Զվարթնոց, Գագկաշեն/Զվարթնոց եկեղեցին

2. ԶՎԱՐԹՆՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ^[1]

Ինչպես ներկա ժամանակիս, նույնպես ալ անցյալ հեռավոր դարերու մեջ ազգի մը քաղաքակրթության և զարգացման ինչ աստիճանի վրա գտնվիլը կապացուցանեն այդ ազգին նույն ժամանակի գիտություններն ու արվեստները։ Այդ ապացույցները մինչև մեր օրերը հասած են մասամբ, ավելի կամ նվազ կանգուն մնացած հիշատակներու միջոցով և մասամբ ալ պեղումներու շնորհիվ։

Ոչ մեկ գրիչ և պատմություն այնչափ պերճախոս չեն կարող վկայել հնադարյան մարդկության նկարագրի մասին, որչափ այն այլանդակված, ժանգոտած հողաթաթախ առարկանրը, որոնք դուրս եկան բազմադարյան փլատակներու տակեն և իրենց մեջ կցոլացնեն նախնյաց ոգին և արժանավորությանց ճշգրտագույն պատկերը։

Քաղաքակրթված ազգերը միշտ ամենաարժանավոր տեղը տված են շատ դարեր առաջ իրենց գոյության կենդանի վկա և իրենց նախնիքներու հանճարին թարգման ամենաանտեպ կարծված բեկորներուն իսկ։ Միլիոններ ծախսած են զանոնք խնամքով պահպանելու համար և հպարտ պարծանքով մը ցույց կուտան աշխարհին։ Մենք` հայերս միայն անտարբեր գտնվեր Ենք այս մասին, մեր անցյալ քաղաքակրթության ապացույցները ոչ միայն օտարներուն, այլ նույնիսկ մեր հարազատ զավկներուն ցույց տալու մեջ աններելի կերպով անփույթ գտնվեր ենք։

Խոսքս մասնավորապես հայկական հին գեղարվեստի մասին է։

Եվրոպացիներ մեզմե շատ ավելի են հետաքրքրվել մեր հին արվեստներով։ Վերջին 60—70 տարվան մեջ, շատ մը եվրոպացի գիտնական ճանապարհորդներ հետաքրքրությամբ շրջեր են հայոց հին ավերակները, քիչ թե շատ աշխատեր են չափագրել, գծագրել։ Հայր Ալիշան ահա այդ աշխատություններեն օգտվեր է։ Այդ ճանապարհորդներու աշխատությանց մեջ գլխավոր տեղը կբռնեն Բրոսսեի և ՏԵքսիեի գործերը, բայց, դժբախտաբար, անոնք ալ, կհամարձակիմ ըսելու, որ գրեթե անպետք են, վասն զի նկարագրական մասերը միշտ շփոթ, մեկը մյուսին տեղ առնված, իսկ գեղարվեստական մասերը՝ բոլորովին սխալ և այլանդակված են։ Չափերու, ձևերու խոշոր սխալներե զատ նկարված են այնպիսի կտորներ, որոնք բնավ գոյություն չեն ունեցեր տեղին վրա. և ասոր հակառակ՝ անտես են այնպիսի հրաշակերտներ, որոնք, իրավամբ, հիացում պիտի պատճառեին ներկա գիտական ու գեղարվեստական աշխարհին։

Հայ ճարտարապետության ինքնուրույն ոճին ուրվագիծը կամ ծագումը գտնելու համար պետք էր դիմել հնագույն հուշարձաններու։ Առիթը ներկայացավ ինձի, երբ այցելեցի էջմիածինեն չորս վերստ հեռավորության վրա գտնվող առապարի ս. Գրիգոր կամ Զվարթնոց եկեղեցիի ավերակները, որոնք նշխարներն էին VII դարուն շինած հոյակապ գործի մը։

Այստեղ հիացումս ալ ավելի մեծ եղավ, որովհետև, թեև քանի մը դար ավելի հին, քան Անին, բայց արվեստի տեսակետով ավելի վսեմ հրաշալիքներ կպարունակվեր. կային այնպիսի նորություններ, որոնց գիտական, ճարտարապետական խիզախությունը ժամանակակից արվեստագետներե ոմանց պատրանք թվեցավ։

