...Մայրը որդու ձեռքից
բռնած քայլում է,
եւ երազը դիպչում է
նրա ոտքի ծայրին`
ամենացավեցնող քարի պես.
-Աստված իմ...
Մոր ցավից երեխան սկսում է լացել:
1.
Երկնքով վազում է ուռենին
եւ վարսերը լրիվ ետ են մղված,
ու դեմքը
ձգված է առաջ՝ ինչպես թռչելիս.-
սա քամու իրական պատկերն է։
Թեքված ծառ-թիկունքին՝ էլի ծառ, էլի թիկունք,
որ գնում են քամուն հակառակ։
Շեղված խոտեր, թփեր-գվվոցի դիմաց՝
փեշը պատահաբար քարերին ագուցած
բքի,
սա այն եղանակն է, երբ գայլերը
դուրս են գալիս
պարելու։
Վտակը այծենակաճի գրպանից ընկած
եղեգնյա սրինգի նման
սոթ տալով խոտի միջով,
կեռ ու մեռ շրջանցելով քարուխութ,
գնում է սրընթաց,
ընդհուպ՝ մինչեւ մեխվի ջրվեժի տակ,
անճանաչելիորեն փոխելով իր նրբին մեղեդին։
Էգ առյուծը կանգնել ու խոնարհ-անմռունչ
նայում է իր ոտքերի տակից դուրս պրծած
քարի գլորանքին,
մինչեւ որ այդ քարը, տեղ-տեղ վեր ցատկելով,
վերջին շրմփոցն է թաղում
ամայի սրտից ավելի ամայի ձորում։
Մութը հնարավոր չէ հագնել կամ հանգցնել։
Այրին՝ բոբիկ ոտքերի արյան ցոլքերը
թողնելով քարերին,
իսկ փեշը լացի մեջ աչքեր կորցրած
տղեկի բռան մեջ,
հասնում է թումբը հեռավոր,
ուր լիրբ լուսինը փորձում էր իջնել
իրենից առաջ
եւ արդեն շողերին տեղ էր արել.
նախ ձգում-հանում է խաչը փայտյա,
նետում,
ապա չոքում է,
ուշունցաբերան երեսը քերծել է հողին.
-Դու ի՞նչ իրավունք ունեիր մեռնելու,
հողի տակ դու ինչ գործ ունես անելու,
ով պիտի ինձ համբուրի, սիրի,
գուրգուրի,
չապրեցիր էլ, որ երեխադ ծնվի, տեսնես՝
տղա՞ է, աղջի՞կ է,
ես նրան հո իմ հերանց տնից չե՞մ բերել,
ի՞նչ էիր խոստացել, մոռացել ես ամեն ինչ,
ուրացել ես ամեն ինչ, դավաճան ես դու։
Ես քեզ կհանեմ շիրիմից,
ես չեմ թողնի քեզ այստեղ,
ես կլիզեմ քո վերքերը,
ես քո ձեռքը կդնեմ իմ
սրտի վրա
եւ դու կարթնանաս, կելնես, կժպտաս.
ինձ համար
չեմ ասում, տղայիդ համար եմ ասում,
ինձ համար չեմ ասում - մայրիկիդ համար եմ ասում,
ինձ համար չեմ ասում - սարերիդ համար եմ ասում,
ասում եմ թշնամուդ համար - թշնամուդ
համար եմ ասում։
Եվ եղունգներով քանդում է ու հողը
նետում չորս կողմ,
եւ եղունգներով գլորում է քարերը ու
հրում է չորս կողմ
եւ զույգ ձեռքերը թեւերի պես փռելով
հոգնած հողին,
ճչում է անմարդկային ու հոգեցունց մի ձայնով,
ապա դեմքը դարձնելով երկնքին՝ ծեծում է կուրծքը։
Գ.
Մայրը որդու ձեռքից բռնած քայլում է,
եւ երազը դիպչում է
նրա ոտքի ծայրին՝
ամենացավեցնող քարի պես.
-Աստված իմ...
Մոր ցավից երեխան սկսում է լացել,
եւ մայրը
ինչ անում է-չի անում,
երեխայի աչքը՝
երկրագնդի պես կլոր,
ընկնում է գետնին եւ սկսում
գլորվելով
հեռանալ։
Մայր ու որդի վազում են, վազում են,
որ ետ բերեն աչքը, մինչեւ կհասնեն, աչքը
խփվում է մի քարի ու փշրվում է։
Ոչ ոք չի կարող մինչեւ վերջ ասել,
թե ինչեր կարող են լինել երեխայի աչքերում։
Վարուժը գալիս է ընդառաջ.
