսին»։
Բայց ես, որ քեզ ամբողջովին կճանչնամ — ճակատդ, աչքերդ, լեզուդ, հոգիդ, սիրտդ, ստինքներուդ աղավնությունը և մերկությանդ աստվածությունը, պիտի ըսեի. «Ահա՛ կույսը, ահա՛ Արշալույսներու մարմնացած շունչը»։
Չեմ գիտեր, թե ինչու կդողան այն ամեն շարժուն և անշարժ, անզգա իրերը, որոնց կհարիմ ոևէ կերպով. բոլորն ալ կթրթռան երկյուղով մը և կսարսռան չարաճճի տղու մը ձեռքին մեջ բռնած թռչունի մը պես, իբր թե բոլորին ալ վիրավորած ըլլայի, բոլորին սրտին սուր մը տեղավորած ըլլայի։
Մանուշակը, որ համբույրիս տակ կուլա, և փրցուցած ցողունես արյունը կվազե կաթիլ առ կաթիլ։ Քարերն անգամ իմ հպումիս տակ կդողան և կշարժին։
Աչքերս չեմ կրնար տեղ մը գամել, նայվածքներս առանց աչքերես դուրս ելլելու կմարին ճրագի մը պես հոգիիս անդունդին մեջ — լույսի անդունդը…
Բայց ինչո՞ւ դուրսի աշխարհը զիս գիշեր մը կկարծե, և ամեն ինչ խույս կուտա ինձմե։
Բան մը կփնտրեմ, կփնտրեմ և չեմ կարող գտնել։ Չեմ հիշեր, թե ինչ կորսնցուցած եմ, բայց կփնտրեմ և չեմ կարող գտնել։ Իբր թե այս աշխարհեն չըլլայի՝ ամեն մարդ ինձ խիստ կնայի, և ես, հոգնած երազելեն՝ դեպի մենությունները կվազեմ։
Կզգամ, թե պարապություն մը կա իմ հոգիիս խորությանը մեջ, զոր ոչ ձայները կրնան լեցնել, և ոչ ալ աշխարհի բոլոր թրթռումները կրնան գրավել այդ թափուր միջոցը։
Օտար եմ ես այս աշխարհին։
Օ՜, սարսուռը վարդերուն, որոնց լացեն կհյուսվի իմ երիտասարդ ողբս։ Օ՜, արյունը կակաչին, որ իմ մենավոր աղոթքս կհալածե իր կյանքի անապատին մեջ։
Եվ ցայգին մեջ չնիրհող առվակը կմրմնջե ինձ. «Սիրե՛, սիրե՛»։
քան անմահության իմաստասիրությունը
Գանգեր և հինավուրց ճակատներ… բոլորն ալ ոսկրուտ և այլանդակ, բոլորն ալ խանձած և ծռած, ճմռթկված ժամանակի հսկա անիվին տակ։
Բոլորն ալ մաշած են տիեզերքի արագության հետ և խորհուրդը հոն թողուցած է իր խոր ակոսները։ Շատերը ճեղքված և վառած, ինչպես կայծակեն վիրավորված բունը ծառին, ուրկե դուրս կարծես ճառագայթներու խուրձեր ելած են և կորսված հողին մեջ։
Անոնք դարերու նվերներն են մեզի հասած։
Գանգե՜ր… Պատմության շուշաններն են անոնք՝ պահված անարև հողին տակ ապագա բոլոր սերունդներուն ի նվեր։
Ահավասիկ՝ վարդի մեկ քանի թերթեր, որոնք քարացած են անոնց հետ։ Ոչ բույր ունին և ոչ թարմություն․ ժամամանակը ամեն ինչ խլած է անոնցմե. առտվան ցողը անոր վրա չկենար, և ոչ ալ սոխակը իր երգերուն մեկ թրթռումը պիտի նվիրեր անոնց համար։
Թերևս անոնք բեկորներն են այս գանձերու մեկի պսակին՝ արցունքը աչքերուն մեջ լեցված կույսի մը կողմեն դրված իր սիրահարի ճակատին վրա։ Թերևս ոճրագործ մըն է ան, որուն վրա պատահաբար հովը քշեր բերեր է այդ անմեղ թերթերը, թերևս մայրը իր զավակին համար, թերևս որդին իր հորը, կամ ընկեր մը իր գաղափարի ընկերոջը համար դրած ըլլան։
Անոնք թեև արշալույսին բույրը չունին, բայց ունին անմահության և դարերու օծությունը։
Ինչ որ ալ ըլլա՝ ես ծունկի կուգամ այս վարդի բեկորներուն առջև, առնելով ուսերուս վրա ծանրությունը դարերու խորհրդավորության, որում կզգամ ժամանակի սարսուռը։
Երբ վարդերը չեն մեռնիր, երբ վարդերը կրնան բյուրավոր արշալույսներ ողջունել, որոնք սահմանված էին ուղևորի մը ոտքերուն տակ ճզմվելու, այն ուժը, որ կզգամ կենդանի խորությանս մեջ, երբեք չէ կարող մեռնիլ։
Բոլորն ալ տրտում են և վիրավոր։ Ջարդված շուշաններու ցողուններեն արյունը կկաթի շիթ առ շիթ, կակաչը տրտմության ձյունին տակ կհեծե, աղավնիները կհեծկլտան, իբր թե անբույն ըլլային, ժպիտները մահվան ստվերներու պես կդողդոջին եղնիկի աչքերուն մեջ, հույսը ծունկի կուգա և կաղոթե։
Տեսա՞ծ եք մենավոր և արտասվող լույսեր, որոնք ամայի հովիտի մը զմայլագին հեռավորությանը մեջ կսարսռան, և անհամբեր կսպասեն վերջալույսի թևերուն։
Ծովն է տրտում, ծովն է մռայլ։
Ահավասիկ աղոթքներու սպիտակ երամները, որ կուգան արշալույսներու խորերեն և կվազեն տրտմության սև մեհյանները։
Արևնե՜ր, բոլորն ալ տրտում։
Ահավասիկ համեստության թևավոր և սպիտակ դիցուհիներ, որոնք կվազեն դողդոջ և երկյուղալից երկու անեզրություններու երկար եզերքներուն վրա. խավարը և լույսը։
Տրտում են անմեղությունները և վիրավորված չարության և ցոփության դաշույններեն։ Կաթիլ մ'արյուն կիյնա անոնց վերքերեն Թեմիսի աչքերուն մեջ, և անոնց չքերեն ճողոպրած ճառագայթ մը կմխվի խավարին կուրծքը և երկու մասի կբաժնե։
Խավարն ալ վիրավոր է, զարնված լույս են։
Ահարկու է խավարին ողբը, որ կկոհակավորվի միջոցին մեջ։
1922 թ.