Զվարթնոց եկեղեցիի մասին Էջմիածնի միաբան Մեսրոպ վ. Տեր-Մովսեսյան՝ քննական, նկարագրական և պատմական մանրամասն տեղեկություններ պարունակող ընդարձակ գործ մը պատրաստած ունի, որը շուտով լույս կտեսնե. ընթերցողներուն կհանձնարարեմ այդ բազմաշխատ և հետաքրքիր գործը։

Իմ նպատակես դուրս է այդ եկեղեցիի փառքն ու շուքը նկարագրել. ես պիտի ջանամ իր խոշոր գծերուն մեջ ցույց տալ այն ուսումնասիրությունները, որ ես կատարեցի այս եկեղեցիի կազմության, ոճի և արվեստագիտական զմայլելի նրբությանց, տարողությանց (resistance) հաշիվներու և ներկայիս անհավատալի կերպով հանդուգն վստահությամբ կառուցված մասերուն վրա, որոնց քննության նվիրվեցա մոտ երեք ամիս շարունակ։

Առաջ մտադիր էի միայն բեկորները չափագրելով բավականանալ, սակայն, երբ սկսեցի լրջորեն քննելու և բեկորները չափելով տեղին վրա համեմատելու, այն ատեն համոզվեցա, որ գտնված բեկորները բավական պիտի ըլլային ամբողջ շենքը վերակազմելու, եթե, սակայն, մասամբ ևս շարունակվեին պեղումները։

Տեղին պահապան Խաչիկ վ. Դատյան մեծ փութաջանությամբ վերսկսեց ընդհատված պեղումները, փափագելով պսակված տեսնել իր նախընթաց չորս տարիներու տաժանակիր ջանքերն ու աշխատությունները։

Անձամբ հսկեցի պեղումներում և մի առ մի չափագրեցի, բաղդատեցի, համեմատեցի յուրաքանչուր քարի, բեկորի ինկած տեղն ու դիրքը։ Ապարդյուն չանցավ այս վերջին աշխատությունս, նպատակիս հասած էի գրեթե։

Այս վիթխարի ավերակին մեջ ինձ հանդիպած արվեստագիտական հսկա մեծագործությունները ե գեղարվեստական նրբությունները ավելի պարզ ցույց տալու համար, հարկ համարեցի ընդհանուր հատակագծի մը հետ տալ նաև անոր կազմական կարևոր մասերու քանի մը ուրվագծերը։

Շինության ոճին վրա գրելե առաջ, պարզեմ անոր ընդհանուր կազմությունը հաստատուն փաստերու վրա հիմնված, որոնք մինչև այժմ գոյություն ունին այնտեղ և զորս ամեն ձեռնահաս անձ կարող է ստուգել։ Իսկ ինչ որ իմ կողմանե ենթադրություններ են, անոնք ալ կհանձնեմ արվեստագետներու լուրջ ուշադրության։

Տեղին վրա մասամբ անաղարտ մնացած է միմիայն հատակագիծը, որում դրսի կողմեն, տեղտեղ, կնշմարվին աստիճաններու մնացորդները, իսկ ներսի կողմեն գրեթե անվնաս է։ Ինչպես կերևի հատակագծեն (նկ. Ա), շենքին ամբողջությունը մեծ բոլորակ մըն է, որուն տրամագիծը 35, 75 մետր։ Արտաքին պատը դրսեն անկյունավոր է, իսկ ներսեն՝ բոլորովին կլոր, այդ կլորության վրա շարված են 64 կիսասյուներ 24 սմ տրամագծով։ Մեկզմեկե ունեցած հեռավորությունները երկու հավասար չափերու բաժնված են. դռներ և պատուհաններ գտնված սյունամեջերով (entrecolonnement) լայնությունն է 1,68 մետր, իսկ անմիջապես անոնց կից եղողներունը՝ 1,18։ Այսպես՝ մեկ լայն, մեկ նեղ սյունամիջոցներ հաջորդաբար շարունակված են ամբողջ բոլորակին վրա։