«Ինձ ոչ ոք այդպես չի նայել,
այսինքն՝
գնդացրի փողի նշակետի վրայով
եւ իմ սրտի համար պատրաստվող
գնդակները
արճիճից էին սովորական,
եւ ես այնքան թիկնեղ եմ, որ գնդացրորդի
վրիպման հավանականությունը դարձնում եմ
շատ փոքր։
Քեզ հետ այլ բաներ պիտի խոսել, իհարկե։
Ուզում եմ ասել, որ ես բարբարոսաբար
եմ վարվել իմ մեռնելով։
Ուզում եմ չներվել։
Ինքնաթիռը մխրճվում է երկնքի մեջ,
եւ ես ափսոսում եմ,
որ մանկությանս օրերին քեզ չեմ
հանդիպել,
ուր ոտքը առվի մեջ ճողփելը այնքան
հաճույք չէր, որքան դրա համար
փափուկ տեղերին ապտակ ստանալը մայրիկից։
Ծուխը հողի փոշին է։
Մոխիրը հիմարություն է հուշի։
Ճիշտ է, սրտիս են խփել
գնդակով,
ճիշտ է, արյունս գետ էր անանուն,
որ ոչ մի քարտեզի վրա չի էլ նշված,
ճիշտ է, մի քանի ծաղիկ կար կրծքիս,
բայց սա արդարացում չէ,
պիտի չմեռնեի,
քանի որ միշտ հիշում եմ, որ սպասում ես,
քանի որ մենք միացած ենք այնքան,
որ մեկն ենք,
եւ ընդամենը իմ մասն էր գնդակված,
քո մասը հեռու էր գնդակվելուց,
եւ
կես մասով ոչ ոք չի մեռնում,
մանավանդ՝ դու չգնդակվեցիր իմ վերքով,
որ մեր երեխան հեր ու մերով լինի։
Մի փորիր իմ շիրիմը եղունգներով,
թող հանգստանա հողը արյունիս,
մեկ է,
դու պիտի քո ցավի միջով միայն ինձ գտնես։-
Քանի տարի է հարկավոր քեզ,
քանի դար է հարկավոր քեզ.
ես ու մեր երեխան տալիս ենք,
որ իմ հայացքը ամփոփես
մշուշի մեջ անօգ ու փոշեպատ։
Ես քեզ չեմ հրում հեռուն,
Ես ուզում եմ, որ դու ապրես
ու կարողանաս թույլ տալ քեզ՝
ինձ մոռանալ, կարողությանդ չափ։
Իմ երեխայի աչքերով ես կապրեմ
ու լաց կլինեմ իմ երեխայի աչքերով՝
եթե քեզ համբուրեն չսիրելով.
թող նա, ով հանդիպի քեզ,
ավելի շատ սիրի քո ազատությունը,
ես կաշխատեմ ետ չնայել
ու հող դառնալ,
որքան հնարավոր է՝ արագ,
դավաճան եմ ես, որ մահացել եմ
ու խոստումնազանց եղել օր-ցերեկով։
Բայց դու ինձ դավաճան մի ասա,
որ սիրտս չքարանա
ու ամբողջովին հողին գումարվեմ,
քարը ուշ է հող դառնում, քարը չի մեռնում։
Երկինքը ինքնաթիռի թեւին բերում է ռումբեր,
եւ ես պատրաստվում եմ դիմավորելու
Մարդուն, որ մ.թ.ա., չգիտեմ՝ որ դարից,
գալիս է հյուրասիրության»։
3.
Մոր ձեռքից ձգում է տղան, եւ մոր
ձեռքը պոկվում է նրա ուսից, ու տղան
ճչում է։ Հետո մյուս ձեռքից է ձգում
տղան, մյուս ձեռքն է մնում ափի մեջ,
տղան ճչում է։ Ճիչը փրփուր-փրփուր
վարդերի կարմիր է ցրում փողոցներում,
ու տղան նավակ է նստում, որ լողալով
ափ հասնի,
եւ մոր ձեռքերը դառնում են թիակներ,
անհայտ ուղղության վրա է ափը, որը
հեռանում է այնքան, որքան
մոտենում է որդին։
Իսկ մայրը Ստեփանակերտի մի անշուք փողոցում
կանգնել է անշուք
ու չգիտե, որ փողոցը վիրահատարանի սեղան է,
իսկ սեղանի վրա՝ ճերմակ-ճերմակ պաստառներում,
տեղ-տեղ արյունված ու կարմիր-կարմիր
իր ժպիտն է,
որ առաջին անգամ տվել է տղայի հայր Վարուժը։
«Ժպիտը ինչպես կարող է փրկվել,- ասում են
բժիշկները,-
երբ այնքան արյուն է կորցրել,
դոնորներ պետք է վարձել շտապ,
արյուն պիտի ներարկվի,
բայց ի՞նչ կարգի արյուն,
ժպիտը պետք է փրկել հանուն երեխայի»։
«Չէ, չեմ ուզում, արյունս մի խառնեք»։
Բայց մի տղամարդ մեկնում է իր աչքը,
բայց մի տղամարդ մեկնում է իր հայացքը.
