Գևորգ Մարզպետունի/Մի դալար բողբոջ չորացած ծառի մոտ

Մուրացան

Գ ՄԻ ԴԱԼԱՐ ԲՈՂԲՈՋ ՉՈՐԱՑԱԾ ԾԱՌԻ ՄՈՏ

Մարզպետունի իշխանի հեռանալուց հետո թագուհու վրա մի տարօրինակ անտարբերություն եկավ։ Նա, որ մինչև այն աչալրջությամբ հսկում էր ամրոցի պահպանության, անձամբ այցելում էր պահականոցները, ներկա էր լինում զորականի վարժությանց կամ թե դիտում էր պաշտպանության պատրաստությունները, հանկարծ հեռացավ, քաշվեցավ այդ բոլորից և է՛լ ուշադրություն չէր դարձնում ոչ մի բանի վրա։

Բնակակից իշխանուհիները զարմանալով հարցնում էին իրար, թե «ի՞նչ է պատահել արդյոք թագուհուն»։

Եվ նրանք իրավունք ունեին զարմանալու, որովհետև այդ կինը, որ այնքան շատ հոգում էր թե՛ յուր և թե՛ ամրոցականների ապահովության համար դեռ այն ժամանակ, երբ ո՛չ մի տեղից վտանգ չէր սպառնում երկրին կամ երբ թագավորը դեռ չէր հանդիպել ձախորդության, ինչո՞ւ ընդհակառակն, անուշադիր էր թողել ամրոցը այն միջոցին, երբ ոստիկանն արդեն նստած էր Դվինում և ամեն վայրկյան կարող էր հարձակվել յուր վրա։

Պատճառը պարզ էր։ Հուսահատությունն ընկճել էր նրա կանացի հոգին։

Մինչև այն, որքան էլ ծանր վշտերի մեջ, նա դարձյալ հոգում էր յուր և շրջապատողների վիճակի մասին, որովհետև նա սպասում էր արքայի վերադարձին, որովհետև հույս ուներ, թե գուցե Ամրամի ապստամբությունը մի նոր և յուր համար շահավոր փոփոխություն առաջ բերե թագավորի մեջ․․․ Բայց Մարզպետունու բերած լուրերը նրա հույսերը փշրեցին։ Մանավանդ թագավորի Կաքավաքար քաշվիլը և երկիրը բախտի կամքին թողնելը նրան ավելի վհատեցրեց։ Եթե Աշոտ-Երկաթը հուսահատվում ու հեռանում էր, ո՞վ էր ինքը, որ համարձակվեր ավելի երկար տոկալու։ Նա նմանվում էր այժմ մի խեղդվող մարդու, որ ալիքների հետ երկար կռվելուց ու ոգորելուց հոգնած, հանձնում է իրան վերջապես հոսանքի կամքին․․․

Ճշմարիտ է, Մարզպետունու՝ Գառնիում եղած ժամանակ նա համակերպվեց նրա խորհրդներին, ցանկություն հայտնեց գործակցել նրան, բայց այդ ամենը նա արավ առանց ինքն իրան հաշիվ տալու, առանց մի ներքին բնական եռանդից առաջ մղվելու։ Կյանքը նրա աչքում կորցրել էր արդեն յուր նշանակությունը, նա նրան այլևս չէր հրապուրում․ էլ ինչո՞ւ ուրեմն նոր հոգսերի ենթարկվեր, նոր ցավերով բեռնավորվեր։ Թող կատարվի, ինչ որ կատարվելու է, ինչ որ նախասահմանված է․․․ Մարդկային ձեռը չի կարող ջնջել այն ճակատագիրը, որ գծագրել է հավիտենականի ձեռքը․․․

Այսպես էր մտածում թագուհին և մի տեսակ թմրության անձնատուր եղած՝ փակվում օրերով դղյակի սենյակներում և կամ միայնակ զբոսնում Տրդատա հովանոցում։

Մյուս կողմից, սակայն, Մուշեղ բերդակալն ու Գոռ իշխանիկը ծանր հոգսերի մեջ էին․ պատրաստություններ էին տեսնում ապագա հարձակմանց դիմադրելու համար, ավելացնում էին ամրոցի պաշտպանության պարագաները և ամբողջ օրերով աշխատեցնում էին զորքը։

Այդ ամենը տեսնում էր թագունին, նայում էր այդ աշխատությանց վրա սառն, անտարբեր աչքով և երբեմն հարցնում ինքն իրան, թե «ինչո՞ւ համար է այս ամենը․ ինչո՞ւ մարդիկ կամենում են երկար ապրել, քանի՞ օր կարող են նրանք բախտավոր լինել իրանց կյանքում․․․ և միթե վերջ ի վերջո չպիտի՞ մեռնին»։

Մի լուսընկա երեկո, երբ թագուհին Տրդատա հովանոցում, յուր սովորական բազմոցի վրա նստած՝ հենց այսպիսի մտքերով էր զբաղված, հանկարծ հովանոցի աստիճանների մոտից անցնողի մի շշուկ յուր ուշադրությունը գրավեց։ Նա բարձրացավ բազմոցից և նայեց դեպի վար։

Այնտեղից մի նեղ կածան, որ փորված էր ժայռերի մեջ, իջնում էր դեպի մի փոքրիկ, տափարակ գահավանդ, որ տարվա մեծ մասը ծածկված էր լինում կանաչով։ Նրա շուրջը գտնվում էին հինավուրց ուռենիներ, որոնք արևի ժամանակ գեղեցիկ հովանի էին անում նրա վրա․ իսկ գահավանդի կողքից բխում էր մի վճիտ աղբյուր, որ հեզասահ ոռոգում էր ուռենիները և ապա քաղցրակարկաչ դեպի ժայռերը գահավիժելով՝ թափվում էր խորաձորում շառաչող Ազատի մեջ։ Այդ գահավանդակը յուր գեղեցիկ դիրքի պատճառով վաղուց արժանացել էր հոգածու ձեռքերի խնամքին։ Ո՛վ գիտե, գուցե հենց հովանոցի անդրանիկ տիրուհու՝ հայոց թագածին օրիորդ Խոսրովդուխտի հրամանով հարդարված էր նա իբրև զբոսանոց ճեմարան։ Գուցե նա ինքն այդտեղ անցուցել էր մենավոր մտածությանց ժամեր, կուսական նվիրական հափշտակության վայրկյաններ կամ, թերևս, չարաբաստիկ սիրո տանջանաց օրեր․․․ սիրո, որ դատապարտեց նրան հավերժական կուսության․․․

