Երկերի լիակատար ժողովածու (հատոր 3-ին, Խաչատուր Աբովյան)/Հատուած ի րօմանէ (վիպասանութենէ) «Վէրք Հայաստանի վիշտ հայրենասիրի», առ գետն Զանգի
| ← Զանգի | Խաչատուր Աբովյան |
[ 396 ]
Զանգի՛, Զանգի՛՝ գեղեցիկդ իմ Զանգի՝ ընդէ՞ր, ի տեսանելն զերկնանման քո զերս, ի լսելն զձայն քո տխրահառաչ ի տեսիլ՝ ծաղկազարդ քո դաշտաց — մերն բախտաւոր, քաջազօր, աշխարհասասան, անյաղթելի, անպարտելի, մեծազն իշխանաց, աշխարհակառոյց թագաւորաց, քաջաբազուկ հսկայից տարաբախտ, թշուառացեալ, գերեվարեալ, տատանեալ, տարտամեալ, զուրկ, թափուր, սրախողող, քարակոշկոճ, հայրենամերկ, կենսակորոյս, տնանկ, սքաւոր,[1] աղքատ չքաւոր որդիք քո և թոռունք՝ ո՛չ զմտաւ ածին, թէ ո՞վ ի սկզբանն՝ խրոխտ ձայնիւ, բարձրադիր ճակատու, երկնանման պատկերաւ, արծուահայեաց աչօք, հսկայական դիմօք, քաղցրամոք ի ժպիտս՝ զառաջինն ետ քեզ զողջոյն սիրոյ՝ զօշարակ անուշահամ քո վայելելով, զանմահական քո պտուղս ճաշակելով, խանդաղատեալ ողջագուրեաց զքեզ ի քո վերայ տարածելով զբազուկս իւր տիրական և յամեհի քո ալիս յապշեալ, զարմացեալ խրոխտ ձայնիւ, հզօր շրթամբք, վճռահատ, ազդու բարբառով, երկնալից բերանով, քերովբեական լեզուաւ՝ գոչեաց՝ «Հրազդա՛ն՝ա) դու ես իմ այսուհետև նազելի բնակարան»։
«Այս քաջ բազուկ. այս աղեղն լայնալիճ, այս նետ երեքթևեան, այս կուրծ քաջակուռ ամուր, այս աշխարխասասան, անընկճելի, անվանելի հսկայից սիրագումար դասք՝ քե՛զ յայսմհետէ պահապան, պաշտպան, սխրալից իմ Հրազդան։ Ցնծա՛, զուարճացի՛ր, բերկրե՛աց, փարթամացի՛ր՝ հրճուե՛աց, զուարթացի՛ր՝ գեղեցիկդ իմ Հրազդան։ Թող ծոց քո ցնծալից, թող դաշտ քո զուարճալից՝ ուռճասցին, ծաղկեսցին, ընծիւղեսցեն, բողբոջեսցեն զպտուղս հազարաւորս, սերմանիս բիւրավորս ի կերակուր իմ սերընդոց, ի ցնծութիւն իմ զաւակաց, ի վայելչութիւն իմ ազանց դիւցազանց։ Իմ տոհմք ժառանգեսցեն յայսմհետէ զայս դաշտ երկնատիպ իմ շառաւիղք եղիցին քեզ թշնամայաղթ խնդակիցք։ Այս լերինք երկնամբարձք՝ եղիցին իմ պատուարք մշտահաստատք․ այս դաշտավայր չքնաղադէմ՝ իմ քաղցր օթևան։ Քո ձոր ծաղկածին՝ իմ նազելի զբօսարան. իմ անուն կնքեսցէ, դրոշմեսցէ զայս մաքուր, վայելչագեղ սահման, զի ո՛չ գտի երբէք ի բոլոր ուղիս, յերկարատև չուս իմ բացական՝ սմա՛ հանգունատիպ տեղի յարանման․ սա՛ կոչեսցի՛ այժմ և յայսմհետէ մինչև ցօրն յաւիտենական — Հայաստան։
Զանգի՛, Զանգի՛, անողոքելի իմ Զանգի, սիրտ իմ մորմոքի, աղիք իմ գալարին, ոսկերքս քստմնին, ուշ իմ աղմկի, հոգիս բորբոքի, տուայտիմ [ 397 ] ի ցաւս, վարանիմ ի ծուփս, հառաչեմ լալով, հայցեմ ողբալով՝ ա՛ռ զիմ արտասուս, տո՛ւր ինձ սփոփ, յոյս։— Քանի՞ցս, քանի՞ցս կանգնեալ ի վերայ ահեղատեսիլ քոց քարաժայռից, խայտալով ի ծաղկանկար ծոց քո երփներանգ, հրաշագեղ, — մինչ տղայն էի, խնդայի, խաղայի, ցնծայի՝ զմայլեալ, յապշեալ, մերթ՝ ևս զարհուրեալ, սասանեալ յահեղ — գեղեցիկ դէմս քո զայրագին ահիւ, սարսափմամբ կամ ի գիրկս ծնողաց վազէի, կամ խնդալից ցնծութեամբ յալիս քո կայտռէի,− թանձր հառաչք այժմ և թախիծք հոգետանջք՝ կուտակեալք ի մրրկայոյզ վարանեալ սրտէս՝ առ Քե՛զ ամբառնան, առ Քե՛զ գոչեն, ի Քե՛զ մեռանին, ի Քե՛զ կարկամին։
Զանգի՛, Երա՛սխ, Հրազդա՛ն, Արա՛զ՝ կաթնածին ստինք իմոյ սիրելւոյ մօր և ծնողի գորովագութ՝ մեծինն Հայաստանի։ Ո՞ւր ձեր անուն տիեզերասաստ, ո՞ւր ոսկեղէն այն դարք, ո՞ւր դիւցազանց բոյլք, հսկայից կաճառք, աթոռանիստք հզորք, քաղաքք ամբարտակք, բրգունք, ապարանք, կրկէսք երկնահրոսք, տաճարք պանծալիք, շէնք զուարճալիք, որք զձեօքն պնդագոյն զոդիւ, ամուր բազկօք, քնքուշ սրտիվ, խանդակաթ սիրով, շնորհաժպիտ դիմօք պատեալ, պաշարեալ խանդաղատէինն, փարեինն, ողջագուրեինն, փաղաքշէինն և գիրկս արկեալ զանուշահամ երկնատիպ ձեր լանջօք՝ համբուրէինն զնոսա ի համբոյր սրբութեան, ի նշան սիրոյ մշտական, ի ջերմեռանդն ուխտ մտերմութեան, հարազատութեան։
Զանգի՛ իմ, Երասխ, Մասի՛ս, Ալագեազ,
Դեռ կանգնիք անմռունչ,
դեռ հայիք անշշունչ։
Գնայք միամիտ, մեր աստ ի հովիտ
Սպառնայք ամպոց, խիզախէք ձորոց,
Վարսագեղ ալեօք, կատաղի դիմօք․
Ոմն ձիւնափայլ, ոմն արծաթափայլ,
Ոմն ի փողփողիւն, ոմն, ի փրփրիւն.
