Երկերի լիակատար ժողովածու (հատոր 3-ին, Խաչատուր Աբովյան)/Վերք Հայաստանի/Հառաջաբան
Կրեսոս թագավորն Լիդացվոց՝ երբ Կյուրոս բոլոր աշխարքի տիրեց ու նրա երկիրն էլ առավ, կռվումը ղոնշուն, սիրելի, բարեկամ, զորապետ՝ նրան թողեց, ու էն անգին մարգարտի ու ջավահրե ամարաթներում մեծացած Կրեսոսը, որ իրանից բախտավոր աշխարքի երեսին էլ մարդ չէ՛ր համարում, ընկած մեկ պարսիկ զորականի առաջ, շունչը բերնին հասած՝ փախչում էր, որ իր գլուխն էլա պրծացնի, պարսիկը ետևիցը հասավ: Սուրը գլխին պսպղաց, աչքերը սևացավ, դեռ գլուխը չտված՝ հենց իմացավ, թե մահն էն ա հոգին առավ: Հենց ուզում էր, որ ի՛ր թուրը իր սիրտը կոխի, որ թշնամին իրան չսպանի, զորականը որ թուրը չի՛ բարձրացրեց, թագավորի միամոր որդին, որ հոր մահը չտեսավ առաջին, քսան տարվա փակ լեզուն՝ իսկույն կապը կտրեց, բաց էլավ, ու քսան տարվա լուռ սիրտը՝ իր առաջին ձենը տվեց. «Անօրե՛ն՝ էդ ու՞մ ես սպանում, քաշի՛ր թուրդ ետ, չե՞ս տեսնում, որ առաջիդ Կրեսոս ա, աշխարքի տե՛րն ա»: Զորականի ձեռները թուլացան. թագավորն իր գլուխն ազատեց, քսան տարեկան լալ (մունջ) որդին իր հորը պրծացրեց: Էսքան տարի ողորմելի թագավորազն իր կյանքն անց էր կացրել, ո՛չ ծնողաց էնքան սերը, էնքան գութն ու փափագը՝ որ նրա ձենը մի լսեն, մի սիրտըները հովանա, ո՛չ էն փառքն ու մեծությունը, ո՛չ էն պատիվն ու իշխանությունը, ո՛չ էն գանձն ու հարստությունը, ո՛չ աշխարքիս սերն ու վայելչությունը, ո՛չ էնքան սիրելյաց ու բարեկամաց սերն ու քաղցր զրիցը, ո՛չ ամպի ձենը, ո՛չ գետի ու թռչնոց էն անուշ եղանակը՝ էնքան վախտ նրա սրտին է՛ն ներգործությունը չէին տվել, որ մեկ ծպտա էլա, ու իր հոր, իր[1] ազիզ հոր մահը՝ որ առաջին տեսավ, սիրտն էլ իր խուփը եդ քցեց, պապանձած լեզուն էլ իր կապը կտրեց, փակ բերանը իր կսկիծը հայտնեց, կարոտ, վերջին[2] թելն ընկած հերը՝ իր որդու ձենը լսեց, որ լսողի սիրտն՝ էսօր էլ ա կրակ ընկնում, երբ մտածում ա՝ թե որդիական սերն էր, որ բնության գրած զնջիլը՝ էսպես ջարդեց ու փշրեց:
Ո՛չ քսան-երեսուն տարուց ավելի ա՝ իմ ազիզ հե՛ր՝ իմ սիրելի ազգ, որ սիրտս կրակ ա ընկել, էրվում, փոթոթվում ա, գիշեր, ցերեկ լացն ու սուգ իմ աչքիցս, ա՜խն ու ո՜խը իմ բերնիցս չի՛ պակսում, ա՜յ իմ արյունակից բարեկամք, որ մեկ միտքս ու մուրազս ձեզ պատմեի ու հետո հողը մտնեի: Ամեն օր գերեզմանս առաջիս տեսնում էի, ամեն սհաթ մահվան հրեղեն սուրը գլխիս