Եկեղեցիի կեդրոնեն հավասար հեռավորության վրա զետեղված են չորս մեծ, լայնանիստ և հաստահեղույս մայր սյուները (նկ. Բ, 1) և այդ սյուներով միացած են չորս կիսաբոլորակներ (նկ. Բ, 2, 3, 4, 5), որոնց մեկը գոց պատ մըն է և կկազմե սեղանը, իսկ մյուս երեքը սյունազարդեր են. այսպիսով եկեղեցիին ներքին մասը ստացած է կիսաբոլորակներե կազմված խաչաձև մը՝ կեդրոնը ունենալով մկրտության նախկին ավազանը (նկ. Ա, 1), որը մեկ կողմանե հայոց սկիզբեն ի վեր ավանդաբար ընդունած խաչաձև, խորհրդավոր հատակագիծը կձեվացներ, մյուս կողմեն ալ, տաճարը՝ աղոթող ժողովրդի մասեն կբաժներ (նկ. Ա, 2)։

Ահա այս տեղեն կսկսի երևնալ ճարտարապետին բազմակողմանի հմտությունը։ Գեղարվեստական ճաշակի մասին կվկայեն նուրբ ու գեղեցիկ քանդակները և անոնց վայելուչ պատշաճությունով դասավորությունը։ Անոնցմե զատ զարմանալու ավելի մեծ պատճառներ ունինք. այդ շենքի կմախքին կազմությունն է, որուն խիզախ հղացումները անսպասելի էին VII դարու արևելքի ճարտարապետութենեն։

Առաջին առթիվ մարդ պահ մը կշվարի հատակագծին վրա շատ մը անօրինակ ձևերու առջև. տեղ-տեղ կտեսնվի կարծես աննպատակ դրված սյուներ, խորշեր, տարօրինակ ձևերով խոյակներ, սակայն երկար հետազոտելե հետո ատոնք այնպիսի վայելուչ կերպով իրենց տեղերը կբռնեն, որ այլևս ճարտարապետի հանճարին և հնարամտության վրա զարմանալե զատ մեզի ոչինչ չի մնար ընել։

Ինձի պես շատերը երկար մտածեցին, թե ի՞նչ պատճառով զետեղված էին գմբեթակիր մայր սյուներու ետևը չորս մեծ, անջատ, կլոր սյուները (նկ. Բ, 6, 7, 8,9), որոնք, բացի այն, որ սյունազարդի սյուներեն ավելի հաստ էին, ունեին բոլորովին արտասովոր ձևով, անհավասար կողմերով տարանկյուն խոյակներ, որոնց ճակատին վրա քանդակված էին գեղակերտ, թևատարած մեծ արծիվներ։

Ինձի հետզհետե պարզվեցան այդ բոլորին պատճառները։ Այդ արտասովոր խոյակներով սյուները այդ տեղերը դրված էին ոչ թե զարդի և վայելչության համար, այլ իրենց հատուկ խիստ կարևոր պաշտոններով, որոնց մեկն ալ կարծես, ի միջի այլոց, մեզ հրավիրել էր 14 դար հետո ժամանակի մեծ վարպետի հանճարին առաջ հարգանքով ու ակնածանքով խոնարհիլ։

Ներսի խաչաձև մասը ծածկված է եղեր գմբեթով, իսկ դրսի աղոթող ժողովուրդին բաժինը՝ շուրջանակի կամարով։ Բայց ինչպես կարելի էր դրսի բոլորակ պատեն կամար մը դարձնել դեպի ներս, ամբողջ բոլորակի շրջանակին վրա, քանի որ բնական օրենքով պետք էր որ գտնվեր ներսը, դրսի պատին զուգահեռական հենակետ մը կամ պատվանդան մը, որպեսզի դրսեն մեկնող կամարը կանոնավոր կերպով գար հանգչեր ներսի պատվանդանին վրա։