Ինքը՝ Սահականույշ թագուհին, սիրում էր հաճախ նստել այդտեղ և զրույց անել իշխանուհիների հետ կամ վայելել երբեմն մի բացօթյա նախաճաշ։

Անցնող անձը, հովանոցի ստորոտը քերելով, խոտորեց դեպի այդ գահավանդակը տանող ուղին։ Թագուհին զարմացավ՝ տեսնելով, որ դա մի նորատի աղջիկ է, անշուշտ դղյակի բնակչուհիներից մինը և այն՝ իշխանազուն օրիորդ, որովհետև ծածկած էր մետաքսյա շղարշ և գլխին ուներ ասեղնագործ հյուսկեն, որի ծակոտիներից երևում էր լուսնի առաջ փայլող նրա ոսկե ծամակալը։ Բայց ո՞վ էր նա իսկապես և ինչո՞ւ միայնակ դեպի ժայռերի գահավանդն էր առաջանում, թագուհին չիմացավ, որովհետև նա անցավ ինչպես այծյամ, և ինքը նրա դեմքը չնշմարեց։

«Միգուցե գաղտնի վշտերից տանջվող թշվառի մեկն է, որ գնում է իրան դեպի քարաձորը գահավիժելու․ անշուշտ ե՛ս չեմ աշխարհում միակ թշվառը․․․», մտածեց ինքն իրան թագուհին և առաջացավ դեպի հովանոցի աստիճանները։ Նա կամեցավ նախ կանչել սպասուհիներին, որոնք հովանոցից հեռու սպասում էին յուր հրամանին, և ուղարկել նրանց հեռացողի ետևից․ բայց մեկ մտածելով, թե գուցե այդպիսով շտապեցնե վտանգը, որոշեց անձամբ հետևել անցնողին։ Նա շտապ-շտապ իջավ սանդուղքներից և կամացուկ քայլերով ուղղվեցավ դեպի ժայռերի գահավանդակը։

Չնայելով որ աշնանավերջ էր, սակայն օրը մեղմ ու տաքուկ լինելով, ախորժելի էր կացուցել երեկոն։ Երկինքը պարզ էր և աստեղազարդ, լուսինը պայծառ շողերով լուսավորում էր Գեղա լանջերը և Գառնո ձորը, թույլ չտալով, որ սեպացած ժայռերն ու ամբարտակները թաքցնեն ստվերի մեջ Ազատի հոսանքը; Գիշերային տեսարանը գեղեցիկ էր և հրապուրիչ․ բայց թագուհին չէր հետաքրքրվում նրանով։ Այդ րոպեին իրան զբաղեցնողը խորհրդավոր երիտասարդուհին էր, որ ստվերի նման անցավ ժայռերի վրայից և ծածկվեց մթության մեջ։

Հազիվ հասել էր թագուհին նրբուհու կեսը և ահա՛ մի խոսակցության շշուկ հասավ յուր ականջին։

«Ուրեմն ժայռերից գահավիժելու չէր գնում անծանոթուհին», մտածեց թագուհին և քայլերը ծանրացրեց։ Պարզ էր, որ գաղտնի մի ժամադրության պիտի հանդիսատես լիներ ինքը։ «Բայց հառաջանա՞լ, թե վերադառնալ», մտածեց նա և կանգ առավ մի վայրկյան։

«Տեսնենք ովքե՞ր են և ի՛նչ են խոսում», շշնջաց թագուհու ականջին «կնոջ հետաքրքրությունը» և նա առաջ անցավ։ Բայց յուր քայլերը փոխում էր այնպես, որ խոսակիցները ոչինչ չլսեն և մանավանդ, թե իրան չնշմարեն։

Երբ հասավ հաստաբուն ուռենուն, որի խիտ ճյուղերը ծածկում էին իրան գահավանդակի խոսակիցներից, նստավ նա ժայռի վրա։

Որքա՜ն մեծ եղավ թագուհու զարմանքը, երբ խոսակիցների մեջ նա ճանաչեց երիտասարդ Գոռ իշխանին և օրիորդ Շահանդուխտին։

Նրանք սիրում էին միմյանց․ այդ գիտեր թագուհին, գիտեին և դղյակի մյուս բնակիչները։ Բայց որ մենավոր ճեմանոցում ժամադիր լինեին կամ թաքուն տեսակցեին, այդպիսի բան չէր սպասում նրանցից թագուհին։

Այդ հանգամանքը ա՛յն աստիճան գրգռեց տիկնոջ հետաքրքրությունը, որ նա որոշեց ականջել նրանց։

«Երևի կարևոր գաղտնիք ունեին միմյանց հաղորդելու», մտածեց թագուհին և լսողությունը լարեց։

Բայց մենք թողնենք նրան յուր ժայռի վրա և ծանոթանանք օրիորդ Շահանդուխտի հետ։

Ո՞վ էր այդ աղջիկը, որի անունը մի անգամ միայն հիշեցինք մենք մեր պատմության սկզբում։

Դա արքայի հորաքեռ թոռը, Սյունյաց մեծ իշխան Վասակի դուստրն էր, որ հոր մահվանից հետո յուր իշխանուհի մոր հետ միասին ապրում էր արքունիքում։

Մի քանի տարի առաջ ամիրապետը Յուսուփ ոստիկանին կալանավորելով՝ վերակացու էր կարգել յուր մասի հայկական գավառներում Ըսբուք անունով մեկին, որ յուր նախորդներից ավելի թույլ և խաղաղասեր մարդ էր։