պտտում էր, ամեն րոպեի ձեր սիրտն ու դարդը՝ հոգիս էրում, մաշում էր, լսում էի ձեր քաղցր ձենը, տեսնում էի ձեր սիրուն երեսը, իմանում էի ձեր ազնիվ միտքն ու կամքը, վայելում էի ձեր ազիզ սերն ու բարեկամությունը, մտածում էի ձեր կորցրած փառքն ու մեծությունը, մեր աոաջին՝ էն հիանալի թագավորաց, իշխանաց գործքն ու կյանքը, մեր Հայրենյաց, մեր սուրբ աշխարքի առաջվան սքանչելիքն ու հրաշքը, մեր ընտիր ազգի աննման բնությունը ու արած քաջությունները։ Մասիս առաջիս էր կանգնած միշտ, որ մատով ցույց էր տալիս՝ թե ի՞նչ աշխարքի ծնունդ եմ ես, դրախտը մտքումս էր կենդանի, որ ինձ երազում, թե լուրջ՝ միշտ մեր երկրի անունն ու պատվականությունն՝ իմ առաջս էր բերում, Հայկ, Վարդան, Տրդատ, Լուսավորիչ քնած տեղս էլ ինձ ասում էին՝ որ ես իրանց որդին եմ. Եվրոպա թե Ասիա ինձ անդադար ձեն էին տալիս, թե Հայկա զավակն եմ ես, Նոյան թոռը, Էջմիածնա որդին, դրախտի բնակիչը, դաշտում թե ժամում, չոլում, թե տան՝ էն քարերն էլ ուզում էին՝ որ սիրտս պոկեն, հանեն, ուրտեղ որ իմ ազգի ոտը կոխել ա, ու էս օր էլ կոխում ա, շատ անգամ մեկ Հայ տեսնելիս, ուզում էի՝ էլած շունչս էլ հանեմ, նրան տամ. բայց ա՜խ՝ լեզուս փակ էր, աչքս բաց, բերանս բռնած, սիրտս խոր, ձեոս պակաս, լեզուս կարճ, գանձ չունեի, որ գործով ցույց տայի ուզածս, անունս մեծ չէր՝ որ ասածս տեղ հասնի, մեր գրքերն էլ գրաբառ, մեր նոր լեզուն էլ անպատիվ, որ սրտիս հասրաթը խոսքով հայտնեի. հրամայել չէի կարող, խնդրեի, աղաչեի էլ լեզուս մարդ չէր իմանալ, չունքի ես էլ էի ուզում՝ որ ինձ վրա չծիծաղին, չասեն կոպիտ ա, հիմար ա՝ որ քերականություն, ճարտասանություն, տրամաբանություն չգիտի, ես էլ էի ուզում, որ ասեն. «Օ՜հ, էնպես խորը, խրթին շարադրել գիտի, որ սատանեն էլ[3] մեկ բառ չի կարող իմանալ, հասկանալ». ես էլ էի ուզում, որ իմ գլուխս ցույց տամ, որ ինձ վրա զարմանան ու ինձ գովեն՝ «թե Հայերեն շատ խորը տեղակ եմ»։ Ով մեկ լեզու գիտի, ես մեկ քանիսը գիտեմ, ի՜նչ գիրք ասես՝ որ չեմ սկսել թարգմանիլ ու կիսատ թողալ. ոտանավոր, շարադրություն հո՝ էնքան եմ գրաբառ գլխիցս դուս տվել՝ որ մեկ մեծ գիրք էլ՝ է՛ն կդառնա։ Էս միջոցումը Աստված ինձ մի քանի էրեխեք էլ հասցրեց, որ պետք է կարդացնեի։ Սիրտս ուզում էր պատռի, որ էս էրեխեքանց ձեռքն էլ՝ ինչ Հայի գիրք տալիս էի, չէին հասկանում։ Ռուսի, Նեմեցի, Ֆրանցուզի լեզվումը ինչ բան որ կարդում էին, նրանց