Դավիթ-բեկ/Առաջին/Ե

Ե

Առավոտ էր։ Արեգակի առաջին ճառագայթները կորչում, անհետանում էին մոխրագույն մառախուղի մեջ, որ պատել էր Ղարաբաղի լեռների գագաթները։ Խիտ անտառները դեռ մրափում էին գիշերային մռայլի մեջ։ Ծառեր չէին երևում։ Սար, դաշտ և հովիտ ընկղմված էին մի լայնատարած, մառախլապատ ծովի մեջ։

Հեռվից սև բծերի նման երևում էին Չալաբիանլիների^[1] օբաները։ Ամեն մի գյուղի հովիվները, առանձին խումբեր կազմելով, տարածել էին իրանց չադրները այդ լեռների ճոխ, խոտավետ արոտամարգերի վրա։ Մի լեռնադաշտի վրա ցրված էին ցեղի պետի, Ֆաթալի խանի, չադրները։ Նրանք թե իրանց ձևով և թե նյութով, որից պատրաստված էին, զանազանվում էին հասարակ մահկանացուների չադրներից․ նրանք ավելի փառավոր, բարձր և ընդարձակ էին։

Խանը դեռ քնած էր։ Նրա բազմաթիվ կնիկները, վաղուց արդեն զարթնելով, զբաղված էին իրանց տնտեսություններով։ Վրանների առջև, բաց օդի մեջ, օջախները ծխում էին։ Այդ օջախների կազմությունը խիստ պարզ էր․ հարթ գետնի վրա շարված էին երկաթյա եռոտանիներ, որոնց տակին կրակ էր վառվում և տաքացնում էր նրանց վրա դրած մեծ և փոքր կաթսաները։

Ամբողջ Փայտակարանի բռնապետի կնիկները, որոնք ամեն

հարմարություն ունեին իրանց տնտեսության մեջ բոլոր աշխատությունները աղախինների ձեռքով կատարելու, բայց դարձյալ հավատարիմ մնալով ավանդական սովորություններին, իրանց գործը իրանց ձեռքով էին կատարում։ Քաղաքակրթության բացակայությունը ազատ էր պահել նրանց տանտիկնոջ թե քնքշությունից և թե ծուլությունից։ Բայց պետք է նկատել, որ աշխատում էին պառավները միայն, իսկ ավելի մանկահասակները կամ դեռ քնած էին, կամ զբաղված էին իրանց առավոտյան զարդարանքով։

Չադրները, որոնց մեջ զետեղված էր կանանոցը, բոլորովին առանձնացած էին խանի մյուս վրաններից։ Նրանք թվով քսանից ավել կլինեին, որոնց յուրաքանչյուրը հատկացրած էր նրա կնիկներից մեկի բնակության համար։ Ագուլեցի հայ վաճառականների Սպահանից և Հնդկաստանից բերած թանկագին փարչաները զարդարում էին այդ շքեղ օթյակները, որոնց մեջ ապրում էին երկրի ամենագեղեցիկ կնիկներից ընտրյալները։ Չադրները կիսաբոլորակի ձևով շարված էին մինը մյուսի մոտ, թողնելով մեջտեղում հրապարակի նման ընդարձակ տարածություն։ Խոտերը այդ տարածության վրա կոխվելով, բոլորովին սևացել էին և կպել գետնին։ Այստեղ խառնափնթոր կերպով շարժվում էր, վըժվըժում էր և խլրտվում էր մի ամբողջ լեգեոն։ Այստեղ կարելի էր տեսնել մի բազմություն ամեն ազգից և ամեն գույնի․ — սևամորթ և սպիտակամորջ աղախիններ, ներքինի ծառաներ, Աֆրիկայի խորքերից բերած սև սպասավորներ, խառն ահագին գամփռների և նիհար որսորդական բարակների հետ։ Գնչուների կատարյալ թաբուն էր դա։