Դրա ժամանակ դեռևս Սյունյաց Նահանգի Գողթն գավառը յուր Երնջակ ամրոցով գտնվում էր մի պարսիկ ամիրայի ձեռքում։ Յուսուփ ոստիկանը Սմբատ թագավորին նահատակելուց հետ՝ Երնջակ ամրոցը գրավելով հանձնել էր այդ ամիրային՝ Գողթան գավառի հետ միասին։

Արդ՝ երբ Յուսուփի տեղ Ըսբուքը նշանակվեցավ, Սյունյաց իշխանները հարմար ժամանակ գտան հայրենի կալվածքը ամիրայի ձեռքից ազատելու։ Ուստի բոլոր չորս եղբայրները՝ Վասակ, Սահակ, Սմբատ և Բաբգեն միանալով զորք ժողովեցին և հարձակվեցան ամիրայի վրա։ Պատերազմի ժամանակ սյունեցի զորքերը ջարդեցին հագարացիներին։ Բայց Վասակ իշխանի հետ եղող սկյութացի զինվորները, որոնք իբր հայերին օգնելու էին եկած, բայց իսկապես կաշառված էին ամիրայից, ետևից զարկելով սպանեցին իշխանին, որ կռվում էր աննահանջ։

Երեք եղբայրները թողեցին իսկույն ճակատը և քաջ ու աննման եղբոր մարմինն առնելով Գեղարքունիք դարձան և մեծ սուգ արին նրա վրա։

Լսեցին այդ գույժը Աշոտ թագավորը ու Սահականույշ թագուհին և լացին դառնապես։

Բայց ինքն արքան, որ իշխանի կենդանության ժամանակ անիրավաբար բանտարկել էր նրան Կայյան բերդում, ծանր վշտից զատ տանջվեցավ նաև խղճից։ Նա հիշեց Վասակ իշխանի արած բարիքները, յուր և Աշոտ բռնավորի մեջ հաշտություն ստեղծելը, արքայական գահին ցուցած ծառայությունները և ի վերջո յուր նրան փոխարինած ապերախտությունը և վշտացավ։ Նա որոշեց քավել մի բանով յուր հանցանքը։ Եվ այդ որոշման արդյունքն եղավ այն, որ նա որդեգրեց նրա դուստր Շահանդուխտը, որին և յուր մոր՝ Մարիամ իշխանուհու հետ միասին առավ յուր խնամոց ներքո։

Այնուհետև օրիորդը ապրում էր արքունիքում իբր արքայադուստր․ նրան սիրում և փայփայում էին ինչպես մի հարազատ զավակի թե՛ թագավորը և թե՛ թագուհին։ Նրան սիրում էին նույնպես իշխանուհիները։

Բայց այդ բոլոր սիրողների մեջ մինը պաշտում էր նրան։

Այդ Գևորգ Մարզապետունու որդին՝ Գոռ իշխանիկն էր։

Ինչպե՞ս սկսվեցավ նրանց սերը, այդ ոչ ոք չգիտեր և նույնիսկ, իրանք չգիտեին։ Գոռը առաջին անգամ պատահեց այդ սևաչյա, գանգրահեր, գեղեցկադեմ և աշխույժ աղջկան Երազգավորսի արքունիքում, երբ դեռ նոր էին բերել նրան Սյունիքից, և սիրեց նրան, բայց սիրեց ինչպես մի քրոջ և առաջին անգամից էլ քույր անվանեց նրան։ Շահանդուխտը, որ եղբայր չուներ, հաճությամբ լսեց այդ քաղցր անունը և Մարզպետունյաց միամոր ժառանգ, գեղահասակ, գեղեցկադեմ և գեղաչյա Գոռին եղբայր ընդունեց իրան։ Այնուհետև նրանք քույր և եղբայր էին և երկուսը միասին կազմում էին արքունիքի զարդը։ Բայց որքան էլ սկզբնական այդ սերը անմեղ էր ու մանկական, այսուամենայնիվ արքունիքում գուշակում էին, որ մի օր նրանք «քույր» և «եղբայր» անուններից ավելի գողտր ու անուշ անուն պիտի տան միմյանց։ Այդ գուշակությունը ուրախացնում էր նրանց մայրերին, որովհետև ո՛չ Գոհար իշխանուհին կարող էր ավելի լավ հարսնացու ընտրել յուր Գոռի համար ե ո՛չ Սյունյաց տիկինը՝ լավագույն փեսա յուր դստեր համար։

Բայց և այնպես մայրերից ոչ մինը չէր ցանկանում, որ այդ խանդը վառվեր նրանց սրտում պատշաճավոր տարիքին հասնելուց առաջ։ Գևորգ իշխանը, մանավանդ, շատ խիստ էր այդ մասում․ նա պահանջում էր, որ յուր Գոռը փեսացու լինելուց առաջ՝ լինի դեռ զինվոր, հայրենիքի ծառա, հետևապես և օրինավոր մարդ։ Այդ պատճառով, բացի խիստ կրթությունից, որ տվել էր որդուն, նա աշխատեցնում էր նրան ծանր գործերի մեջ, ընկերացնում էր շատ անգամ հասարակ զինվորներին, իսկ յուր բացակայության միջոցին՝ հանձնում էր նրան կշիռ ունեցող պաշտոն, որպեսզի որդին չվարժվի անգործության, որ մայր է ամեն չարյաց։

Գոռը կատարում էր իրան հանձնված ամեն մի պաշտոն արիությամբ, առանց տրտնջալու։ Նա հնազանդում էր հոր հրամանին՝ ինչպես յուր աստուծո ձայնին։ Հետևապես նա պարապ չէր մնում երբեք։

Բայց և այնպես այդ բոլորն արգելք չեղավ երիտասարդ սրտերին մոտենալու և մտերմանալու միմյանց այնքան, որ չիմանային, թե իրանք ստեղծված են իրար պաշտելու համար։ Վաղուց նրանց հայացքները դադարել էին «եղբոր ու քրոջ» հայացքներ լինելուց․ վաղուց նրանց աչքերում ցոլանում էին սիրո այն կայծերը, որոնք այրում, տոչորում են սրտի թաքուն խորշերը․․․ Սակայն արքունիքում դեռ չէին նշմարում այդ։