«Վերցրեք,- ասում է,-վերցրեք ժպիտներս՝
որքան պետք է»։
«Ախր դուք վիրավոր եք, շատ ծանր
վերքեր եք տարել եւ ցավ կա ձեր ժպիտում»,-
խորհուրդ են տալիս բուժսանիտարները։
«Վերցրեք,- համառում է տղամարդը,-
վերցրեք,
Փրկեցեք ժպիտն այդ կնոջ, մեջտեղ
երեխա կա»։
Պատվաստված արյունով ժպիտը սկսում է
ապրելու նշաններ ցույց տալ։
«Ես չեմ կարող այլեւս ժպտալ,
ես երբ ժպտում եմ՝ սա իմ ժպիտը չէ»։
«Ոչինչ, դու էլ դու չես, որովհետեւ
հիմա ով է ինքը, մենք բեկորներ ենք,
հավաքվում ու ամբողջական ենք
ուզում լինել,
իսկ դիմացի շենքից կախված
լվացքաքողի վրա
ռումբի զարկը թողել է քրքրված
մի շոր՝ թեւը դեռ թեւքի մեջ»։
Մի ձեռք քաշում է արեւը՝
վիրասեղանի
վրա կախված լուսամփոփի հանգույն
ու ավելի մոտեցնում փողոցին,
ուր ժպիտների կյանքը փրկելու համար բուժպայքար է
գնում ահեղ։
Դու երեխա չեղար, երեխա, սուտ է։
Գլորվող աչքիդ ետեւից վազում ես
ու շրջում ես ծովը երկնքի դեմքին,
ու հանած ոտնամանիդ կրունկով
խփում ես ճաղատին
օրվա։
Մայրդ վաղուց սպասում է քեզ եւ ինքն իրեն,
կորցրել է իր ժպիտը եւ չի գտնելու այլեւս,
իսկ գտնվածները
ժպիտներ չեն, այլ ժպիտներ են, էլի, հենց այնպես։
Որպեսզի չմեռնի ինչ-որ բան, ինքն էլ չգիտե՝ ինչ,
մի մարդ, որը ժպիտ է տվել՝ որպես դոնոր,
ներարկելու մորդ ժպիտներին մեռնող,
երեկ ուզեց թեւը տեղավորել
մորդ գլխից վերեւ, երկնքի մեջ,
մայրդ նրան խղճալուց՝ լաց եղավ,
քանի որ դժվար է քար բարձրացնել,
առավել եւս՝ շիրմաքար,
եւ ասել.«Ով կա այդտեղ, դուրս եկ,
բավական է, որքան խաղացել ենք»։
Մայրդ չի հավատում, որ խաղ չէ այդ ամենը,
մայրդ բոլորի ժպիտներն արհամարհելով, միանգամից
քրքջում է հեծկլտալու նման...
Հիշո՞ւմ ես, երեկ քրքիջները
դարձան հրեշտակի փետուրներ
ու ծածկեցին բլուրները վշտի,
դժբախտության
լեռները,
երկինքը ձյունած դաշտի շարունակություն էր,
ամենեւին էլ երկինք չէր
եւ վերեւ նայելու տեղ չկար, գոնե՝ աղոթքի համար։
Իսկ մայրիկիդ իրանը գետի գալարումի
պես հորդացել է այնքան,
որ ոչ մի ճանապարհ չի կարող գոտեւորվել,
քանի որ մայրդ
կարող է ինքն իրեն չներել՝ ժպիտների
պատվաստները չբռնելու համար։
«Սա ինչ կյանք դառավ, իմանայինք՝ չէինք ծնվի,
բայց իմացողներ կային, չէ՞, կային, չէ՞,
բոլորը բանտի են արժանի, բոլորը,
եւ դրա համար Աստված բանտ է դարձրել աշխարհը»։
Երկնքի ճաղատը քերծվել է Ցից քարի
պռնկին եւ թխպերը արյունոտ լաթեր են
վիրակապի.
ինչ սուտ աշխարհ է այս բոլորը։
«Ես ամենից ուժեղն եմ աշխարհում։ Անհաղթելի։
Ոտքերիս տակ քանի-քանի սանձեր եմ կտրտել։
Ապտակել եմ։ Տիրել։ Առել։ Գրավել եմ։
Իսկ հիմա
Ոտքերիս՝ փոշին է... Երուսաղեմի։ Դու գալու ես։
Անիրական քո հեռացման մշուշներից, Վարուժ,
արթնացել եմ երեկ
եւ լույսի ցնցուղներ ընդունել։
Ուզո՞ւմ ես, կարդամ՝ ինչ եմ
օրագրումս զառանցել։
Բայց մինչեւ կարդալս, ասեմ՝
երեկ երազիս մեջ գնում էի մի տեղ,
չգիտեմ որտեղ,
մի սիրուն տղա (իմ դասընկերներից էր),
ինձ ժպտում է, ես էլ իրեն եմ ժպտում՝
երեխայի ձեռքից բռնած,
հետո կարմրում եմ ժպիտներիս համար
(քո մեռնելուց հետո ես չեմ ժպտացել դեռ),
դու գալիս ես, ասում՝ ժպտա, ժպտա, ժպտա
այդպես, որ ժպտալը չմոռանաս։
Ու ես սկսում եմ լաց լինել,
որովհետեւ ինչքան ուզում եմ ժպտալ, չի ստացվում,
երեխան լաց է լինում, ձգում է իմ թեւից,
ճչում է, ես զարթնում եմ, տեսնում՝ երազ։
Աչքս փակում եմ, հիմա էլ մի ուրիշ տեսիլ.