Կանանց հագուստը շատ պարզ էր, երեք կտորից միայն բաղկացած` շապիկ, շալվար և թիկնոց։ Նուրբ, թափանցիկ կերպասից կարված, կարճլիկ շապիկը հազիվ սքողում էր կիսաբաց կուրծքը և իջնում էր մինչև այնտեղ, ուր փորը բաժանվում է մարմնի մի այլ մասից։ Հետո սկսվում էր շալվարը, որ մեր կանանց յուփկայի տեղ էր ծառայում։ Նա կարված էր մետաքսյա խառայից, զարդարած ոսկեհյուս ծաղիկներով և հասնում էր մինչև ծնկները միայն, բոլորովին մերկ թողնելով ոտների լիքը և հաստլիկ սրունքները^[2]։ Շալվարի ստորին եզերքը, չորս մատ լայնությամբ,

նույնպես զարդարած էին ոսկե թելերով։ Շապիկի վրա հագած ունեին կարճլիկ թիկնոցը, որ սեղմված էր մեջքի վրա և մեր կանանց բեզրուկավչիկի ձև ուներ։ Թիկնոցները ըստ մեծի մասին կարված էին թանկագին մանիշակագույն և վարդագույն թավիշից և նախշած դարձյալ ոսկե թելերով։ Աղախինները կրում էին իրանց տիկինների հին հագուստը, որոնց մի կամ երկու անգամ էին հագել։ Կարծես, այդ թիթեռների նման նախշուն և խայտաճամուկ արարածները դեռ նոր էին դուրս եկել կնոջ այն դրությունից, երբ նա իր մերկությունը ծածկում էր թզենի տերևներով։ Բայց ոչ, հագուստի այդ ձևը հարեմական հանճարի, հարեմական հեշտասիրության արդյունք էր, որ երևան էր հանում մերկ կուրծք, մերկ սրունքներ և մերկ բազուկներ։ Կնոջ մարմնի այդ մասերը միշտ կարող էին գրգռել վավաշոտ կրքեր, որոնք թուլացած, բթացած էին հարեմի իշխանի մեջ, որը միայնակ տիրում էր կնիկների մի ահագին երամակի վրա։ Ավելի խորհրդավոր նշանակություն ունեին նրանց մյուս զարդարանքները։ Թանկագին ակներով զարդարած, պարանոցի մանյակները ունեին իրանց շարքում մի տեսակ, ոսկուց շինած խողովակաձև թելիսման, որի մեջ դրած էին կախարդական բժժանքներ։ Թե՜ բազուկների վրա, թե՜ թևքերի վրա (արմունկներից դեպի վեր) բոլորն էլ ապարանջաններ ունեին այն զանազանությամբ, որ թեքերի ապարանջանները կրում էին հագուստի վրայից, իսկ բազուկներինը՝ մարմնի վրա։ Բացի դրանից, թեքերի ապարանջանները զարդարած էին գույնզգույն հուլուններով, որոնք գյութական նշանակություն ունեին։ Մատանիներին թիվ չկար, բացի դրանից, բոլորի ոտների մերկ սրունքները նույնպես զարդարած էին գույնզգույն հուլուններով։ Մի քանիսը ունեին համայիլներ, այսինքն ակներից, ոսկուց և մարգարիտներից հյուսված մի զարդ, որ գեներալների ժապավենի նման ձգել էին իրանց ուսից և կապել աջ թեքի տակ։ Կինը, որպես մի կախարդական էակ, բառի բուն նշանակությամբ, իր զարդերի մեջն էր ամփոփել իր բոլոր զորությունը^[3]։ Այդ զարդերը ոչ միայն ավելի փայլ էին տալիս նրա գեղեցկության, այլ պահպանում էին նրան չար աչքից, սիրելի էին կացուցանում նրան իր իշխանի աչքում և ազատ էին պահում մյուս կնիկների նախանձից ու նենգավոր որոգայթներից։ Երեք հայ ոսկերիչներ, իրանց աշակերտների