Ներսի կիսաբոլորակներե կազմված խաչաձև մասը ոչ միայն զուգահեռական չէր դրսի պատին, այլև զանազան անկանոն ուղղություններով ներս մտած, դուրս ելած էր։ Ուստի ճարտարապետը, նույն դարու նորահավատ քրիստոնյաներու նվիրական խաչաձևը պահելու համար՝ դիմեր է այդ չորս մեծ արծվախոյակ սյուներու օգնության, որպեսզի անոնց միջոցով կազմի դրսի պատին զուգահեռական բոլորակ խարիսխ մը, ծածկելու համար աղոթող ժողովուրդին բաժինը։ Արդ, ճարտարապետը այնպիսի տեղ մը զետեղեր է այդ չորս մեծ սյուները, որ լիովին տվեր են պահանջված դրսի պատին զուգահեռական գիծը։ Կեդրոնեն հավասար հեռավորության վրա կգտնվին թե արծվախոյակ կրող սյուները և թե խաչաձևի կիսաբոլորակներու մեջտեղի սյուները․ այնպես որ, եթե կիսաբոլորակներու մեջտեղի սյուներում կեդրոնեն (նկ.Բ,10) սկսած դրսի պատին զուգահեռական բոլորակ մը (նկ.Բ,12) գծենք, գիծը կանցնի ուղիղ արծվախոյակ կրող սյուներուն ալ ճիշտ կեդրոնեն (նկ.Բ,11)։

Գծին ուղղությունը գտնելը բավական չէր, պետք էր այդ ուղղությունով հաստատուն պատվանդան մը շինել, այստեղ հանճարեղ ճարտարապետը հղացեր է հանդուգն գաղափար մը. ունենալ բոլորակ պատվանդան մը, կախված մեծ մասամբ օդին մեջ։ Նախապես չորս արծվախոյակավոր սյուները գմբեթարդ կամարներով միացուցեր է ետևի մայր սյուներուն, հետո այդ չորս սյուներու խոյակներուն վրայեն սկսելով, դրսի պատին զուգահեռական կորությամբ դեպի աջ ու ձախ կողմերը աղեղներ ձգեր է, որոնք գնացեր հանգչեր են սյունազարդերու մեջտեղի սյուները իրարու միացնող կամարներու վրա (նկ.Բ,10)։ Այսպես հաջորդաբար ձգված ութ զորեղ աղեղներ (նկ․ Բ ) իրենց մեկ ծայրին հենակետ ունենալով արծվախոյակները, մյուս ծայրին սյունազարդի միջին սյուները կապող կամարները, տվեր են բոլորովին հաստատուն բոլորակ պատվանդան մը դրսի պատեն մեկնող կամարին և միանգամայն զուգահեռական դրսի պատին։

Կիսաբոլորակներու մեծ սյուներու հետ միացած տեղերը, որի վրայի բոլորակ պատվանդանը կազմելե հետո եռանկյունի ձևով բաց կմնային (նկ. Բ, 13), լեցված և ապահովված են քանդակազարդ, գմբեթարդ կամարներով, որոնք սկսվելով սյունազարդի աղեղներու անմիջապես վերևեն՝ կհասնեին մինչև ութ մեծ աղեղներու ստորին շրթունքներուն։

Կմնար մեզ, թե արդյոք կարելի՞ էր առնվազն տասը մետր երկայնությունով, այդպես մեկ կետեն դեպի մյուսը կոր գծով ձգվող աղեղներու հաստատության և ապահովության վստահիլ, քանի որ այդ աղեղները սահմանված էին իրենց վրա կրելու կարգ մը պատերու, կամարներու, տանիքներու և այլն ահեղ ծանրությունները։ Անշուշտ ճարտարապետը հաստատ համոզված էր, որ դրսի պատեն մեկնող կամարին ներսի կողմի կողերը բավական զորավոր հենարանի պաշտոն պիտի կատարեին։

Արտաքին պատին միայն երեք աստիճաններն են բոլորակ․ աստիճաններեն վեր բոլորակը բաժանված է 32 անկյուններու կամ կողմերու, հաշվելով նաև ետևի քառակուսի մասին բոլորակին վրա գրաված տեղը։ Յուրաքանչյուր կողմերը միացնող անկյուններուն կպած են զույգ որմասյուներ քանդակազարդ խոյակներով․ այս սյուներն ալ իրարու միացած են խաղող, նուռ և ուրիշ գեղեցիկ moulure–ներ ^[2] քանդակված կամարներով։ Այս ամեն կամարներու տակ, բացի հինգ դռներ են, վերևը կիսաբոլորակներով վերջացող երկայն պատուհաններ շինված են՝ 1,20 մետր լայնությունով։ Այդ զույգ որմասյուներու յուրաքանչյուր խոյակեն վեր աղեղներու միացած մասին վրա քանդակված են եկեղեցիի շինության ժամանակակից աշխատավոր եկեղեցական և աշխարհական անձերու բարձրաքանդակ պատկերներ. բանալի, բահ, բրիչ կամ այլ գործիքներ բռնած ձեոքերնին։ Մասնավորապես ուշագրավ է պատկեր մը, որուն գլխի վեղարը ցույց կուտա, թե եկեղեցական մըն է, որը մեկ ձեռքով բահ և մյուս ձեռքով բրիչ բռնած է, և որու գըլխուն շուրջը գրված է «Յօհան» անունը։