անմեղ հոգուն էլ էին՝ էնպես բաները դիր գալիս։ Ուզում էի շատ անգամ մազրս պոկեմ՝ որ էս օտար լեզուքը ավելի էին սիրում, քանց մերը։ Բայց պատճառը շատ բնական էր. էն լեզվներումը նրանք կարդում էին երևելի մարդկանց գործքերը, նրանց արածներն ու ասածները, նրանք կարդում էին է՛ն բաները՝ որ մարդի սիրտ կարող է գրավիլ, չունքի սրտի բաներ էին՝ ո՞վ չի սիրիլ։ Ո՞վ չի ուզիլ լսիլ՝ թե սերը, բարեկամությունը, հայրենասիրությունը, ծնողը, զավակը, մահը, կռիվը ի՜նչ զատ են, բայց մեր լեզվումը՝ թե էսպես բաներ ըլին, թող՝ աչքս հանեն։ Էլ ընչով էրեխին քո լեզուն սիրիլ տաս։ Գեղըցու վրա ջավահիր ծախիր, հա, շատ լավ բան ա, ամա որ կարողություն չունի, մեկ կտոր ճաթի հետ էլ չի փոխիլ քո տված անգին քարը։
Է՛ս հո էս՝ Եվրոպիումն էլ որ չէի կարդում բազի գրքերում, թե Հայ ազգը պետք է՝ որ սիրտ չի ունեցած ըլի, որ էնքան բաները գլխովն անց են կացել, մեկ մարդ էլա չի՛ դուս էկել, որ մեկ սրտի բան գրի. ինչ կա՝ եկեղեցու վրա յա, Աստծու ու սրբերի, բայց հեթանոս Հոմերի, Հորացի, Վիրգիլի, Սոֆոկլեսի գրքերը՝ էրեխեքն էլ գլխատակներին ունեին, չունքի բոլոր աշխարի բաներ են: Թե ասեի՝ բոլոր Եվրոպացիք են անխելք անհավատ, որ Աստծու բանը թողած, էսպես ծռտի մռտի բաների հետ էին ընկել, հիմարություն կըլեր: Թե չէ մեր Նարեկը թողած, ախր ի՞նչպես էին նրանք էն գրքերին հավանում: Լավ գիտում էի, որ մեր ազգը էնպես չէ՛ր, ինչպես նրանք ասում էին, ամա ի՞նչ անես. անաղուն ջաղացի քարն էլ չի՛ պտիտ գալիս, ո՞ւմ ասես: Միտք էի անում՝ որ թե կտրիչ մարդ ասես, մեր միջումը հազարավորն են էլել ու էս օր էլ կան. թե խելոք խոսք ասես, մեր պառավներն էլ հազարը գիտեն: Թե աղ ու հաց ասես, սեր, բարեկամություն, քաջություն, երևելի անձինք՝ ասես, մեր գեղըցոնց սիրտն էլ ա լիքը էսպես մտքերով: Առակ, մասալա, սուր սուր խոսքեր՝ որ ուզենաս, հո՝ էն հետին ռամիկ մարդը՝ մեկի տեղակ հազարը կասի: Ախր ի՞նչ պետք էր արած՝ որ մեր սիրտն էլ ուրիշ ազգեր իմանային, մեզ էլ գովեին, մեր լեզուն էլ սիրեին, մնացել էի տարակուսած: Լավ գիտեի, որ թե Օսմանցվի, թե ղզլբաշի երկրումը՝ ինչքան էնպես երևելի, խելոք, հունարով մարդ են էլել, ինչքան խանի, շահի, սուլթանի դռներին սիրեկան աշըղ, լավ խաղ ասող, ոտանավոր շինող մարդ են էլել, շատը հայ ա էլել: Մենակ Քեշիշ օղլին, Քյոռ օղլին բավական են, որ ասածս սուտ չի՛ դուս գա: Թո՛ղ էս օր էլ մեկ մարդ Գրիգոր