Բայց երբ ձախողակ հանգամանքների շնորհիվ արքայական ընտանիքը տեղափոխվեց Գառնի և Գևորգ իշխանը գնաց դեպի Ուտիք, երիտասարդ զույգի ազատության համար բացվեց լայն ասպարեզ, և նրանց հարաբերության պայմանները դյուրացան։ Նրանք երկուսն էլ ապրում էին այժմ դղյակում և տեսակցում ավելի հաճախ։ Չնայելով, որ Գոռը օրվա մեծ մասը գտնվում էր աշխատությանց մեջ, բայց և այնպես նա չէր զրկում իրան և այն այցելություններից, որոնք միջոց էին տալիս իրան յուր սիրուհին տեսնելու կամ գեթ նրա հետ մի լուռ հայացք փոխանակելու։ Շատ անգամ նա այցելում էր թագուհուն կամ Սյունյաց տիկնոջը առանց կարևոր պատճառի։ Նրա նպատակն էր լինում պատահել Շահանդուխտին մեկի կամ մյուսի մոտ և երբ այդ չէր հաջողում իրան, նա սաստիկ տխրում էր, չկարողանալով հաղորդ անել նրանց յուր ներքին զգացմունքներին։

Այդ ամենը տեսնում էր թագուհին և լուռ զվարճանում։ Երբեմն նա կատակով հիշեցնում էր երիտասարդին Շահանդուխտի անունը։ Գոռը շառագունում և գլուխը կախում էր, ինչպես մի ամոթխած աղջիկ։ Նա չէր համարձակվում հայտնի կերպով յուր սերը խոստովանել, որովհետև այդ սերը ուրիշ բնավորություն ուներ այժմ, և իրան թվում էր, թե այլևս իրավունք չունի նրա մասին խոսելու։

Այս էր ահա պատճառը, որ թագուհին զարմացավ, երբ գահավանդակին հասնելով, լսեց նրանց զրույցը։ Այդ դեպքն այնքան տարօրինակ և անակնկալ էր յուր համար, որ նա չկարողացավ հետաքրքրությունը զսպել և չլսել նրանց։

Բայց ի՞նչ էին խոսում ժամադիր սիրահարները։

— Ծնկներս արդեն դողում են, ինչպե՞ս պիտի վերադառնամ, — ասում էր Գոռին Շահանդուխտը․ — առաջին անգամն է, որ պաշարում է ինձ այսպիսի երկյուղ։

— Երկյո՞ւղ․ ինչո՞ւ համար, մի՞թե հանցանք գործեցիր։

— Անշո՜ւշտ․ չէ՞ որ ամեն մի գործ, որ կատարվում է գաղտուկ, հանցանք է ըստինքյան։ Ես կամեցա անցնել հովանոցի մոտով այնպես, որ մայր-թագուհին ինձ չտեսնե։

— Թագուհի՞ն, մի՞թե նա հովանոցումն էր։

— Այո՛․ նա դեռ նստած էր յուր բազմոցի վրա տխուր, մտախոհ․․․ Ինչո՞ւ այդքան տխրամած է նրա դեմքը, Գո՛ռ, սիրտս ճմլվում է ամեն անգամ, երբ տեսնում եմ նրան։

— Ինքս էլ չգիտեմ, ասում են, որ վիշտ ունի և այդ վիշտը ծածկում են մեզանից։

— Ծածկո՞ւմ են․ ոչ ոք ոչինչ չէ ծածկում, ուրիշ ի՞նչ վիշտ կարող է դառնագույն լինել․ քան հոր ու եղբոր կուրությունը, քան վշտահար մոր մահը․․․

— Անշուշտ չկա դառնագույնը։

— Եվ չի կարող լինել․ այդ ամենից սարսափելին է։

«Չի կարող լինե՞լ․․․ Օ՛, ինչպե՜ս անմեղ, ինչպես երջանիկ եք դուք, սիրասուն զավակներ, երանի՜ թե երբեք էլ այդ վիշտը չզգաք, այդ դառնությունը չճաշակեք․․․», շշնջաց ինքն իրան թագուհին և ձեռքը սեղմեց կրծքին, որ ալիքի պես ելնում ու իջնում էր։

— Քո դիմավորումը լցրեց իմ սիրտը բերկրությամբ, — շարունակեց Գոռը, — աշխարհի ամենամեծ փառքերը չէին — կարող բերել ինձ այն ուրախությունը, որ ճաշակեցի ես այս վայրկենում։ Բայց եթե այդ շնորհն ինձ անելու պատճառով քո սիրտն անհանգստացել է մի վայրկյան, ես կցանկանայի, որ դու չհանդիպեիր ինձ այստեղ։

— Չհանդիպե՞լ․․․ մի՞թե կարող էի․ մի՞թե համբերություն կունենայի․․․ Այն օրից ի վեր, որ դու պահականոցներից հեռացել և աշխատում ես կրճերում, ես գրեթե այլևս չեմ տեսնում քեզ։ Դու առավոտը վաղ հեռանում ես դղյակից, ամբողջ օրը հոգնում ու վաստակում ես դրսում և երեկոյան ուշ վերադառնալով՝ հազիվ խոնջացած մարմնիդ հանգիստ ես տալիս։ Էլ ե՞րբ և ո՞ւր տեսնեմ քեզ․․․

Ամեն օր բարձրանում եմ դղյակի աշտարակը և ժամերով կանգնած նայում եմ կրճերին, ուր զորականի հետ միասին աշխատում ես դու։ Լարում եմ տեսությանս ուժը, աշխատում եմ քեզ տեսնել․․․ սակայն հազիվ նշմարում եմ քո սաղավարտի ցցունքը և արծաթե Գարդմանակը, որ փայլում է արևի առաջ։ Օ՛, ինչպես այդ վայրկենին կամենում եմ ես թռչել դեպի քեզ․ կամենում եմ գալ և նայել միայն քեզ վրա կամ․․․ սրբել իմ ձեռքով քո քրտնաթոր ճակատը․․․ Եվ սակայն թռչում է միայն հոգիս, որ չի կարողանում բերել քեզ իմ սիրտը, նա մնում է աշտարակի մեջ փակված, ինչպես վանդակի թռչնիկը, որին թույլ չեն տալիս օդի մեջ ճախրելու․․․ Դժվար դրություն է այս, Գո՛ռ, այնպես չէ՞․ խոսի՛ր, ինչո՞ւ ես լռում․․․

