Դիւցազունք հայոց
Դիւցազունք հայոց[1]
Ժամ էր պարապոյ խաղաղական եւ յանկուցիչ.
Երկիր ի քօղ սեւաթոյր ըզլըռութեամբ փարեալ անոյշ
Խոր ի քուն թանձրութեան հանգչէր համայն վաստակաբեկ.
Իբրեւ հսկայ թըխատեսակ յանդընդափոս վազեալ յայրէն՝
Սեւադէմ ոստեաւ գիշեր ծագաց ի ծագս տիեզերաց.
Լըռէր Բնութիւն առ հեշտեաւ լըսել ըզսոյլ հովուին սրընգի,
Ըզնուրբ շըշունչ շըրթանց սիրոյ, զերգ մօր յորրանն ի քաղցրաճռինչ
Ըզկարեվէր սըրտից հառաչ եւ զաղօթկեր մրմունջ ծերոյն.
Ի փարախս օթագայեալ մակաղէին հօտք եւ անդեայք,
Եւ օդականք սաղարթախիտ առեալ ի յոստըս դադար.
Փունջք խուռներամ վարդից ծաղկանց մարգարտաշար լըցեալ շաղով
Ի սիւգ հեզիկ ծածանէին, եւ խունկ անոյշ ծաւալանայր.
Հնչէր անդուստ փափուկ՝ նըսեմաստուեր ՚ւ ի թաւ մայրեաց
Գիշերախօս երգեցկին նըւագաւորըն դայլայլիկ.
Նա միայնակ՝ լըռութեան ժամուն կացեալ ընդ մեր թարգման,
Ըզմըրմունջն օրհներգութեանց երկրի յերկին վերառաքէր.
Եւ երկինք ջահազգեստեալ շողայր վըսեմ եւ վառ ի վառ.
Լուսին, ամպեղէն քօղ լուսասփիւռ արկեալ զիւրեւ,
Նազէր ի պարս աստեղաց շուրջ ըզնովաւ ակըմբահոյլք։
Ո՛հ, ես ի յայս բուրազուարթ եւ հովասուն ի դարեւանդ,
Ուստ ի ծործոր խաղայ վըտակ սահուն ալեօքըն կարկաջոտ,
Ուր ի համբոյր զբոյլըս ծաղկանց գգուէ զեփիւռ փաղաքշելով,
Խորհըրդազգած առեալ ըզնիստ, տէր ամայի կացեալ երկրիս,
Միտք իմ ընդ քեզ ճեմեն, լուսնեա՛կ, ի հրաշազարդ դաշտըս երկնից,
Եւ ի ձեզ՝ աստղո՛ւնք փայլունք, ի ձեզ յակճիռս ակընկառոյց,
Կապուտափայլն ընդ կամար յառեալ պշնում հոգեզըւարճ.
Այլ դուք մարմի՞նք իցէք արդեօք, եթէ զուարթնոց պարք լուսեղէն,
Լուսատուք տիեզերաց միթէ լապտե՞րք մշտաբորբոք,
Առկախեալք ի դահլիճս Աստուածութեան օթարանաց,
Թէ՞ բոցեղէն հովանոցք ուր մէն մի գահք են Անմահին։
Մինչ ի գիշեր զովագին, աստղո՛ւնք, աստղո՛ւնք գեղեցկաշարք,
Նըշոյլք ի ձէնջ վայրաբերին կաթիլք ի շաղ ցօղատարափ
Ի ձե՛զ զանմահական երկրի ծընունդս ես նըկատեմ։
Ո՜վ դու դըրախտավայր երկիր, երկի՛ր Թորգոմական,
Կառո՛ ի վեր զաչըս քո, տե՛ս ըզդիւցազանց որդւոցդ ըզհոյլս.
Եւ այնք աստեղք երկնապարիկք եթերականն ի կամար,
Եւ այնք յաւէժ ի նըշոյլ փայլեն շողշող ոսկեծըղի.
Ահա՛ Ներսէս, Սահակ, Մեսրոպ, Տըրդատ, Վարդան, Ղեւոնդ, Սըմբատ…
Այլ ո՞ւր այժմիկ սըրավարեալ, ասա՛, երկի՛ր իմ հայրենի,
Ո՞ւր բախտդ եւ փառք ամենապանծք անցին ՚ւ ի սպառ անհետացան։
Արդ մերկացեալ ցըրտասարսուռ աւերակաց բնակեալ ի մէջ,
Վայրապար անցաւորաց դողդոջ ըզձեռսըդ տատանես,
Որպէս այր մեծափարթամ ի մարդադաւ ճանապարհի
Աւազակաց մատնեալ ի ձեռս, պերճ ի զարդուցըն կողոպուտ,
Մահացու հարեալ վիրօք արիւնազանգ կայ ի փոշւոջ,
Հծծիւն նըւաղ աղեգորով միայն ողորմ հընչեցուցեալ.
Ա՞յս է ազգին դիւցազանց յետին փառացըն արձագանք…
Դու, Ոգի՛դ հոլաթեւեան, դէտ հինաւուրց ժամանակաց,
Զայս մի նըւագ մաղթեմ՝ պարզեա՛ ի վեր ըզմութըն վարագոյր.
Իղձ ի սըրտիս կարօտակէզ անկաւ տեսոյն իմ հայրենեաց.