Թարխանովի հետ խոսա, նրա ասած խոսքերն, նրա էն ճարտար լեզուն, նրա էն հիանալի բոյն ու պատկերը, նրա հենց մեկ հունարը տեսնի, որ հարիր տեսակ զանազան մարդի ու ազգի՝ լեզուն, շարժմունքը, նստիլ վեր կենալը էնպես ցույց կտա, որ քոռանամ՝ թե Եվրոպիո էն ընտիր թեատրներումն էլ տեսած ըլիմ, ու վարժատան երես հո՝ իր օրումը՝ կարելի ա, էն ժամանակն ըլի տեսած՝ որ այբբենը մեր միջումը գաբով էին բռնում, գյուլլով վեր քցում, էն ժամանակը կիմանա, թե հայոց միջումն ի՜նչ հունար կա:
Էսպես բաները մտածելով, օրս ու ումբրս մաշվել էր: Շատ անգամ ուզում էի իմ գլուխս մահու տամ: Չէի իմանում՝ թե սրա չարեն ի՞նչ կըլի: Թո՛ղ լսողը չհավատա, ամա էս ցավն էնպես էր սիրտս առել, որ շատ անգամ գժվածի պես ընկնում էի սար ու ձոր, ման գալիս, մտածում, էլ եդ սիրտս լիքը տուն գալիս: Հենց է՛ս էր պատճառը՝ որ մեկ օր էլ, ամառվան դաստուրի ժամանակին՝ աշակերտներս՝ որ առավոտը թողի, ճաշիցը եդ՝ ընկա էլի սարեսար: Ճարս կտրվեց, գնացի Նեմեցի Կոլոնիեն՝ մեկ նեմեց՝ բարեկամի մոտ. նրանք էլ ինձ վրա ցավելով՝ իրեք օր չթողին գամ քաղաքը: Բայց քաղաքումն՝ իմ սիրելի աշակերտները, ու ծանոթ, բարեկամք՝ իմ սուգս վաղուց էին արել: Հենց իմացել էին, թե Քուռն եմ ընկել, չունքի ամեն առավոտ, րիգուն գնում էի, լողանում: Էլի իմ, իմ ազիզ, իմ սիրելի աշակերտներն էին ընկել եդևիցս՝ որ բալքի մեկ բան էլա իմանան: Մեկ առավոտ փանջարումը նստած՝ էլի մտքիս հետ էի ընկել, որ նրանք առաջովս անց կացան: Որ չտեսա նրանց, հոգիս տեղըհան էլավ: Իմ ու նրանց էն օրվան իրար տեսնիլը՝ ո՞վ կարա պատմիլ, ով սիրտ ունի, ինքը կիմանա: Բալքի թե գերեզմանումը էս ձեր սերը մտքիցս գնա՝ ա՜յ իմ սիրելի, իմ ազի՛զ բարեկամք. թե չէ, որքան էս կապուտ երկինքը գլխիս ա, շունչս բերանումս, ձե՛զ, ձե՛զ սուրբ պետք է համարիմ ինձ համար, ձեր արևի՛ն մեռնիմ:
Բայց ա՜խ՝ ե՞րբ ա երկինքը մեկ կերպի մնացել՝ որ մարդի սիրտը մնա: Հենց մի փոքր մտքիս արևը երևաց թե չէ, էլի սև սև ամպերը գլխները բարձրացրին, էլի կայծակ ու որոտումն սրտումս մեյդան բաց արին: Ջուրն ընկնիլ էլ չէի կարող, չունքի աստուծո ահը մտքումս, անմեղ քոռփիս ձենը անկաջումս էր, սերն ու ծնողական գութը ջիգյարումս. ես դինջանայի, էթըմին ո՞վ պահեր:
Բանը հենց էս էր՝ որ ասում էի մտքումս՝ թե նստիմ, ինչքան խելքս կբերի, մեր ազգին գովեմ, մեր երևելի մարդկանց արած քաջությունները պատմեմ, էլի մտածում էի, թե ու՞մ համար գրեմ, որ ազգը լեզուս չի՛ հասկանալ: Թեկուզ Ռսերեն, Նեմեցերեն, յա Ֆրանցուզերեն գրած, թեկուզ գրաբառ՝ տասը՝ կըլի որ հասկանային, բայց հարիր հազարի համար՝ թեկուզ իմ գրածը, թեկուզ մեկ քամու ջաղաց: Ախր որ ազգը էն լեզվովը չի՛ խոսում, էն լեզուն չի՛ հասկանում, սաքի հենց բերնիցդ էլ ոսկի վեր ածի՛ր, ու՞մ պետք է ասես: Ամեն մարդ իր սրտի խարջ բան կուզի: Քո ղաբլու փլավն ինձ ի՞նչ օգուտ, որ ես չե՛մ սիրում: Ում հետ էլ որ խոսում էի, էն էին թանխա տալիս՝ թե մեր ազգը ուսումնասեր չի՛, կարդալը նրա համար գին չունի, բայց ես տեսնում էի, որ մեր կարդալ չսիրող ազգը Ռոպենսոնի պատմությունը,2) Պղնձե քաղաքի հիմար գիրքը3) ձեռնե ձեռ էր ման ածում: Էս էլ լավ գիտեի, որ ինչ երևելի ազգեր կան, բոլորն էլ էրկու լեզու ունին, հին ու նոր: Ախր թե լուսավորյալ լեզուն լավ ա, ու քարերն էլ պետք է՝ տրաքին ու հասկանան, էլ տոնլուզ, նշան, պատիվ ո՞ւր են տալիս դիլբանդին: Էն լեզվագետ իմաստունը՝ թո՛ղ գնա, կանգնի, գոռա, ջանը դուս գա, լսողը թո՛ղ՝ ինքը հասկանա, լուսավորյալ գլուխն ափսոս չի՛, որ ցավի:
Միտք էի անում, որ գիժն էլ էս չի՛ անիլ: Էլի էսպես մտքիս հետ ընկած՝ շատ անգամ որ ղոնաղ էի գնում, յա քաղաքովն անց կենում, ուշ ու միտքս հավաքում էի՝ թե տեսնիմ խալխը խոսալիս, քեֆ անելիս, ի՞նչ բանից ա ավելի հազ անում: Շատ անգամ տեսնում էի, որ մեյդանում, փողոցում մեկ քոռ աշըղի է՛նպես են հայիլ մայիլ մնացել ու կանգնել՝ անկաջ դնում, փող բաշխում նրան, որ բերնըների ջուրը գնում էր: Մեջլիս ու հարսանիք հո՝ առանց սազանդարի ե՞րբ հացը կուլ կերթար: Ասածները Թուրքերեն էր, շատը մեկ բառ էլա չէր հասկանում, ամա լսողի տեսնողի հոգին գնում էր դրախտը, ետ գալիս: Միտք արի, միտք արի․ մեկ օր էլ ասեցի ինձ ու ինձ. արի՛ քո քերականություն, ճարտասանություն, տրամաբանություն ծալի՛ր, ղրաղ դի՛ր ու մեկ աշըղ էլ դու դառ, ինչ կըլի-կըլի, խանչալիդ քարը հո վեր չի՛ ընկնիլ, զառ վարաղդ հո չի՛ գնալ: Մեկ օր էլ դու վեր կընկնիս, կմեռնիս, մեկ ողորմի ասող էլ չե՛ս ունենալ:
Մեկ բարիկենդանի՝ աշակերտներս՝ որ բաց թողի, սկսեցի՝ ինչ որ երեխությունիցս լսած, կամ տեսած բան գիտեի, տակ ու գլուխ անիլ: Վերջը իմ ջիվան Աղասին միտս ընկավ, նրա հետ հարիր քաջ Հայի տղերք էլ իրանց գլուխը բարձրացրին, ու ամենն էլ ուզում էին՝ որ իրանց ոտը գնամ: Մյուսները մեծ մեծ մարդիկ էին, շատն էլ դեռ հլա սաղ սալամաթ՝ փառք աստուծո, Աղասին աղքատ ու մեռած, նրա սո՛ւրբ գերեզմանին ղուրբան: Ասեցի կեղծավորություն չանեմ, նրան ընտրեցի: Սիրտս էկել էր, բերնիս հասել: Տեսնում էի, որ էլ Հայի գիրք ձեռն առնող, էլ Հայի լեզուն խոսող քիչ ա գտնվում: Մեկ ազգի պահողն էլ՝ լեզուն ա ու հավատը, թե սրանց էլ կորցնենք, վա՜յն էկել ա մեր օրին: Հայոց լեզուն առաջիս փախչում էր Կրեսոսի նման. երեսուն տարվա փակ բերանս Աղասին բաց արեց: Մեկ երես բան դեռ չէի գրել, որ իմ մանկական սիրելի բարեկամ[4] ազնիվ Հայազգի պարոն Դոքտոր Աղաֆոն Սմբատյանը ներս մտավ: Ուզում էի՝ թուղթս ծածկեմ, էլ չկարացի: Ինձ համար Աստված էր նրան էն սհաթին ղրկել՝ նրա ջանին մեռնիմ: Զոռ արեց՝ որ կարդամ, բարեկամիցը ի՞նչ պետք է թաքցրած: Սիրտս դողում էր կարդալիս․ մտքումս ասում էի՝ թե հենց հմիկ որդե որ ա, գլուխը կպտտի, ունքերը կկիտի մյուսների նման ու իմ ախմախության վրա մտքումն էլա հո կծիծաղի, որ երեսիս չասի: Բայց փիսը ես էի, որ նրա ազնվական հոգին դեռ լավ չէի ճանաչել: Վերջացնելիս՝ որ հենց էն ա, թուրն էկել էր, ոսկոռին դեմ առել, որ չասեց․ «թե էդպես կշարունակեք, շատ հիանալի բան կդառնա», ուզում էի վրա թռչիմ, բերանը, է՛ն քաղցր բերանը համբուրեմ:
Նրա սուրբ բարեկամության եմ պարտական, որ մունջ լեզուս բաց արե՛ց: Նա գնաց թե չէ՝ կրակը ջանս առավ: Սհաթի տասն էր առավոտի: Էլ հաց, կերակուր միտքս չէկան: Ճանճը առաջովս անց կենալիս ուզում էի սպանեմ, էնպես էի վառվել: Հայաստան հրեշտակի պես առաջիս կանգնել՝ ինձ թև էր տալիս: Ծնող, տուն, երեխայություն, ասած, լսած բաներ էնպես էին կենդանացել, որ էլ աշխարքը միտքս չէր գալիս: Ինչ խուլ, կորած, մոլորած մտքեր ունեի, բոլոր բացվել, եդ էին եկել: Նոր էի իմանում, որ գրաբառ[5] ու ուրիշ լեզվըներ՝ մինչև էն սհաթը միտքս փակել, բխովել էին: Ին չոր ասում էի, կամ գրում մինչև էն հադաղը՝ գողացած՝ կամ հնարած բաներ էին, էնդուր համար հենց մեկ երես բան գրում էի թե չէ, յա քունս էր տանում, յա ձեռս բեզարում:4) Գիշերվան մինչև սհաթի հինգը ո՛չ հացի մտիկ արի, ո՛չ չայի. չիբուխն էր իմ կերակուրը, գրիչը իմ հացը: Տանըցոց խնդրելուն, նեղանալուն, խռովելուն էլ չէ՛ի մտիկ անում: Երեսուն թաբաղեն էն ա լցվելով էր, որ բնությունը իր պարտքը պահանջեց, աչքերս գնաց: Սաղ գիշերը ինձ էնպես էր երևում՝ թե նստած գրում եմ. երանի՛ կըլեր ինձ՝ թե էն մտքերը ցերեկն էին միտս ընկել:4)