— Խոսիր դու, իմ աննման Շահանդուխտ․ խոսի՛ր միայն դու․ քո ձայնը հնչում է ավելի քաղցր, քան այս առվի կարկաչը, քան գարնան սոխակի առավոտյան մեղեդին․․․

— Այո՛, ես այլևս չկարողացա համբերել․ տեսա, որ եթե բախտի կամքին հանձնվեմ, շատ պիտի չարչարվիմ, ուստի որոշեցի այս հանդուգն քայլն անել․․․ Օ՛, ների՛ր ինձ, Գո՛ռ, եթե մեղանչեցի ես համեստության դեմ․․․ չգիտես, թե որքա՜ն շատ տանջվել եմ ես։

— Ներե՞լ, մի՞թե հանցանք է սիրելը․ դու հնազանդել ես քո սրտին։

— Այո՛, իմ սրտին։ Ահա՛, մի քանի օր է, ինչ տեսնում եմ, որ դու կրճերից վերադառնալով՝ բարձրանում ես ժայռերը և այս գահավանդակից անցնելով՝ քերում մեր աշտարակի ստորոտը․․․ Այդ ժամանակ ես արդեն լինում եմ ննջարանում․ պատուհանի նեղ անցքից տեսնում եմ քեզ․․․

— Տեսնում ես, որ հայացքս վեր սևեռած՝ անցնում եմ համրաքայլ․․․

— Այո՛, և աշխատում ես ինձ տեսնել։ Դժբախտաբար դղյակի պատուհաններն այնքան անձուկ են, որ նրանց միջից գլուխ հանելն իսկ անկարելի է․․․ Եվ ահա՛ այդ պատճառով ես այս հանդուգն միտքը հղացա․ որոշեցի գալ և սպասել այստեղ քո դարձին։

— Իսկ դղյակի սպասուհինե՞րը․․․

— Ոչ ոք ինձ չտեսավ, ես խուլ սանդուղքներից իջա։

— Եվ եկար ինձ դիմավորելո՞ւ․ այստե՞ղ․․․ մենա՞կ․․․ Օ, որքա՜ն բարի, որքան սիրելի ես դու․․․

Այս ասելով Գոռը բացավ յուր բազուկները և կամեցավ գրկել սիրուհուն, բայց նա բռնեց երիտասարդի երկու ձեռներից և քնքշաբար ետ մղելով նրան՝ ասաց ժպտալով․

— Ո՛չ, սիրեցյալդ իմ Գոռ, նախարարազուն երիտասարդները այդպես չեն պաշտպանում բարձակից օրիորդներին․․․

— Շահանդո՛ւխտ․․․

— Այո՛, մենք մենակ ենք․ դու ինձ պիտի պաշտպանես քո դեմ։

— Օ՛, ինչպե՜ս խիստ, ինչպե՛ս ահավոր ես դու։

— Ես եկա միայն մի խոսք ասելու քեզ, որովհետև առանձին չենք պատահում միմյանց, իսկ երրորդի ներկայությամբ ասել չեմ համարձակվում․․․ Ես իսկույն պիտի վերադառնամ։

— Ա՛խ, ինչպե՛ս կփափագեի, որ քո ճանապարհի վրա լեռներ բուսնեին այս վայրկենին․․․

— Այո՛, միայն մի խոսք․․․ Եկա քեզ խնդրելու, որ երեկոները արևի մուտքից գեթ մի ժամ առաջ վերադառնաս տուն․․․ որպեսզի ամեն օր պատշգամբից կարողանամ քեզ ողջունել և քո ողջույնն առնել․․․

— Միայն ա՞յդ։

— Այո՛, միայն այս․ և այս արդեն շատ է ինձ համար, մինչև որ․․․

— Մինչև որ ի՞նչ․․․

— Մինչև որ դու քո աշխատությունները կավարտես և կվերադառնաս դղյակ։

— Օ՛, իմ աշխատությունները չպիտի ավարտին, քանի որ․․․

— Քանի որ ի՞նչ։

— Քանի որ Շահանդուխտը գտնվում է Գառնո ամրոցում։

— Ի՞նչ կնշանակե այդ։

— Այդ կնշանակե ա՛յն, որ ես դողդողում եմ քո անձի համար, քո ապահովության համար։

— Ինչպես և այն բոլորի, որոնք գտնվում են այս ամրոցո՞ւմ։

— Ոչ․ այս բոլորի համար ես ուրիշ կերպ կմտածեի, բայց քեզ համա՛ր․․․ ի՞նչ ասեմ․․․

— Խոսի՛ր, ինչո՞ւ ես լռում։

— Այո՛, իմ անգին օրիորդ, եթե թշնամու հրոսակները Գառնին շրջապատելով՝ ոչ մի կռվան չգտնեն ժայռերի վրա բարձրանալու, եթե նրանց սանդուղքների ու փայտակերտ մարտկոցների տակ հողը փլչելով՝ վերեն վայր կործանե ամենքին, եթե կպրաձյութի կրակված հեղեղները լափեն խիզախներին ոչ միայն պարիսպների տակ, այլև զառիվայր ճանապարհներում, եթե հագարացհք ամիսներով շարունակ պաշարեն մեր բերդը և սակայն վերջին գյուղացուն չկարողանան յուր խորակից ղրկել կամ իշխանուհիների սովորական զբոսանքը խանգարել, իմացիր, որ այդ ամենը լինում է քո շնորհիվ․․․ որ Գառնին անպարտելի է դարձնում Սյունյաց օրիորդը, որ շատերն այստեղ իրանց կյանքը պարտական են մնում իմ հարսնացուին․․․