Շուրջանակի այս կամարները ձգվելեն հետո, նռան և խաղողի քանդակներով զարդարված գոտի մը կշրջապատեր շենքը։ Այդ գոտին կամարներեն բարձր էր 30 սմ, հորիզոնական գծով, իսկ վարի կողմերը՝ եռանկյունի ձևով ամփոփելով իրարու մոտեցնող կամարներու մեջ, իջած էին մինչև բարձրաքանդակ պատկերներու գըլխին վերև։

Այս քանդակազարդ գոտիեն վեր, 1 մետր տեղ սրբատաշ քարերով պարապ ձգվելեն հետո, զետեղված են զանազան տեսակ շրջանակներով քանդակազարդված բոլորակ պատուհաններ, որոնք իրենց շրջանակներով միասին 2 մետր տրամագիծ ունին։ Այս պատուհաններն ալ վարի մեծ պատուհաններուն ճիշտ վերևը մեկ ոլղղահայաց գծի վրա կզետեղվեին։ Այս երկրորդ շարքի պատուհաններեն վեր ալ դարձյալ մեկ մետր սրբատաշ քարերով պարզ պատ հյուսելեն հետո, դրված է պսակը և պսակեն հետո արտաքին մասը ծածկող տանիքը։

Խաղող և նուռ քանդակված գոտիեն վեր մինչև պսակը, շենքին շրջանակը փոխանակ 32-ի՝ բաժնված է 64 անկյուններու։ Այս հնարամիտ գործողությունով այնքան բացեր են անկյունները, որ շրջանակը անկյունավորե ավելի բոլորակի երևույթը ստացեր է և այսպիսով հնարավոր եղեր է խուսափիլ վրան դրված բոլորակին կլոր պսակին տակը գոյանալիք սուր անկյուններու անախորժ երևույթեն և մյուս կողմե դյուրացուցեր է նաև կլոր ծածկույթ մը շինելու գործողությունը։

Նախքան գմբեթին կազմվիլը, ինչպես ցույց կուտան բեկորները, դրսեն եկող կամարը, ութ աղեղներե ձևացած բոլորակ պատվանդանին վրա հանգչելե հետո, ուրիշ պատ մը շարունակված է բարձրանալ նույն բոլորակ պատվանդանին վրա։

Այս վերջին զուգահեռական կլորությամբ հավասարապես բարձրացած էր երկրորդ պատ մը, իմա արտաքին պատը^[3], որը իբր պատվանդան ունեցեր է չորս անջատ արծվախոյակ կրող սյուները իրարու միացնող աղեղներու միջոցով կազմված օղակը (նկ. Բ, 12)^[4] և հավանաբար, այս պատը ոչ թե գոց, այլ սյունազարդ մը եղած ըլլալու է։ Այս սյունազարդի և իր դիմացը գտնվող՝ իրեն զուգահեռական պատի մեջտեղ մնացած պարապությունը գոյացուցած էր առնվազն չորս մետր լայնությունով galerie մը (սրահ) առաջին ծածկի տակ, որը շատ հավանաբար ծառայեր է իբր վերնատուն, որուն վրա կբացվեին մայր սյուներու վերին մասերուն մեջ շինված պահարաններու մուտքի դռները։ Բեկորներու մեջ այս պահարանները խիստ որոշ կերպով կերևին (նկ. Գ), որոնք երկու բաժանում ունեին և իրարու հետ կհաղորդակեցին կամարակապ դռնով մը (նկ. Գ, 3)։ Իսկ թե պահարաններու մուտքի դռները ո՞ր կողմի վրա բացված էին, հայտնի չէ։