հետ, խանի բանակի մեջ, անդադար գործում էին նրա կնիկների զարդարանքի համար, որ լափում էր ամբողջ գավառների եկամուտը։

Չադրների այդ խումբը, որ հատկացրած էր կանանոցի համար, բոլորովին անմատչելի էր։ Նա շուրջանակի պատած էր բարձր ալաչուղով^[4], որ կոչվում էր սարայ-փերդայ, այսինքն սերալի վարագույր։ Այնտեղ կարող էին մուտք գործել միայն ներքինիները և սևամորթ ստրուկներն ու ստրկուհիք։

Այն առավոտ կանանոցի հրապարակի վրա կատարվում էր մի արտակարգ շարժողություն։ Բոլորը զբաղված էին մի մեծ պատրաստությունով։ Աղախիններից մի քանիսը նստած էին մերկ գետնի վրա, բոլորել էին ահագին, երկաթյա կասկարայի շուրջը։ Նրանցից մեկը ալյուր էր մաղում, մյուսը փայտյա տաշտի մեջ խմոր էր հունցում, երրորդը խմորից գնդակներ էր շինում, չորրորդը գնդակները հարթ տախտակի վրա դնելով, փայտյա կլորիկ կռնակով բաց էր անում և նրանց բոլորակ լավաշի ձև էր տալիս․ հինգերորդը վեր է առնում լավաշները, տարածում էր տաքացած կասկարայի վրա և նրանցից հաց էր թխում։ Աշխատությունը կատարվում էր ամենայն արագությամբ․ միևնույն ժամանակ նրանց զբաղմունքը չէր արգելում խոսել, ծիծաղել և բամբասել։ Երկու կնիկներ դրանցից փոքր-ինչ հեռու, պտտեցնելով շրջական երկանաքարի թեքը ալյուր էին աղում։ Սպիտակ փոշին պատել էր նրանց սև մազերը և երեսը։ Մի քանիսը կաթսաների մեջ տապակում էին ամբողջ գառներ կամ շամփուրների վրա միս էին խորովում։ Կարծես, մի ահագին բանակի համար պատրաստվում էր նախաճաշիկ։

— Հաֆսա՜, գիտե՞ս ինչ է պատահել այս գիշեր, — ասաց մանկահասակ Այիշան մի սևաչյա կնոջ, որ նստած չադրի մեջ, հարում էր խնոցին կարագ պատրաստելու համար։

— Ի՞նչ է պատահել, — հարեցրեց Հաֆսան հետաքրքրությամբ և դադարեց խնոցին հարելուց։

— Ասում են, սատանաները այս գիշեր Սյուրիի մազերը մկրատով կտրել են։

— Ճշմարի՞տ, — հարցրեց Հաֆսան, և միևնույն ժամանակ ուրախության նման մի լույս արտափայլեց նրա սիրուն դեմքի վրա։

— Բոլո՞րը կտրել են։

— Բոլորը, թե՜ զուլֆերը, թե՜ հյուսերը, — հիմա այլանդակվել, քեչալ Ասլոյի նման է դարձել Սյուրին։

— Նրա տեղն է։ — Շատ էր պարծենում իր երկայն մազերով Սյուրին։ — Պետք է նրա պոչն էլ կտրեին։

— Ի՞նչ պոչ, — հարցրեց Այիշան զարմանալով։

— Դու չե՞ս իմանում, ախար այդ հայ կնիկները պոչ ունեն։ Սյուրին էլ ունի։ Զեյնաբն էր ասում։ Նա մի անգամ տեսել էր, Սյուրիի լոգանալու ժամանակ։

Երկու մանկահասակ կնիկները սկսեցին երկար խոսել Սյուրիի պոչի վրա, սկսեցին դատել, քննել, թե ինչի՞ց էր այդ․ հետո այն եզրակացության հասան, որ բոլոր հայ կնիկները ջինների տոհմից են, դրա համար Սյուրին այնքան վարպետ և խորամանկ է, որ կարողացավ կախարդել, խելքից հանել խանին, կարողացավ բոլոր կնիկներին նրա «աչքից գցել» և իրան միայն սիրել տալ։