— Ի՞նչ կնշանակե այդ, Գո՛ռ, ես քեզ չեմ հասկանում։

— Այդ կնշանակե այն, որ քանի դու Գառնիումն ես, Գոռը հանգստություն չունի։ Գեղամ նահապետի գտած այս հսկայական ժայռերը փխրուն են երևում իմ աչքում։ Տրդատա կառուցած հաստահիմն պարիսպները թվում են ինձ անզոր․ մեզ շրջապատող այս խորաձորը երևում էր իբրև հովիտ, դյուրամատույց ամենքին․․․ վերջապես մեր զորքերի թիվը ես գտնում եմ նվազ․ մարտիկների եռանդը՝ ոչ բավական դյուրավառ, բերդակալի աշխույժը՝ գրեթե մարած․․․ Այդ պատճառով ահա՛ դադար չունիմ օր ու գիշեր, աշխատում եմ ինքս, աշխատեցնում եմ զորականին։ Այն միտքը, թե Շահանդուխտը գտնվում է Գառնիում և թե պետք է նրա թանկագին կյանքը ապահովել, լցնում է իմ սիրտը արիությամբ։ Երբ արշալույսին ելնում եմ դղյակից, զգում եմ իմ մեջ մի անպարտելի ուժ, մի անսպառ զորություն։ Ես հասնում եմ աշխատությանց վայրը զորականից շատ առաջ։ Դիտում, քննում, հետազոտում եմ այն բոլոր անցքերը, որոնք կարող են մատչելի լինել թշնամուն և աշխատում եմ, որ այդ բոլորը կորստյան գուբեր ու անդունդներ դարձնեմ նրա համար։ Կամենում եմ, որ Գառնո պարիսպները կրկնապատիկ ստվարացնեմ, որ բուրգերն ու աշտարակները կրկին չափով բարձրացնեմ, որ ամեն ինչ և ամեն վայր դառնա անառիկ ու անմատչելի․․․ Եթե դու մի անգամ մեր ամրոցն ու պահակավայրերը շրջագայես, կտեսնես, թե որքա՜ն շատ գործեր են կատարվել, որքա՛ն մեծ զորություն է ամբարվել դրանց շուրջը․․․ Եվ այս բոլորը միայն քեզ համար․․․ իմ անգին, իմ աննման Շահանդուխտ․․․

Եվ այս ասելով երիտասարդը առավ նազելի օրիորդի աջը և երկյուղածությամբ սեղմեց յուր շրթունքներին։ Նա չընդդիմացավ։

«Միայն քեզ համար․․․ աննման Շահանդուխտ․․․ Օ՛, որքան երջանիկ եք դուք․․․», շշնջաց դարձյալ թագուհին, և արտասուքի կաթիլները գլորվեցան նրա դալկահար դեմքի վրա։

— Բայց ինչո՞ւ միայն ինձ համար․ չէ՞ որ դղյակում ապրում են թագուհին, քո և իմ մայրերը, ուրիշ իշխանազն տիկնայք ու օրիորդներ և, վերջապես, չէ՞ որ Գառնին լիքն է ժողովրդով, — նկատեց օրիորդը ժպտալով։

— Այո՛, դրանց բոլորի կյանքը թանկ է ինձ համար, նույնիսկ վերջին գեղջկուհին պիտի վայելե իմ պաշտպանությունը, ինչպես իմ հարազատ քույրը․ բայց ոչ մեկը դրանցից չէ ներշնչում իմ հոգուն այն բարձր զորությունը, որով կարծում եմ, անպարտելի պիտի մնամ ես թշնամու առաջ․ այն զորությունը, որ հասարակ արարածին հերոս և աննշան զինվորին՝ դյուցազն է դարձնում․․․ Իմ թագուհու համար ես կարող էի լինել անձնվեր հպատակ․ մեր մայրերի համար՝ անձնազոհ որդի․ ժողովրդի և հայրենիքի համար՝ աներկյուղ զինվոր։ Բայց քեզ համար․․․ չգիտեմ, ի՞նչ անուն տամ ինձ․․․ Քեզ համար չեմ զոհիլ իմ անձը․․․ բայց չէ՛․ ի՞նչ եմ ասում, իհարկե կզոհեմ․ նույնիսկ իմ հոգին կմատնեմ գեհենին, եթե այդ հարկավոր է․․․ Բայց ես չեմ մեռնիլ, որովհետև պիտի ապրեմ քեզ խնամելու և պաշտպանելու համար։ Ինձ թվում է, որ եթե հագարացիների ամբողջ բանակն անգամ հարձակվի ինձ դեմ՝ քեզ իմ գրկից հանելու համար, դարձյալ անզոր պիտի լինի ինձ հաղթահարելու։ Երբ մտածում եմ, թե Շահանդուխտը այստեղ Գառնիումն է, և նա հույս ունի իմ պաշտպանության վրա, կարծես առյուծ է ծնվում իմ սրտի մեջ, և բազուկներս դառնում են երկաթ։ Ինձ թվում է, թե ամեն խոչ ու խութ պիտի կործանեմ, ժայռ ու ամբարտակ փշրեմ, տապալեմ, եթե համարձակվին երբևիցե արգելել ինձ քեզ պաշտպանելու․․․ Այո՛, ուզում եմ ապրել միայն քեզ համար և սիրում ամենքին՝ միայն քո պատճառով․․․

— Միայն իմ պատճառո՞վ․․․ Օ՛, Գոռ․ չէի կամենալ, որ այդպես խոսես դու․․․ Մի՞թե սինլքոր արարածին մինը պիտի դառնայիր, եթե ես չլինեի․․․