Փակագծի մեջ ըսենք, որ պեղման ժամանակ, հարավարևելյան սյունին վրայի պահարանի փլատակներեն իմ ներկայության դուրս եկան ծալ-ծալ իրարու վրա շարված գույնզգույն զգեստեղեններ՝ բոլորովին մոխրացած, բազմաթիվ կանթեղներու կտորներ, ջահեր կախելու հատուկ պղնձե կեռեր ևս։

Այս երկրորդ պատերու մասերն ալ, որոշ չափով բարձրացնելե հետո, ծածկված է գմբեթը (գմբեթի բարձրության ճիշտ չափը հայտնի չէ), ճշտված է, որ եղել է սովորական կոնաձև։ Բացի այդ նույն ժամանակին հայ եկեղեցիներու գմբեթները միշտ կոնաձև են։

Ինձի հայտնի չէ արևելյան կողմի քառակուսի մասին ինչ ըլլալը (նկ. Ա, 4), միայն այսչափ կրցա հասկանալ, որ անիկա երկհարկանի էր. տակի հարկը, մեջտեղի քառակուսի մեծ սյունին օգնությամբ երկու կամարներով ծածկված էր եկեղեցիի հատակեն առնվազն մեկևկես մետր բարձր և հետո կրկին քառակուսիին վրա շարունակված էր դեպի պատը, որը ապահովաբար այնչափ բարձր չէր, որչափ եկեղեցիի առաջին հարկը։

Ես կենթադրեմ, որ այս մասին մեջ կգտնվեր վերնահարկ գալըռիին մուտքը, ապա թե ոչ ներսեն ոչ մեկ տեղ սանդուղքի հետք չիկա, դեպի գալըռի կամ վերնահարկ պահարանները բարձրանալու համար։

Անպատշաճ է կարծել, որ շարժական փայտե սանդուղքներու միջոցով գործածության մեջ դրված ըլլան այդ վերնահարկ պահարանները։

Նախ որ այդ բարձրության չափով ամենաթեթև փայտե շինված սանդուղքն անգամ, նույնիսկ երեք մարդու համար դյուրատար բան չէր ըլլար, և երկրորդ, չի մոռանանք մանավանդ նկատել, թե այդ տեսակ հսկա շենքի մը ճարտարապետը, որ հանճարի թռիչքներ ունեցեր է, որ գիտցեր է ամեն բան աննման վայելչությամբ, հիանալի պատշաճությամբ և հազվագյուտ նրբամտությամբ հղանալ, դասավորել և զարդարել, մի՞թե կարող էր շարժական սանդուղքով մը բարձրանալու հասարակ ու գռեհիկ միջոցին դիմել։ Այս ենթադրությունը պարզապես նախատական կգտնեմ այդ մեծ արվեստագետի հանճարին համար։

Զվարթնոց եկեղեցին ընդհանրապես հռոմեական, բյուզանդական, հունական և հայկական ոճերու խառնուրդ մը կներկայացնե։ Իր ընդհանուր ձևով մինչև հիմա գոյություն ունեցող թե հին և թե նոր ոչ մեկ եկեղեցիի նման չէ. գոնե ես առաջին անգամն է, որ կհանդիպիմ եկեղեցիի մը, որուն մեջտեղը դրված ըլլան սեղանը և տաճարը և անոնց շուրջը՝ ամբողջ սեղանին ետևի մասն ալ միասին առնելով, հատկացված ըլլա աղոթող ժողովուրդին։

Այս ձևը ինձի կհիշեցնե Սողոմոնի տաճարը, որուն կեդրոնը դրված էին սրբություն սրբոցը և տապանակ ուխտին, որոնց առջև կաղոթեին քահանայապետները. տապանակ ուխտիին և քահանայապետներու հատկացված մասը բաժնված էր քառակուսի սյունազարդով, որուն ետևը շուրջանակի կկենար ապաշխարող ժողովուրդը։ Թերևս քրիստոնեության նորադարձ հայերը՝ Եհովայի մեծ մարգարեին, Իսրայելի իմաստուն թագավորին հռչակավոր տաճարեն ազդված ըլլան իրենց եկեղեցին շինելու ժամանակ, և իբրև քրիստոնյա՝ փոխանակ սրբություն սրբոցի և քահանայապետներու բաժնի նման քառակուսի ձև տալու, քրիստոնեության խորհրդանշանին ձևը տված են. խաչաձև շինած են։