— Հիմա ի՞նչ է անում Սյուրին, — հարցրեց Հաֆսան։

— Ի՞նչ պետք է անե, — պատասխանեց Այիշան արհամարհանքով, — իր վրանում նստած, լաց է լինում, ասում է` ես գիտեմ, այդ սատանային գործ չէ, դա Զեյնաբի գործն է․․․ Զեյնաբը մի քանի օր առաջ ասել էր նրան, թե ես քո գլխին մի «օյին» պիտի խաղամ․․․ Հիմա Սյուրին մտածում է, թե գիշերը քնած ժամանակ Զեյնաբն է կտրել տվել նրա մազերը, ասում է, ես բոլորը խանին կհայտնեմ․․․

Զեյնաբը խանի հարեմի թագուհին և նրա առաջնակարգ կնիկներից մեկն էր, բայց Սյուրիի խանի հարեմը մտնելուց հետո նա իր նշանակությունը կորցրեց։ Գեղեցիկ Սյուրին ստվեր ձգեց նրա վրա, և այստեղից առաջ եկավ երկուսի մեջ նախանձ և ատելություն։ Հաֆսան և Այիշան հավանական էին գտնում, որ Զեյնաբը,իր վրեժխնդրությունը գոհացնելու համար, իր աղախինների ձեռքով կտրել տված լիներՍյուրիի մազերը, որ այլանդակե նրան, որ նրա գեղեցկությունից մի բան խլած լինի։ Բայց մյուս կողմից, սնահավատությունը նրանց թույլ չէր տալիս բոլորովին հավատալ այդ խայտառակությանը, որ հարեմի մեջ մի սովորական բան էր։ Նրանք կարծում էին, թե անպատճառ սատանայի մատը պետք է խառն լիներ այդ գործի մեջ, թեև նման շատ գործեր կատարվում էին առանց սատանայի մասնակցության, ինչպես էին` կնիկների միմյանց նոր կարված հագուստի վրա բծեր գցելը, մկրատով կտրատելը, միմյանց նոր գնված հողաթափների մեջ ցեխ լցնելը, միմյանց զարդարանքները, ակնեղենները գողանալը և այլն։ Վերջին

ժամանակներում խանը այն աստիճան ձանձրացավ կնիկների անընդհատ կռիվներից, և դժվարանալով որոշել, թե որն է արդարը և որը մեղավորը, սկսեց անխտիր կերպով ծեծել թե՜ արդարին և թե՜ մեղավորին, մտածելով, իհարկե նրանցից մեկը հանցավոր կլինի։ Բայց Հաֆսան և Այիշան չէին կարծում, որ Սյուրիի վիրավորանքը անց կկենա առանց հետևանքի, գիտեին, որ խանը նրան շատ սիրում է և Զեյնաբը լավ ծեծ կուտեր նրա մազերը կտրել տալու համար։ Թեև այդ սատանայի գործ ևս լիներ, բայց պետք էր աշխատել, որ Զեյնաբը պատժվի․ նա էլ մի բարի պտուղ չէ․ նա էլ առաջ փքվում էր, տրաքվում էր, աշխատելով բոլոր կնիկներին իր ոտների տակ դնել․․․

Թանձր մառախուզը սկսեց փոքր առ փոքր նոսրանալ և կապույտ երկինքը տեղ-տեղ բացվեցավ․ արեգակի ճառագայթները սկսեցին շողալ այդ բացվածքներից, որպես սպիտակ վրանի պատառված ճեղքերից։ Չնայելով որ ամառն էր, բայց վաղերդյան արեգակը դեռ անզոր էր ջերմացնելու լեռնային օդի ցրտությունը։ Առավոտյան ցողը մանր գոհարների նման դեռ փայլում էր խոտաբույսերի վրա, հիշեցնելով տաք երկրների գարնան սկիզբները։