ես ակամա հայտնվել եմ անսովոր մի պարում,
ուր ցուլը կարմիր պաստառը շփոթել է արեւի հետ
եւ, աչքերն արյուն բռնած,
ամբողջ Իսպանիայով մեկ (էս երկիրը որտեղի՞ց ընկա)
վազում է
իմ ետեւից,
կրծքակողերի տակ - սրտում - սվինի ծայրը
արյունակալած։
Իսկ Լորկան, Պիկասոն, Դալին եւ
մի շարք ուրիշ ծնունդներ՝
գուցե եւ աշխարհ եկած Ցուլի
համաստեղության ներքո,
էլ չէին շվվացնում ցուլին այդ անպատկառ։
Լավ, օրագիրս կարդամ։
8.05.93թ.
Երբ ասացին, Վարուժը չկա, չհավատացի,
որովհետեւ դու էիր այդպես սովորեցրել ու
ասել էիր՝ հենց հավատացիր, որ չկամ, այդ ժամանակ
չեմ լինի։ Մինչեւ հիմա էլ աշխարհը մեկ է,
ես՝ մեկ։ Բայց ինչ թաքցնեմ մեղքս, երբ
ասացին չկաս, ուշաթափ եղա, բոլորը
ինչ - որ տեղ վռազեցին, ու երբ աչքերս
բացի, բան չտեսա, մութը ինձ քաշում էր,
որ չխորտակվեմ՝ մեկը ձգում, հանում էր,
մութը քաշում էր, որ չխորտակվեմ՝
մեկը ձգում, հանում էր.
աչքերս վերջին ճիգով բացեցի, տեսա
մեր երեխան ձեռքիցս ձգում ու լաց է լինում։
Ու որոշեցի՝ ինչ էլ որ լինի, չմեռնել։
10.05.93թ.
Երազում եկար, ասացիր՝ լա՞ց ես եղել,
ասացի՝ չգիտեմ,
ասացիր՝ լաց մի լինի։ Ինչո՞ւ եկար, ինչո՞ւ ասացիր,
ինչո՞ւ նայեցիր։ Եթե չես սիրում ինձ՝ ինչո՞ւ
այդքան լավն ես։ Եթե սիրում ես ինձ,
բա ինչո՞ւ սպանվեցիր։
11.05.93թ.
Ես ասում եմ՝ անտանելի վատն ես դու,
հետո պարզվում է, որ շատ
սիրելուց եմ ասում։
Ես ասում եմ՝ արհամարում եմ քեզ,
հետո պարզվում է, որ շատ սիրելուց եմ ասում։
Ես քեզ ասում եմ...
Հետո պարզվում է...
Ես քեզ ասում եմ...
Հետո պարզվում է...
Ես...
Հետո...
Ես...
Հետո...
Դու շարունակում ես չգալ։ Այդպես
Դու շարունակությունն ես դառնում հեռվի։
Եվ, իրականում, իսկապես որ՝ սեր չկա։
Լսում է Աստված վերեւից ու ասում.
- Դա էլ շատ սիրելուց ես ասում։
Եվ ես ժպտում եմ Աստծուն։
12.05.93թ.
Ում էլ ժպտամ, եթե ժպիտս ընդունողը դու չես,
որին ժպտում եմ,
նշանակում է՝
ես ուրիշինն եմ վաղուց, եւ ես ես չեմ երբեք,
քանզի շիրմիդ դաշտում բուսած ծաղկի հոտից էլ
զգում եմ որդուս արյան կարգը։
12.05.93թ. (երեկո)։
Քո արյունը հոսում է դաշտն ի վար,
քո տղայի երգը հոսում է դաշտն ի վար,
քո այրու հայացքը հոսում է դաշտն ի վար.-
տեսնես հեռվում ինչ գույն ունի ծովը։
13.05.93թ.
Ես քեզ տալու հարց չունեմ այլեւս,
հավաքում եմ աշխարհի
կտոր-կտոր բեկորները եւ ուզում եմ վերականգնել
իմ երազի փշրված դեմքը։
14.05.93թ.
Ո՞ւր ես։ Որպես գաղտնիք ասեմ, որ
ինձ ոչ-ոք քեզ պես չի կարող սիրել՝
եթե չես էլ սիրում,
որովհետեւ ես կյանքում սիրում եմ միայն քեզ։
15.05.93թ.
Ռումբը ընկնելուց հետո ուսումնասիրեցի,
թեկուզ կարծր է այն անասելի, բայց
կազմված է ուղեղից, ձեռքերից, ոսկորներից,
աչքերից, արյուն ու ոսկորից մանուկների,
պսպղուն ու հրեղեն կրակներից սրտի,
խաղալիքներից,
ու նաեւ՝ ծխից, որ բարձրանում է հետո։
(Այստեղ, ահա, երբ այս բառերը կարդում եմ քեզ,
ինձ վրա պտտվում է
մի ահավոր
ռումբ,
տղան քո վեր է նայում անթարթ, տղամարդ,
իսկ ես, ինչպես տեսնում ես,
առանց ընթերցանությունս դադարեցնելու
ու առանց հայացքս թարթելու,
վեր եմ նետում
չրթած արեւածաղկի թեփը
ու օդաչուին ձեռքով նշան եմ անում
անհամաձայնության,
որովհետեւ աշխարհում ինձ սպանելու իրավունքը
միայն քոնն է,
Վարուժ,
այլապես կյանքը ինչի՞ նման կլինի.