Մեծ սյուներու խարիսխները բյուզանդական են, իսկ խոյակները՝ բոլորովին ինքնատիպ, բացի վրաները հարմարեցված հունական խոյողներեն volute (վոլյուտա)։ Կողովներու մանվածո քանդակները զուտ հայկական են։ Բոլորովին ինքնատիպ է նաև արծվաքանդակ կրող խոյակներու ձևը, որը միմիայն Զվարթնոց եկեղեցիին մեջ գործածված է. պետքն է, որ ստեղծեր է այդ ձևը և արտասովոր մեծությունը, ոչ թե ճաշակը։ Այդ խոյակներուն վրա է, որ նստեր են աջ ու ձախ կողմերեն ութ մեծ աղեղներու յուրաքանչյուր ծայրերը, ետևի կողմեն զիրենք մայր սյուներուն միացնող գմբեթներու ոտքը, և առջևեն, դրսի պատեն մեկնող կամարին մասը։ Այդ ձևով և այդ մեծությամբ խոյակ մը միայն կրնար հանգիստ տալ չորս զանազան կողմերե անհավասար չափերով և անկանոն ուղղությամբ եկող կամարներու ծայրերուն։

Ներսի բոլորակ պատին կպած փոքր որմասյուներու խոյակները զուտ հռոմեական են, լերկ կմախքը՝ կորնթական, զարդախոյակներու այս ձևը շատ հաճախ գործածված է հռոմեական հին շենքերու մեջ։ Նույնպես արտաքին երեսի զույգ սյուները միացնող կամարներու խաղող քանդակված մասերը հռոմեական են. միակ տարբերությունը այն է, որ Զվարթնոցի կամարներուն վրա քանդակված խաղողին տեղ՝ հռոմեացիներ քանդակած են իրենց ոճին հատուկ ծաղիկներ և տերևներ՝ նույնպես ոլորուն ցողունի մը վրա։ Իսկ moulure–ներուն մեջ բյուզանդականին խառն հայկական գծեր կնշմարվին, թեև իրենց ամբողջությամբ հպատակած են հայկական ճարտարապետության ընդհանուր օրենքին, այսինքն՝ հունական կամ բյուզանդական ոճերու նման moulure–ները փոխանակ հետզհետե դեպի խորը գնալու, քանդակված են հավասար բարձրության վրա, բան մը, որ հատուկ է միայն հայ ոճին։

Շենքին պսակը զուտ հայկական է թե՛ ձևով և թե՛ քանդակով։

Ամփոփելով մեր խոսքը, ըսենք, որ զետեղել՝ հասարակ հրաբխային քարե չորս սյուներու և չորս փոքր կամարներու վրա, դրսի պատին զուգահեռական կորությամբ ութ աղեղներ, և այդ աղեղներու կողերը լեցնելով գագաթին հավասարեցնել, կազմելու համար հորիզոնական պատվանդան մը, 85 մետր երկայնությամբ, աղեղներ, որոնք իրենց վրա կկրեն առնվազն 6-7 մետր բարձրությամբ շուրջանակի հսկա պատի մը ծանրությունը և դրսի պատեն մեկնող կամարի զանգվածին կեսեն ավելի ծանրությունը ու նույնպես տանիքին ծանրությունը՝ հանճարի այնպիսի հանդուգն և հոյակապ սլացք մըն է, որ պատիվ կբերե հայ անունին։

Այստեղ ոչ վայրենի ուժն է մեզ զարմացնողը, ինչպես Եգիպտոսի պիրամիդներու և այլ շենքերու մեջ, ուր կտեսնենք 20 խորանարդ մետր ծանրությամբ միապաղաղ քարը մինչև 30-40 մետր բարձրությամբ հանված, և ոչ ալ ճարտարապետական քանդակներու և ոչ էլ զարդանկարներու կատարելության հասած նրբությունը, ինչպես հունական և հռոմեական հիշատակարաններու մեջ, այլ ասոնցմե տարբեր և գուցե ասոնցմե շատ վեր ճարտարապետական այն խիզախ հղացումը, որով հայ մարդը 80 սմ տրամագիծ ունեցող քարե չորս սյուներու և 60 սմ տրամագծով երկու սյուները իրար միացնող չորս աղեղներու վրա կախեր է հազարներով տոննա ծանրություն, տարողությանց նրբին հաշիվներու մասին իր ունեցած կատարյալ հմտության վրա վստահ։