Խանի կիսաքուն երեխաները, բոբլիկ ոտներով, առանց վարտիքի, դուրս էին թափվել չադրներից և օջախների կրակի մոտ կկզած, տաքանում էին։ Այստեղ նրանց մայրերը նախաճաշիկի պատրաստություն էին անում։ Երեխաներից մեկը կատվի ճարպկությամբ իր թաթիկը տարավ կաթսայի մեջ և այնտեղից խլեց մի կտոր միս։ «Չոռ, ցավ, վարամ» ուտես, ասաց բարկացած մայրը և առեց վառելու փայտը, որ պատժե նրա լրբությունը։ Տղան սատանայի նման փախավ, տանելով իր կողոպուտը․ մոր ձգած փայտը դիպավ նրա ոտներին, և նա ընկավ երեսի վրա։ Մսի կտորը դուրս պրծավ նրա ձեռքից և թավալվեցավ գետնի փոշիների մեջ։ Տղան շուտով ուշի եկավ, և վեր բարձրանալով, կրկին հափշտակեց իր ավարը, փախավ, և հեռվից սկսեց ծիծաղել, ջիգրացնել մորը և ախորժանոք կրծել փոշեթաթախ մսի կտորը։

— Հը՛մ․․․ հը՛մ․․․ տեսա՛ր, աչքդ հանեցի․․․ տարա․․․ — ասաց նա երեսը ծռմռելով։

— Չոռ ուտես, ցավ ուտես, վարամ ուտես, — կրկնեց մայրը, — թե ձեռքս կընկնես, ես գիտեմ ինչ կանեմ․․․

Չադրներից մեկը մեջ, Խորասանի գեղեցիկ գորգի վրա, միայնակ նստած էր մի մանկահասակ կին, գրկած ունենալով մի փոքրիկ երեխա։ Նա կպած էր մոր կուրծքին և ծիծ էր ուտում։ Արևի

ոսկեգույն ճառագայթները թափվելով վրանի մեջ, լցրել էին նրան խիստ ախորժ և փափուկ ջերմությամբ։ Մայրը տխրությամբ նայում էր երեխայի երեսին և նրա սևորակ աչքերը լցվում էին արտասուքով։ Երեխան երբեմն թողնում էր բերանից ծիծը, նայում էր մոր երեսին և ժպտում էր, կարծես, այդ անմեղ ժպիտով կամենում էր ասել, թե դեռ չեմ կշտացել։ Մոր գլուխը, չալմայի նման, փաթաթած էր մետաքսյա սև քողով, որի տակից մազեր ամենևին չէին երևում։ Այդ կինը Սյուրին էր, Տաթևի Դավիթ ուրացողի աղջիկը։ Նրա առաջվա անունը Մարիամ էր, բայց երբ մահմեդականություն ընդունել տվեցին, կոչեցին Սյուրի։ Խանը ուներ այդ անունով մի ուրիշ կին, որին շատ էր սիրում, վաղահաս մահը զրկեց նրան այդ կնոջից, և նրա անունը շնորհեց գեղեցիկ Մարիամին։ Հայրը ծախեց Մարիամին Տաթևի մելիքությունը ստանալու համար, և թողնելով քրիստոնեական կրոնը, ինքը նույնպես ընդունեց մահմեդականություն․ այդ պատճառով հայերից ստացավ «ուրացող» անունը և Տաթևի համար դարձավ մի երկրորդ Վասակ, իսկ ինքը իրան թուրքի անունով Բաղր էր կոչում։ Սյուրիի տխրությունը նրա համար չէր, որ այն գիշեր իր նախանձորդների ոխակալ ձեռքը զրկել էր նրան իր հարուստ և սև սաթի նման փայլուն գիսակներից։ Նա այդ մասին չէր մտածում և ի՞նչ հարկ կար մտածելու։ Նրա գեղեցկությունից պակասեց մի զարդ։ Ավելի լավ, այդ մեծ կորուստ չէր Սյուրիի համար։ Այդ կորուստ համարում են այն կնիկները, որոնք ախորժակ ունեն սիրվելու։ Բայց ումի՞ց պետք է սիրվեր Սյուրին։ Մի գազանի՞ց, մի եղեռնագործի՞ց, որին նա ամեն սրտով ատում էր, որի սերը ավելի բարկացնում էր նրան, որի ձեռքում գերի էր նա։ Նա զոհ էր, մի անբախտ զոհ հոր փառասիրության։ Հայրը վաճառեց նրան Տաթևի մելիքությունը ստանալու համար․ և ծնողական այդ անգթության հետ չէր կարող հաշտվել նա։ Ամեն անգամ հայ քահանայի երեսը տեսնելիս, ամեն անգամ հայոց եկեղեցու զանգակի ձայնը լսելիս, նրա սրտում կրակ էր լցվում․ նրա աչքերը հեղեղվում էին արտասուքով, և նա մտածում էր, որ կորած է թե՜ հոգով և թե՜ մարմնով։ Այս աշխարհը սև էր նրա համար, իսկ այն աշխարհում սպասում էր նույնպես տանջանք։ Կրոնական զգացմունքը ջերմ էր նրա մեջ։ Իր մորից լսել էր նա շատ բաներ մահմեդականների մասին։ Մահմեդականի հաց ուտելը, մահմեդականի հագուստը հագնելը, մահմեդականին դիպչելն անգամ մեղք էր համարում նա, իսկ ա՞յժմ․․ այժմ սարսափում էր նա, երբ նայում էր իր սիրելի զավակի