ես այս աշխարհը եկա միայն քո հասցեով)։
Հո չձանձրացա՞ր։
Բեր, մի քիչ շոյեմ վարսերդ։
16.05.93թ.
Ուզում եմ գիշեր լինի, երազ լինի, դու գաս
երազի մեջ, ու այդ
երազը չլինի երազ։ Ինքնիշխան,
ազատ, անարգել
ճախրենք միասին,
(Շարունակել օրագրային գրառումները)։
Ես ծառ չեմ, թուփ չեմ, որ պատվաստեն ճյուղն
ուրիշ ճյուղի։
Ինչպե՞ս կարելի է ժպիտին ժպիտ պատվաստել-
չեմ ժպտա,
Ինչպե՞ս կարելի է գգվանքին գգվանք պատվաստել-
չեմ գգվի,
Ինչպե՞ս կարելի է համբույրին համբույր
պատվաստել -չեմ համբուրի,
Ինչպե՞ս կարելի է սիրուն սեր պատվաստել-չեմ սիրի,
ես ինչ ուզում եմ՝ միայն Աստծով, ես իմն եմ ուզում,
աղաչում եմ, պաղատում եմ, Վարուժ, վերադարձիր։
17.05. 93թ.
Ձեր կուրսեցի Արեւիկին ես սպանելու եմ մի օր,
որովհետեւ ասում է, թե, իբր, դու չես սպանվել,
այլ գերվել, հետո փախել ես
եւ հիմա գաղտնի ապրում ես ինձանից հեռու,
եւ միայն ինքն է, որ կապ ունի քեզ հետ,
եւ թաքուն հանդիպումներ եք ունենում դուք,
իմ հոգու հետ այդ փչացածը շատ է խաղում։
Մի օր էլ ասել է, թե ինքն է քո առաջին այրին,
քանի որ իր համար դու մեռել ես ավելի վաղ՝
երբ ամուսնացել ես ինձ հետ.
մարդ չգիտե՝ նա երազո՞ւմ է, թե ցնդել է իսկականից։
Իսկ ես, ճիշտն ասած, չեմ էլ ուզում լինել
այրի,
որովհետեւ ինձ համար դու երբեք չես մեռնելու,
խոստացել ես, ինչ էլ լինի՝ անպայման վերադառնալ։
Գիտե՞ս, մինչեւ քո սպանվելը,
ես ծիծաղում էի, երբ ասում էին,
թե կարող են մեռածները վերակենդանանալ,
հիմա ամենից շատ եմ ես դրան հավատում։
18.05.93թ.
Սպասում եմ։ Իսկ դու համառորեն չես գալիս։
Մերժում ես։
Ինձ մերժելով՝ ավելի ես քեզ վրա տաքացնում։
Մեկ - երկու - երեք-
չորս... Եթե ինձ չես սիրում, ինչո՞ւ ինձ չես ընդառաջում,
որ ատեմ քեզ։ Չէ՞ որ մենք վաղուց
անցել ենք չանցնելիք
բոլոր ճանապարհները, որոնք ամենաանանցանելի էին։
19.05.93թ.
Թուղթը սուտ է։ Սուտ է գրիչը։ Խոսքը սուտ է։
Եվ ես սուտն եմ ամենամեծ, քանզի ազնիվ եմ։
20.05.93թ.
Քո մասին երգս՝ բառախունկ է։ Ամեն օր աղոթում եմ,
որ քեզ չկորցնեմ։ Դու սուրբ ես, մաքուր, անարատ,
ամենաանմեղ արարածն ես այս աշխարհի։
Աստծուց շնորհակալ եմ
անչափ, որ դու կաս։ Որ չես սպանվել։
Ու ես քո շնչած օդը
շնչելու բախտին եմ
արժանանում։ Եվ ուրիշ էլ ոչինչ չեմ ուզում։
Նայեմ քո աչքերին ու... երջանկանամ։ Արի։
Նայեմ հայացքիդ ու... հասկանամ անհասկանալի
աշխարհը։
21.05.93թ.
Աստված, երեւի , չների բոլոր նրանց, ովքեր իմ
նկատմամբ թունոտ են եւ, դրանով իսկ,
ինձ ստիպում են,
որ չարանամ։ Չարանալուս համար՝
ներողություն, նրանց
փոխարեն։ Ես ուզում եմ միշտ լինել բարի։
Աստված քեզ
ստեղծել է ինձ համար։ Մնացածը՝ ինչ կա,
թյուրիմացություն է, սատանայի
խառնակություն։
Դու ինչպե՞ս ես կարողանում այս պղտոր կյանքում
ու աշխարհում այդքան պարզ ու մաքուր լինել
ու հավատարիմ՝ ինքդ քեզ։ Ու չգալ։ Ու մնալ հեռու։
Քեզ հայացքով գգվելն անգամ մեծ շնորհ է։
Համբուրում
եմ քո հոգին։ Հայացքը։ Շունչդ։
Խոնարհվում եմ այն ճերմակ-ճերմակ հրաշքի առաջ,
որ դու ես։
22.05.93թ.