Սիրելի կարդացող` չնեղանաս` որ բանն էսքան երկարացրի: Էնդուր համար եմ էստոնք հիշում, որ իմանաս` թե ազգի սերը ի՞նչ լազաթ ունի, ի՞նչ զորություն: Էն առավոտը իմ դուշմանի տանը ո՛չ եդ գա, ինչ որ ես տեսա: Աչքս բաց եմ անում, իմ խեղճ, ղարիբ Գերմանացի կողակցի ձենն ա ընկնում անկաջս: Տեսնիմ իմ միայնակ որդին դոշին առած՝ էն արտասունքն ա վեր ածում, որ քարեր կմղկտան: Ծառա ու ղարավաշ էլ՝ մեկ պուճախում են փետացել, կանգնել, ինձ՝ ցավելով մտիկ անում: Ո՞ւմ սիրտը էս սհաթին չէր ճաքիլ: Գժվածի պես վեր թռա, երեխիս եմ նայում, փառք Աստուծո՝ սաղ ա, կողակցիս եմ աղաչում, սիրտը չի կարում եդ բերիլ։ Ի՞նչ էր պատահել, չէի իմանում։ «Անաստված՝ ինձ սպանեցիր հո՝ էս ի՞նչ բան բերիր գլխիս». վերջապես լսեցի։ Ծառեքն էլ մեկ կողմից են ինձ ղնամիշ անում։ Վերջապես իմանամ՝ որ սաղ գիշերը անդադար դելն եմ տվել, գռռացել, ա՜խ քաշել, խոսացել ու ինչ որ հարցրել են տանըցիք՝ միշտ էլ Գերմաներեն ո՛չ, Հայերեն պատասխան տվել, ու հազար տեսակ վայրիվերո բան ասել, էլ եդ իմ կռիվն սկսել։ Մինչև սհաթի իննը էս հալումն ընկած՝ ես իմ քեֆն եմ արել, նրանք իրանց սուքն ու ինձանից ձեռք վերցրել։ Էն առավոտը, սաղ շաբաթ ու ամիս, էս օր էլ մուրազս հենց էն ա էլել՝ որ գնամ ընկնիմ մեկ իշխանի ոտք, ասեմ. ինձ մեկ կտոր հաց տա ու ես՝ գիշեր ցերեկ ընկնիմ գեղե գեղ ու մեր ազգի արած բաները հավաքեմ, գրեմ։
Թող ինձ այսուհետև տգետ կանչեն. լեզուս բաց ա էլել՝ իմ ընտիր, ազիզ, ի՛մ սրտի սիրեկան ազգ։ Թող՝ տրամաբանություն գիտեցողը իրան համքյարի համար գրի, ես, քո կորած, շվարած որդին՝ քեզ համար։
Ո՛վ թուր ունի, առաջ ի՛մ գլխիս խփի, ի՛մ սիրտս խրի, ապա թե ոչ՝ քանի բերնումս լեզու կա, փորումս սիրտ, ես լեղապատառ ձեն կտամ․ «էդ ո՞ւմ վրա եք թուր հանել, Հայոց մեծ ազգին չե՞ք ճանաչում»։ Թաք ըլի դո՛ւ, դո՛ւ իմ պատվական ազգ՝ քո որդու արածը, քո որդու խակ լեզուն սիրես, ընդունիս, ինչպես հերը իր մանուկի կմկմալը, որ աշխարքի հետ չի փոխիլ։ Երբ որ կմեծանամ, խրթին լեզվով էլ կխոսանք։ Աղասին քո փոքր որդին ա, սրանից դհա մեծ, դհա անվանիքը շատ ունիս, ինձ մի սիրտ տո՛ւր՝ արևիդ մատաղ գնամ. տե՛ս՝ թե ի՞նչ ձևով եմ գնում, նրանց բերում, առաջիդ կանգնացնում, որ դու էլ զարմանաս՝ թե էնպես որդիք ունեցողը աշխարքումն էլ ի՞նչ դարդ կանի, երեսս ոտիդ տակը։ Տուր՝ էդ սուրբ ձեռդ էլ մի համբուրեմ, որ ինձ ներես, ու գնանք մեր սիրուն Աղասու մոտ։