վրա․ այդ իր մարմինը և արյունը կրող մանուկը մահմեդականի պտուղ էր․․․ Քանիցս անգամ նա պատրաստվեցավ խեղդել իրան, քանիցս անգամ կամեցավ թունավորել իրան, բայց ամեն անգամ, երբ նայում էր այդ մանուկի վրա, նրա ձեռքերը թուլանում էին, նա անզոր էր լինում կատարել իր մտադրությունը։ Ի՞նչն էր պահում նրան․ մեղքի ծնու՞նդը, թե՞ մայրական սերը․ — այդ մասին նա անկարող էր իրան հաշիվ տալ։

Խորին տխրությամբ նայում էր նա այս առավոտ փոքրիկ հրապարակի վրա, որ շրջապատած էր սպիտակ չադրներով։ Այնտեղ ման էին գալիս խանի կիսամերկ կանայքը, երեխաները աչջի քոթոթների նման վխտում էին, աղախինները գլուխը կորցրած այս կողմ և այն կողմ էին վազում, ամեն ինչ գտնվում էր մի անսովոր շարժողության մեջ։ Ի՞նչ էր պատահել ու՞մ համար էր այդ մեծ պատրաստությունը։ Կասկարայի վրա հացի թխելը դեռ չէին վերջացրած․ կաթսաների մեջ կերակուրները դեռ եփվում էին․ շարժական երկանաքարը անդադար ալյուր էր աղում․ օդը լցված էր այդ մեծ խոհանոցի ախորժ հոտով։ Արեգակը բավական բարձրացել էր հորիզոնի վրա, վաղորդյան մառախուղը բոլորովին փարատված էր․ մանիշակագույն երկնքի վրա ամպի մի փոքրիկ կտոր անգամ չէր երևում։ Անտառապատ լեռները ծփում էին արեգակի ճառագայթների մեջ, ներկայացնելով մի սքանչելի տեսարան։ Սյուրիի երեխան, առանց մոր ծիծը թողնելու բերանից, աչքերը փակեց և ննջեց․ նա դեռ իր վարդագույն շրթունքները շարժում էր, երևակայելով, թե ծծում է։ Մայրը զգուշությամբ ցած դրեց նրան բարձի վրա, սկսեց պատրաստել լանդիկը, որ կապած էր վրանի երկու սյուների մեջ։ Այդ միջոցին, իր շուրջը նայելով, ներս մտավ մի մարդ, որը, ինչպես երևում էր, զգուշանում էր, որ իրան չնկատեին։ Դա մի կլորիկ մարդ էր, փոքրիկ հասակով․ գլխի ալևորած մազերը ցույց էին տալիս, որ նրա տարիքը վաղուց արդեն անցել էր հիսունից, բայց երեսի վրա մազերի մի նշույլ անգամ չկար։ Մի այսպիսի թառամած, կնճռոտած, և զուրկ այրական բոլոր արտահայտությունից դեմք կարող էին ունենալ պառավ կնիկները միայն։ Երեսի լերկ կաշին դեղին պղնձի գույն ուներ մուգի հետ խառնված, իսկ աչքերում ամենևին փայլ չկար։ Նրա ձայնը երեխայի անզարգացած ձայնի կատարյալ նմանությունը ուներ, որը, կարծես, դուրս էր գալիս փորից։ Այդ ծերունի երեխան խորին հարգանքով մոտեցավ տիկնոջը և չոքելով նրա առջև, ասաց․