— Ա՛խ, ոչ․ այդ չէի կամենում ասել․․․

— Հապա ի՞նչ։

— Կամենում էի ասել, որ քո սերը կրկնապատկում է իմ մեջ ամեն բան՝ և՛ ապրելու իղձը, և՛ հոգվո արիությունը, և՛ սրտի կորովը, և՛ դեպի իմ եղբայրակիցներն ու հայրենիքն ունեցած սերը․․․ Քեզմով աշխարհը երևում է իմ աչքին վարդալիր, արևն՝ ավելի հրատապ, լուսինը՝ ավելի պայծառ․․․ Դու ամեն ինչ ես ինձ համար՝ և՛ կյանք, և՛ գանձ, և՛ զորություն, և՛ փառք․․․

«Ո՜վ, բավական է, էլ ոչինչ չեմ ուզում լսել․․․ Անշուշտ մի չարության ոգի առաջնորդեց ինձ այստեղ՝ իմ ծանր վերքերը նորոգելու համար», մրմնջաց թագուհին և բարձրանալով տեղից՝ հուշիկ քայլերով հեռացավ դեպի հովանոցը։

Այստեղից նա ուղղվեցավ դղյակը միայնակ, առանց նաժիշտների ընկերակցության, ինչպես անում էր նա երբեմն, և գնաց, փակվեցավ յուր առանձնարանում։

Քիչ ժամանակ անց բաժանվեցան նաև սիրահարները։ Գոռը իհարկե խոստացավ յուր հարսնացուին կատարել նրա խնդիրը և ամեն երեկո վերադառնալ դղյակ արևի մուտքից առաջ։

Բայց թագուհու վրա մեծ ազդեցություն արավ այս դեպքը։ Նրա վերքերը, արդարև, նորոգվեցան։ Սիրահարների զրույցը դեռ հնչում էր նրա ականջին, նա կարծես տակավին ուռենու մոտ նստած՝ լսում էր նրանց և մերթ ընդ մերթ որոճում այն սիրաշունչ խոսքերը, որ արտասանել էին Գոռը կամ Շահանդուխտը։

«Ապրեցեք, ապրեցե՛ք միմյանց համար, երջանի՛կ արարածներ, ապրեցեք, զի սիրում եք կաթոգին, զի աստծո աջը հովանի է ձեր սիրույն․․․ — խոսում էր ինքն իրան թագուհին։ — Ավա՜ղ․ ինձ թվում էր, թե այլևս սեր չկա ոչ մի տեղ, թե նա ցամաքել, չորացել է ամենի սրտում, ինչպես հովտի այն ծառերը, որոնց զարնում է խորշակ, որոնց չէ ջրում առուն կամ ցող չէ տալիս երաշտի գիշերը․․․ այդպես եղավ մեր սերը․ չորացավ, գոսացավ․․․ ի՞նչ էր մնում մեզ անել,եթե ոչ՝ «հաստանել զայն և ի հուր արկանել․․․»։ Բայց ահա՛ հենց այդ չորացած ծառի մոտ ես տեսնում եմ մի դալար բողբոջ՝ ոստիկներով ու տերևով զարդարուն․ ի՞նչ անել նրան․ մի՞թե չորի հետ միասին կտրել ու այրե՞լ․․․ Ո՜հ, ոչ․ թո՛ղ նա ապրի, խնամվի, թող արևը ջերմություն և առուն ջուր պարգևե, թող խորշակը յուր թունավոր շնչով երբեք նրան չզարնե․ թո՛ղ նա մեծանա, ուռճանա, գուցե նրա հովանվույն ներքո ապրին ու սնանին սիրո ուրիշ բողբոջներ․․․ Այո՛, սերը չէ մեռել աշխարհում, նա կա, նա ապրում է։ Բայց էլ ինչո՞ւ ծաղրում են ինձ․ ինչո՞ւ ամենքը միացած կամենում են խեղդել այդ զգացմունքը իմ չարաբաստ սրտում․ ինչո՞ւ զարմանում են, որ ես նրա մասին ավելի եմ մտածում քան այն բոլորի՝ ինչ որ կատարվում է իմ շուրջը․ ինչո՞ւ ինձ հեգնում են, երբ իմ կյանքն ու երկինքը նրա մեջ եմ տեսնում, նրա մեջ որոնում․ ինչո՞ւ կամենում են, որ իմ աշխարհի այդ միակ արևը խավարի․ չէ՞ որ այնուհետ՛և հուսահատությունը պիտի ինձ տիրե․․․

Բայց ի՞նչ եմ ասում․ նա արդեն ինձ տիրել է․․․ ահա՛ ես քաշվել, ապաստանել եմ այս խորշերին․ լռությունն ու միայնությունը դարձել են իմ միակ ընկերները, անգործությունը՝ իմ միակ զբաղմունքը․․․ ի՞նչ եմ անում ես, տեր աստված․ ոչինչ այլևս ինձ չէ հետաքրքրում․ ոչինչ իմ սիրտը չէ ջերմացնում․․․ թշնամին հասել, նստել է իմ դռան մոտ․ բայց այդ էլ ինձ չէ սարսափեցնում․ աշխարհի վրա նայում եմ կարծես դագաղի միջից․․․ Մի՞թե ես ապրում եմ․․․»։

Եվ թագուհին նայեց հանկարծ յուր շուրջը, տեսավ յուր միայնությունը և խոր հառաչեց։

«Այսպես չէի ապրում ես․ այսպես չէր անցնում իմ կյանքը․ քանի նա սիրում էր ինձ․․․», — շշնջաց նա և լռեց։

Մի քանի վայրկյանից նրա հայացքն ընկավ առանձնարանի պատուհանին։ Երևացին Գեղա լեռան լանջերը՝ լուսնի լուսով լուսավորված։ Նորեն հիշեց թագուհին սիրահար զույգը, նրանց զրույցները, Շահանդուխտի սիրախոսությունը, Գոռի ոգևորությունը և ինքն էլ կարծես երիտասարդացավ նրանց հետ (թեպետ երիտասարդ էր, և վշտերն էին միայն յուր սիրտը ծերացրել)։