Ես օրը չեմ ապրում։
Ես սպասում եմ օրը։
Ես օրվա մեջ
կանգ չեմ առնում։
Ես օրվա միջով ընդամենը անցնում եմ՝
դեպի հաջորդ օրը։
Եվ կյանքս նման օրերի շղթա է՝
ագուցված իմ ոտքերին։
Այնքան կուզենայի ապրել տարվա 365-366 օրերից
գոնե մեկը։
Այնքան կուզենայի կանգ առնել օրերից մեկի մեջ՝
որտեղ դու կլինես։
Իսկ դու, որպես կանոն, անցնող օրվա մեջ չկաս,
դու ինձ համար միշտ գալիք օրվա մեջ ես։
Ես քեզ սիրում եմ ավելի շատ,
քան որեւէ մեկը կարող էր սիրած լիներ երբեւիցե,
քան որեւէ մեկը կարող է սիրել երբեւիցե,
քան... հնարավոր է սիրել։
Իմ սերը անհնարինության, ժամանակի
ու տարածության
սահմանները խախտել է վաղուց։
Քեզ հիշելիս՝ ապրում եմ կյանքիս ամենախորը
եւ ամենաանհուն պահերը։
Աստծո ծառան եմ...
23.05.93թ.
Լուսե թերթիկներ են թափվում ձեռքերիցդ, գարունը
խելագարացնող խաղեր է խաղում գլխիս...
Ցնորվում եմ։
(Կշարունակեմ հետո)։
Հրավերք ունեի այսօր։
Մհերի եւ Նուշի պսակադրությունն էր։
Ինչ լավ է, որ հարսանիքներ կան դեռ։ Գնացի։ Ասի՝ մի
քիչ ինձ մոռանամ։ Բայց, չգիտեմ ինչու, հենց սկսեցին
զուռնա փչել, լացս եկավ։ Որ լաց չլինեմ՝ ստիպված
ծիծաղում էի։ Հետո հիստերիկ ծիծաղի մեջ ընկա։
Սթափվեցի Վարուժի քրոջ հրմշտոցից՝ աղջի, է՞դ ինչ
բանի ես։ Հրում էր ինձ, որ սթափվեմ եւ ձեռքով, մյուս
ձեռքով սրբում էր իմ ծիծաղի արցունքները։
Հարսանիքում պարեցինք էլ։
24.05.93թ.
Ես շատ, անչափ շատ ցանկացա, որ ինձ սիրես,
բայց, ավաղ, ուշ զգացի,
որ դրա միակ ուղին այն է, որ քեզ չսիրեմ։
Իսկ դա ինձ համար դարձել է ավելի անհնարին,
քան քո ինձ սիրելը։ Ուրեմն՝
ո՞րն է ելքը. երեւի,
միայն այն, որ... խաբեմ ինքս ինձ
(կյանքում ոչ ոքի
չեմ խաբել, ինձ խաբելուց սկսեմ), նայեմ քեզ ու... քեզ
չտեսնեմ, սիրելս ընդունեմ որպես... չսիրել, քեզ
ցանկանալս համարեմ քեզանից...
խորշել (այս բառերը
գրելիս՝ գրիչս ջարդվեց, պլաստմասսայի
մի արցունքաչափ
կտոր կաթեց թղթին, երեւի հուզմունքից
շատ էի սեղմել),
երբ հանդիպես ինձ՝ համարեմ, որ ինձ
չես հանդիպել,
երբ լացս գալիս է՝ ծիծաղեմ, երբ... Ինչքան շատ դռներ
կան իմ առաջ, իսկ ինձ թվում էր, թե փակված եմ մի
անդուռ խցում, այն դեպքում՝ երբ ես կենաց դուռ եմ։
Ես քեզ արդեն, այնքան ուշացար, չեմ ճանաչում,
Վարուժ, դու ո՞վ ես. բայց դա կապ չունի,
առանց բախելու՝ ներս եկ...
25.05.93թ.
Հայը չի մեռնում։ Երեւի մենք, որպես
ժողովուրդ, միակն
ենք, որ չենք մեռնում խաղաղ,
տարիքն առած, բնական
մահով։ Մենք նահատակվում ենք, մենք զոհվում ենք...
Անցնում ենք սրբերի շարքը, եւ դրանով իսկ,
սրբանում է
մեր հողը։ Դրանից է, որ հայոց հողի վրա ծաղիկները
քաղցր են լինում ու չթառամող՝ որպես... սերը
նահատակների։
Անկրկնելի։
Բիբլիական։
Խանդոտ է հողը հայոց, մեր սիրածներին իր գիրկն է
առնում, որ մեր համբույրները՝
մեր սիրածներին տալիք,
ինքն առնի իր վրա. մենք վաղուց դադարել ենք հողը
մեր ոտքերի տակ պահելուց։ Մեր հողը մենք գլխներիս
վրա ենք պահում, որ մեր ոտքերի տակ
ավելի ամուր լինի
մեր հողը։ Հողը չնահատակվող սեր է։
Մենք մեզ հանում ենք մեր սրտից ու այնտեղ
մեր որբացած հողն ենք պահում։
26.05.93թ.