Ըզնախնին նորա տեսից ըզկերպարանըս վեհափառ։
Բացա՛ւ, ո՜հ… վերացա՛ւ… լըցան սըրտիս տենչ եւ անձուկք.
Ո՜վ անցելոյն ահեղահրաշ տեսիլ ծաւալ իշխանութեան.
Անպարագիծ ովկիան, յար ալետանջ ւ՚ անդնդախոր.
Յորձնեռանդըն պըտոյտքեալ սուրայ վազիւք արշաւասոյր՝
Ի վիհ ինչ անյատակ յահեղ կարկաջ շառաչելով.
Դարք վաթսուն կոհակաւէտ ի յուս նորա գընան թաւալ.
Ամպրոպաձայն փոթորիկ կայծակնացայտ հոլաթեւօք,
Մըղէ անդուլ ըզնոսա յուղի անդարձ ճեպեցուցեալ.
Միթէ շո՞ւնչ անմահական իցէ արդեօք նա Բարձրելոյն.
Անդ վեհավայր շէնք եւ քաղաքք, հըզօր եւ պերճ արքայութիւնք
Մի ըզմիով թաւալագլոր հարեալք փըշրին կուռ դըղըրդմամբ.
Եւ այն գոչիւն կականաւոր յանդնդային ելեալ վըհէն
Մըռընչիւնք են սոսկալի ազգաց յախուռըն վարելոց.
Ահա՛ եւ իմ հայրենիք եւ դիւցազունք գուպարայաղթ,
Ահա՛ գոռոզքն եւ ահագին Տիգրանակերտ, Վաղարշապատ,
Ահա՛ հըսկայքըն Հայկազունք՝ Հայկ եւ Արամ, Տիգրան, Վահագն,
Ահա՛ եւ քաջք Պարթեւազունք՝ Արշակ, Խոսրով, գոռն Արտաշէս.
Երագաթռիչ ալեացն ի թեւս եւ նոքին ո՜հ վարեալ յապշոպ
Սլանան շոյտ եւ նըւաղեալ լինին յաչացս աներեւոյթ.
Ո՞ւր փախչիք, ո՜վ դուք պարծանք եւ փառք յաւէժ Հայաստանեայց,
Ո՞ւր ըզհէք հայրենիս թողուք այսպէս վատաբախտիկ։
Ամենակալ Տէր, աստուածեան այլ իմըն շունչ յըղեա՛ մաղթեմ.
Յետս ընդ կրունկըն դիմեսցէ յափըշտակիչ այս ովկիան,
Սըփռեալ յերկիր զիս դիւցազունս, ըզդաստակերտսըն հոյակապ,
Ըզփառսըն հայրենի նորոգ այսրէն դարձուցանել։
Ընդունա՛յն աղերս, եւ իմ ամբոխեալ միտք բանագուշե՛ն.
Ի ձեզ, աստղո՛ւնք, աստղո՛ւնք Հայոց. վերամբառնամ զաչս իմ անդրէն՝
Զայսոսիկ ողոքաւոր հեղլով մաղթանս կողկողագին.
Ջա՛հք մըշտավառք՝ լուսատու լերո՛ւք երկրին ձեր պանծալի,
Փայլեսցէ անաղօտ ընդ ձեր լուսոյ եւ փառք նորին.
Բոցատիպ նըշոյլ եւ շաղ հեղէ՛ք աստէն քաղցրածաւալ,
Մի՛ յանլոյս ի գիշեր ծածկեալ երբէք խարխափեսցի.
Տեղացէ՛ք հուր ի յերկնից սիրաբորբոք վառարանէն.
Յարիցե՛ն ժառանգաւորք ի ջերմ մոխրոց հին դիւցազանց,
Նոր կենդանութիւն շնորհել Ազգիս եւ Հայրենեաց։
- ↑ Ինքնագիրը չի՛ պահպանվել: Նախնական տարբերակը` «Դիւցազունք Հայոց» խորագրով և «Գիշեր» ենթավերնագրով լույս է տեսել «Բազմավեպում» 1849, թիվ 7 (ապրիլ), «Մկրտիչ Պեշիկթաշլեան, աշակերտ Մուրատեան վարժարանի» ստորագրությամբ, որը մի շարք տարբերություններ ունի վերջնական բնագրի համեմատությամբ: Այն առաջին անգամ տպագրվել է` Մ, էջ 62-66, ապա` ՔՃ, էջ 78-82 (հանդերձ աշխարհաբար արձակ թարգմանությամբ): Արտատպվում է վերջինից: «Բազմավեպում» տպագրվածի այլընթերցումները մեջ են բերվում սույն ժողովածուի բնագրային տարբերությունների բաժնում: Բացի այս երկու հրատարակություններից, «Դիւցազունք Հայոց» բանաստեղծությունն ունի նաև մի տարբերակ, որը ինչպես գեղարվեստական հատկանիշներով, այնպես էլ լեզվական մշակմամբ քիչ է մերձանում վերջնական բնագրին: Այն «Գիշեր» խորագրով առաջին անգամ հրատարակվել է N-ում (էջ 34-35), հետո արտատպվել ՔՃ, ծանոթագրությունների մեջ (հիշյալ տարբերակը տե'ս սույն ժողովածուի «Տարբերակներ» բաժնում):