«Չէ՛, այդպես չպետք է լինի, դեռ կարելի է ապրել, կամ, գոնե, ուրիշներին ապրեցնել։ Մենք իրավունք չունենք մեզ շրջապատող մահը տարածել ամեն տեղ, կամ ամենքին մեզ հետ միասին մեռցնել։ Ի՞նչ իրավունքով պիտի զրկեմ իմ Շահանդուխտին սիրո անուշ վայելքներից կամ պատանի Գոռին՝ կյանքի բարիքներից։ Ես տեսա իմ աչքով, լսեցի իմ ականջով․․․ նրանք սիրում են և երջանիկ են․․․ Ինչո՞ւ չօգնել նրանց, որ երկար, շա՜տ երկար երջանկանան․․․ Նրանք մեր սիրելիները, մեր որդիներն են, բայց մի՞թե մենք մի կամ երկո՞ւ որդի ունինք․․․ քանի՛-քանի՛ նմանօրինակ բախտավորներ կան մեր աշխարհում, որոնք կամենում են ապրել, կյանքի քաղցրությունները վայելել․․․ Ինչո՞ւ զրկել, ինչո՞ւ չօգնել նրանց․․․ Բայց մենք զրկում ենք, բարբարոսություն ենք անում․ «Մենք դժբախտ ենք, դուք էլ դժբախտ եղեք․․․», այսպես ենք ասում, այսպես ենք մտածում․․․ Մեր անձնական վշտերի պատճառով մենք ձեռքներս լվացել, հետ ենք քաշվել․ թագավորը նստել է Կաքավաբերդ, իսկ ես փակվել եմ այս դղյակում․ «Թշնամին թո՛ղ անե, ինչ կամենում է․ թո՛ղ նա հարվածե, հալածե․ երկիրը տակն ու վրա անե, մեզ ի՞նչ փույթ, մենք հո չենք ապրում, ուրիշներն էլ թո՛ղ դժբախտանան․․․»։ Այո՛, այդպես ենք մտածում։ Բայց չէ՞ որ սա մի ոճիր, մի չարագործություն է, երկնային անեծքի արժանի․․․»։

Այս նորածին մտքերն այնպես հուզեցին թագուհուն, որ ոչ միայն նրա վհատությունն անցավ, այլև մի նոր և մինչև այդ իրան անծանոթ ոգևորություն եկավ վրան։ Նա որոշեց իրական մասնակցություն ունենալ երկրի պաշտպանության գործում։ Բայց ի՞նչ պիտի աներ, դեռ չգիտեր, նա մտածում էր դրա վրա։

Հանկարծ նրա դեմքը պայծառացավ, և գեղանի շրթունքների վրա շողաց մի առույգ ժպիտ։

«Ես կերթամ Աշոտի մոտ․ կառնեմ նրան նորեն իմ գիրկը․ կջերմացնեմ նրա սիրտը իմ հրատապ շնչով․․․ Կհիշեցնեմ նրան մեր անցալը․ կոգևորեմ յուր քաջության և փառքի նախկին հիշատակներով․․․ Այո՛, կհանեմ նրան Կաքավաբերդից և կդարձնեմ Ոստան․․․ Նա նորեն կանցնի հայ քաջերի գլուխը, նորեն կորոտա ինչպես մրրիկ և կահաբեկե յուր թշնամիներին․․․ Այն ժամանակ խաղաղության հովանվույն ներքո թո՛ղ ծլին, ծաղկին սիրո բույսերը․․․ Թո՛ղ մեր աշխարհի երիտասարդ սրտերը վայելեն նրա անուշ պտուղները․․․ Այո՛, որոշված է, ես կերթամ։ Ոչ ոք ինձ չի խանգարիլ։ Ամեն մարդու առաջնորդում է մի միտք։ Մարզպետունի իշխանը ոգևորվում է ընդհանուր հայրենիքի սիրով, նա աշխատում է նրա ամբողջության, գահի հարստության և հետևապես, ժողովրդի բարօրության համար։ Նրա որդին՝ Գոռը, ոգևորվում է այդ ամենով՝ միայն Շահանդուխտի համար․ թո՛ղ ուրեմն ինձ էլ ոգևորե Գոռի և Շահանդուխտի բախտը, թո՛ղ ես էլ աշխատեմ այն սրտերի համար, որոնք սիրում են և ցանկանում են սիրազուրկ չլինեի․․․»։

Եվ թագուհին վեր կենալով, իսկույն ձայն տվավ նաժիշտներին։

Նրանք ներս եկան։

— Կանչեցեք այստեղ Սեդային, — հրամայեց նա։

Մի քանի վայրկենից ներս մտավ դայակը։

— Սե՛դա, պատրաստվիր, մենք վաղը ևեթ պիտի ճանապարհվենք։

— Ո՞ւր, մեծափառ տիկին, — զարմանալով հարցրեց դայակը։

— Կաքավաբերդ։

— Կաքավաբե՞րդ․ թագավորի մո՞տ։

— Այո՛։

— Ինչո՞ւ, տիրուհի։

— Ինչպե՞ս թե ինչո՞ւ, գնում եմ իմ ամուսնու և թագավորի մոտ․ մի՞թե տարօրինակ ցանկություն է այս։

— Բնա՛վ․ աստված թո՛ղ օրհնե այդ ցանկությունը և քո ճանապարհը․․․ կամենում էի իմանալ, թե ինչո՞ւ հանկարծ․․․

— Այսպիսի որոշումն արի․․․

— Այո՛։

— Դրա համար հետո, խոսելու ժամանակ շատ ունենք։

— Իսկ այժմ ի՞նչ կհրամայես։

— Կարգադրիր, որ վաղ առավոտվանից պատրաստ լինին երկու պատգարակ, զույգ ջորիներով։ Մեզ հետ կլինեն երկու սպասուհի և երկու ծառա։ Իմ պահանորդները թող ժամ առաջ ելնեն ամրոցից և սպասեն մեզ ճանապարհին։ Դղյակում լինելիք կարգադրությանց մասին հարկ եղածը կհանձնարարեմ Գոհար իշխանուհուն։ Իսկ ամրոցում բերդակալից զատ ո՛չ ոք չպիտի իմանա մեր հեռանալը։

Սեդան գլուխ խոնարհեց թագուհուն և դուրս գնաց։