Քո տված ցավն ինձ լիուլի հերիք է։ Ես քեզ ուզում եմ
հանգիստ թողնել։ Չճանաչել քեզ, ինձ։
Աստված իմ, հոգիս առ, պրծնեմ։
27.05.96թ.
Ինձ ոչ մի ձեռք չի կարող սանձել,
որովհետեւ ինձ սանձող ձեռքը միակ
հողի տակ է-
ձեռքերի անտառներ են ելնելու հողից։
Ինձ ոչ մի ձեռք չի կարող գոտեւորել,
որովհետեւ ինձ գոտեւորող ձեռքը միակ
հողի տակ է-
ձեռքերի անտառներ են ելնելու հողից։
Ինձ ոչ մի հայացք չի կարող տեղում գամել,
որովհետեւ ինձ տեղում գամող հայացքը միակ
հողի տակ է-
հայացքի անտառներ են ելնելու հողից։
Եվ ես սանձվելու եմ Վարուժի
հազար-հազար ձեռքերով,
եւ ես գոտեւորվելու եմ Վարուժի
հազար-հազար ձեռքերով,
եւ գամվելու եմ տեղում Վարուժի հազար-հազար
հայացքներով, եւ հազար-հազար տղա-աղջիկ եմ
բերելու իմ ազգին։
Բոլորն էլ՝ ինձ նման սիրուն, Վարուժի նման՝ ուժեղ։
4.
Երեխան մնացել է հեռվում։ Մեր խփած
ու մեր հողի մեջ խրված ինքնաթիռից
մի նոր կործանիչ է ձեւել - «Վարուժ»,
ու մեկնել է երկինք - հորը բերելու-
ջնջելով նրա բոլոր թշնամիներին։
Իսկ այրին - լուսնաճերմակ երկնքում-
ոտքերը պատված տղամարդակային արյամբ,
քայլում է դեռ,
ոտնաթաթերի հետքերը դաջելով
ամենուրեք։
Ինչ-որ մեկի հայացքը առել է վրան։
«Համբուրիր ինձ, ասում եմ»։
Նա համբուրում է ու չի համբուրում,
եւ այրին ապտակում է նրան եւ ասում է,
որ չի համբուրվել,
քանի որ ինքը նա չէ, որ մեռել է,
որովհետեւ նա, ով մեռել է՝ սիրում է,
քանի որ նա, ով մեռել է՝ չի մեռել։
«Ես շատ սանձարձակ եմ եւ ժպտալը հիմա
հեշտ է, դյուրին է՝ ջրի նման,
եթե պիտի ժպտամ ժպիտներով
պատվաստումի,
ժպտալը ի՞նչ է որ՝ երկու անգամ երկու,
ոնց որ անձրեւից հետո քերծից դուրս եկած
ապօրինի աղբրաջուրը՝
մի քանի րոպեի կյանքով։
(Եթե մեկի գլխին փչի նորոգել
երկրագունդը,
խնդրում եմ ինձ երկրագնդից դուրս հրավիրել, հետո)։
Երեկ չարչի Ենոքը չծախվող իր
կաշվե գոտիների հետ հավաքել բոլոր
մեծ ու փոքր, ամեն համարի, փողոց-ճանապարհները,
դարս-դարս կապել գոտիների կապոցում ու տարել է։
Ասաց՝ ճանապարհի համար ո՞վ է վճարել,
որ քայլում եք,
ասաց՝ այս ցավի համար ով է վճարել, որ մաքրվում եք,
ասաց՝ այս արյան համար ով է վճարել, որ գարուն է,
ասաց՝ որ ապրել չգիտեք, բոլորդ գնացեք այնտեղ,
որտեղից եկել եք՝ առանց տոմսերի,
տուգանքի համար հետո կխոսենք, ասաց»։
5.
Դաշտավայրով հոսում է գինին, եւ
բոլորը հարբել են,
մեկնում են ձեռքերն ու վերցնում են՝ ով ինչ կուզի,
եւ ուտում են՝ ով ում կարող է, ով ինչ կարող է,
գել ու գազան կամ կողքից են նայում,
կամ վախից չեն էլ նայում, կուչ են եկել
իրենց որջերում, որ հանկարծ մարդկանց
որջերը չընկնեն՝
եթե դեռ չեն ընկել։
Խրախճանում են բոլորը։
Պատառաքաղ-ինքնաթիռ-տանկ-գդալ-
գրադ-դանակ։
Այս թեւն, ուզո՞ւմ ես, տամ քեզ, նրանում
այնքան չտրված գգվանքներ կան դեռ,
նրանում այնքան չթռչած երկինքներ կան դեռ,
նրանում այնքան կարոտած երազներ կան դեռ,
այս մատաղ սիրտն, ուզում ես քեզ տամ,
եւ համեղ է արյունը։
Խրախճանում է հողը։
Այս մի բաժակն էլ խմում ենք Չարենցի կենացը։
(Մի ագռավ, որ միայն մասշտաբներով է հեռու «Միգ»
կործանիչ հիշեցնելուց,
եկավ ու իջավ խրախճասեղանի ուղիղ մեջտեղում՝
կըռռ )։
Դանթեն էլ վատ տղա չէ, նրա կենացն էլ,
շատ համով ու քաղցր արյուն ունեն տղերքը։
6.