— Մի խնդիրք ունեմ։

— Գիտեմ ինչ պիտի ասես, Ահմեդ, — պատասխանեց տիկինը երեսը շուռ տալով, — լավ է, որ չխոսես։

Ծերունին ձեռքը մեկնեց և վեր առեց տիկնոջ հողաթափների մի հատը, որ դրած էր վրանի մուտքի մոտ, և սեղմելով իր ցամաքած շրթունքի վրա, ասաց․

— Ես ձեր ուտքը համբուրում եմ, լսեցեք ծերուկ Ահմեդի աղաչանքին։

— Երկար խոսել պետք չէ, Ահմեդ, ես երդվել եմ երբեք չտեսնել նրա երեսը։

Ծերունին փորձ փորձեց նորից կրկնել իր խնդիրքը, բայց տիկինը հրամայեց նրան հեռանալ, հայտնելով, թե իր հիմարություններով կարող է զարթեցնել երեխային, որին պատրաստվում էր կապել օրորոցի մեջ։

Ահմեդը ազգով հայ էր, ղարաբաղցի, տեղային ամենալավ թառ ածողներից մեկը։ Նրան երիտասարդության ժամանակ բերել տվեց խանը և պահում էր իր սազանդարների (նվագախումբի) մեջ, որոնց իր մոտից չէր հեռացնում։ Եվ որպեսզի Ահմեդը կարողանա հարեմի մեջ ևս մուտք գործել, խանումների համար ևս ածել, խանը հրամայից նրան ներքինիացնել։ Երկար տարիներ նա զվարճացնում էր խանումներին իր թառով, բայց երբ ծերացավ, թողեց ածելը, այժմ կանանոցի մեջ ներքինապետի պաշտոն էր կատարում։ Բայց մի բան, որ պահեց նա ամենայն սրբությամբ, — դա էր քրիստոնեական հավատը, որ պաշտում էր գաղտնի կերպով։

Տողատակեր

1. Չալաբիանլիների ցեղը մինչև այսօր կա Ղարադաղի մեջ և հայտնի է որպես մի վայրենի և ավազակաբարո ժողովուրդ։ Նրանք կազմում էին պարսից հեծելազորի քաջ և ամենաընտիր մասը։
2. Լիքը սրունքները գեղեցկության մի նշան համարվելով, մահմեդական կնիկները արհեստական կերպով հաստացնում են նրանց, վերևից միշտ պինդ կապած ունենալով, և արյունը բնականաբար հավաքվելով ոտների ստորին մասերում, հաստացնում է սրունքները։
3. Պարսից լեզվում ամբողջ գրքեր կան գրված, որոնք բացատրում են այս և այն գոհարի, այս և այն մետալի կախարդական նշանակությունը։
4. Ալաչուղ նշանակում է մի հյուսվածք, որ պատրաստվում է բարակ եղեգներից․ նրանով են շինում թափառաշրջիկ ցեղերը իրանց տաղավարները։