Ոմն վանէ զերկին, ոմն ճնշէ զգետին,
Ոմն ի ձիւնեայ պսակ ոմն ի ծաղկանց թագ՝
Յարշալուսոյն տես, լուսնին ի դէմս[2] հեզ․
Ողջունէք միմեանց, համբոյր տայք շրթանց
Ձեր սուրբ ստորոտաց խնկածին դաշտաց
Հայկազանց վայրեաց սուրբ անդաստանց։
Երկիր աւերակ, դաշտք մեր անբնակ,
Անսիրտք, անողորմք՝ հի՞մ եղէք վկայք
Կորստեան ազգի[3] անկման աշխարհի,
Չքնաղ քաղաքաց, հզօր իշխանաց,
Որոց զարմ և ճիռ ի ձեռս թշնամեաց
Ի բանդ, դառն յոճիր՝ անօրէն ազգաց,
Զոհ եղէն ի սուր, մտին ի բոց, հուր․
Թողին զմեզ ի սուք, յարեան արտասուք,
Վարեալ յայլ աշխարհ, զսուրբ Հայրենեաց վայր
Սքալ, ողբերգել, կոծել, հեծեծել՝
Ի հեռուստ աչօք՝ մաշեալ արտասուօք,
Աղէկէզ վառեալ, կարօտիլ մեռեալ։ —
Զանգի՛, Զանգի՛, քա՛ղցր իմ Զանգի.
Ի Քոյդ հայեցեալ յանյողդողդ ճակատ՝
Վառէինն ի զէնս հսկայք քաջամարտ։
Հայկազեան տոհմի ընտիր պատանեակք
Քո գալիս տեսեալ ահեղ — աղուորակ,
Մղէին ի մարտ՝ վանել քաջայաղթ,
Զինակուռ բազկաւ, տիգօք, ասպարաւ,
Աղեղամբք վառեալ, զրահիւք զարդարեալ։
Բելայն գունդ ահեղ որոյ մատնեալ ի զոհ.
Ելին յասպարէզ, թշնամեաց տուեալ գրոհ,
Ոսկեթել վարսիւք, դաբնեայ պսակօք
Բոլորեալ ըզգլուխ՝ անվախճան փառօք
Ճեմեալ յերկնից՝ խումբս զվերինն վայելեն
Զկեանս անտրտում, յերկրի կանգնելով
Զանմահից անուն գրավեալ անձանց՝
Ի դարս անանց, անհոլով ամաց։
Զանգի՛, Զանգի, հրաշագե՛ղդ իմ Զանգի,
Դու քոյդ սուրբ նախանձ տակաւին տածես,
Դու ահեղ թնդմամբ դեռ յայս վայր հերքես,
Ճայթես յարձակմամբ՝ մեծաձայն գոչես։
«Ելէ՛ք՝ Հայկազեան սերո՛ւնդք քաջազունք․
Առէ՛ք զէն, զասպար՝ զաւակք բարեսնունդք․
Հարէ՛ք, փշրեցէ՛ք թշնամեաց ձեր գունդ,
Տո՛ւք հոգի հոգւոյ, թիկն ընդ թիկուն,
Ջախջախեսցի՛ թո՛ղ գազանն նկուն։
Ռուսիայ հզօր բազուկ եղիցի ձեզ նիգն,
Նմա զոհ լինիլ լիցի ձեր միշտ ճիգն։
Վօլգայ՝ իմ մեծ քեռ՝ ես ւ իմ քոյր Երասխ
Համբոյր մատուսցուք ի Կասպեան կոհակ։
Նա զիւր բարութիւն, ես զիմ մտերմութիւն
Խառնեսցուք ի մի մօր ծոց ընդ միմեանս։
Ես զիմ Սևանայ զօրհնութեան մաղթանս,
Ես զիմ սուրբ Մասսայ ողջոյն հայրական
Տարայց, մատուցից սիրելւոյն իմ քեռ,
Բերից ձեզ զողջոյն նորա, շնորհաբեր։−
Դուք զօրացարո՛ւք՝ որդի՛ք Արամեան,
Լերո՛ւք ընդ միմեանս սիրով միաբան։
Սէր, խաղաղութիւն պահեն զամենայն
Զազգս և զազինս ի բարորութեան»։