մի տերեւ, որտեղից-որտեղ,
բերեց բերանում,
ծեփեց պատմության հիշողություններով
պատված պատին։ Իսկ տերեւի
վրա դաջվել էր դաշտերից եկած մի ձայն.
«Երբ վազում էի դաշտով դեպի քեզ,
գնդացիրը կրծքիս կարմիր
կակաչներ շարեց,
եւ ես տեսա, թե ինչպես պոկվեց գլուխս
ու գլոր-գլոր հեռացավ ինձանից,
բայց ես վազում էի դեպի քեզ,
ձեռքերս պոկվեցին ու մնացին հողի տակ,
բայց ես վազում էի դեպի քեզ,
ոտքերս ջարդվել էին ամբողջովին,
բայց ես վազում էի դեպի քեզ,
մինչեւ որ կարոտների մեջ հավաքեցի ինձ
ու ամբողջացա քո տված ցավի մեջ՝
որպես ամենամենակ ծառը ամայի դաշտում,
ուր միայն ագռավներն էին կռնչում»։
7.
Աչքերս գլորվում են ճանապարհն ի վեր-ի վար։
Հետո մի
ինքնաթիռ խփվում է աչքիս ու վթարից
երկինքը փլվում է։
Փլվածքում մեկը երգում է արյունոտ բառեր։
Ինչո՞ւ ձիերի
խրխինջը ուղղված է լինում միշտ դեպի հեռուն,
դեպի երկնքի անտեսանելի խորքերը։ Իմ հայացքից
կախված քարերը բաց են թողնում ինձ։
Բացում եմ ափս,
այնտեղ ընդամենը թռչնի պոչ է։ Թե՝ ինքնաթիռի։
Շուրթերի՝ քանի դեռ չեն բռնվել համբույրով,
միացումի հավանական կետում պահիր պողպատի
բեկորները եւ քուրայում թրծիր այնպես,
որ ինքնաշինության
հոտ չփչվի քո հորինած արեւից՝ լեռը նրա տակ
ճնշված կզգա իրեն։
Աչքը փախչելով, գնում-գլորվում է եւ խփում ուղիղ մի
շիրմաքարի, ջարդվում։ Աչքից ինչեր են դուրս գալիս։
Լեռան վրայով մեկը թռչում է, գալիս եւ ուղիղ ճամփիս
մեջտեղում սկսում ծաղրածուի իր խաղերը,
որ ինձ ձեռ
առնել չէ ամենեւին, այլ... կյանքերգություն իբրեւ։
Հարկավոր է ստեղծել խելոքանոցներ քաղաքից դուրս,
որովհետեւ անուղեղ մարդկանցով լցվել է աշխարհը։
8.
Մարդիկ, լսեցեք, մարդիկ, դուրս եկեք,
ժողովուրդ, աչքդ լույս,
նահատակները, տեսեք, գալիս են,
ելել՝ գալիս են, հաղթել՝ գալիս են,
մի-մի մոմ վառեք՝ ի սեր Հիսուսի,
հարություն առել՝ վերադառնում են,
սեղաններ գցեք, բացեք շուրջպարը,
չգալուց հոգնել՝ արդեն գալիս են,
վերադառնում են,
վերադառնում են նահատակները։
9.
Երեկոն լաց է լինում,
արցունքները դառնում են սնդիկի կաթիլներ,
ընկնում եմ ականջը
Խղճի։
Իսկ կինը՝
հոգնած թատրոններից անբեմ աշխարհի,
հոգնած սերերից ու ատելություններից,
հոգնած շորերից ու մերկությունից անլաթ,
դավաճանություններից ու հավերժություններից,
ռումբերից երկնքի ու հրդեհներից,
ափի մեջ է առնում
գլորվող երկրագունդը՝ երեխայի
աչքի պես կլոր,
ինքը կորչում,
ավելի ճիշտ, չի կորչում, հայտնվում է
Վարուժի միշտ հավատարիմ շիրմի վրա,
որտեղ քարերի տակից՝ շիրմաթմբից թաց,
դուրս են գալիս աղավնիներ հազար ու հազար
ու թռչում են
անհայտ, անօթեւան ուղղություններով աշխարհի։
Ձեռքերը տարածում է՝ երկար-երկար,
ինքը՝ անհաղթ,
ինքը՝ սիրող,
ինքը՝ հպարտ ու անպարտելի,
կանգնում է շիրմին՝ որպես հավերժ
կենդանի մի խաչ։
1994թ.