⁂

Կկարծվի որ Զվարթնոց եկեղեցիի նման հոյակապ կոթող մը, եթե հիմնահատակ չի կործանեցին, բայց այնպիսի վիճակի մը հասցուցին, որ կործանումի տարբերություն ^[5]։ …Պեղումներու ժամանակ որոշ տեսնվեցավ, թե երկրաշարժով մը կործանվեր է հանկարծ ճեղքվելովս չորս կողմին վրա համանման բեկորներ թափելով։ Թեև նշաններ ալ երևցան, որ, նախքան երկրաշարժը, բարբարոս ձեռքեր պատերու ստորին մասերեն քարեր քանդեր էին, աստիճաններեն շատերը հաներ էին և շուրջը քանդակված մարդոց պատկերներու երեսները տաշեր էին։ Այս պարագան ալ ոչ նվազ նպաստեր է հանկարծական փլուզման երկրաշարժի մը ^[6]։

«1816-ի հինգետասաներորդ աւուր ամսեան Տեր Պողոս վարդապետ թունի ուղեցոյց՝ զոր և Դալիվալի կոչեին, և ես՝ ընդ անագանելն տուն եան ելաք յԷջմիածնայ, և վարիալ ի հիւսիսոյ և ապա ուղիղ ընդ արևելս գնացեալ՝ զվկայարանօք Շողակաթի և Հոիփսիմեայ՝ եկաք ի հանգուցեալն եկեղեցի սրբոյն Գրիգորի, զոր Ներսէս Շինող հայրապետ հայոց կառույց յԱռապարին և զոր յետինք արարին հակառակ աթոռ կաթողիկոսարան համօրեն ազգին։ Քառածը հիմունք պարսպաց նորա և քառաթիւ սիւնքն հաստակառոյցք, որք իբրև բրգունս ի միափաղաղ վիմաց ձուլեալս հզօր շաղախօք կրոյ և ձուոյ՝ յանկման անդ իւրեանց անգամ՝ երևեցուցանեն զնախնի մեծափառութիւն տաճարին վայելչութեան։ Զավերմանէ օրուն չունիմ ինչ ստուգիւ ի գրոց մերոց, եթե թաղցուգ զԱոաքել Դավրիժեցի ի շփոթս գրոց իւրոց։ Այլ Պօղոս վարդապետ ետ ցուցանելոյ ինձ պարզողաբար զամենայն պղտորմունս հնությանց, յաւել ասել, թե յավուրս տիրապետութեան Սեֆաֆյանց աշխարհին Պարսից, իբր 300 ամօք յառաջ՝ կուսակալ երևանայ ո՞ գիտե յումմէ դրդեալ, առաքէ այսր զմի հավատարիմ պալատականաց իւրոց, հանդերձ բազմութեամբ պարսիկ սպասաւորաց։ Ընդունի զնոսա աոաջնորդ սորա հիւրամեծարյարգանօք, ուտեն և ըմպեն առհասարակ և յարուցէալ զկիսով գիշերոյն սպանանեն զմի ոմն յուդտապանաց խանին մեծի, և արկանեն ի գուբ ինչ վանացն։ Եվ յառավօտուց զարթուցեալ իբրե յանգետս զչարեացն կատարելոց՝ որոնեն զայրն և գտեալ զգեշ նորա ի գուբ անդր, իսկոյն աղաղակ բառնան ի վանականս նորա արկանելով զվնասն բովանդակ։ Զայս աոիթ պատեհի առեալ ասէ, հրամայէ իւրոց ածել դնել ի մեջ եկեղեցւոյն երկոտաստան խորգս վարօդոյ, և ի խուսել բանակին հուր հարկանել ի նոսա. որոց բորբոքեալ բուռն զորութեամբ պայթուցանեն զկազմութիւն շինվածողն և երկիր ի վայր տապալեն։ Այս այսօրպես պատմի՝ ասաց երանելին, բայց նշանք հանգուցմանն կրկնեաց, ոչ ցուցանեն զդոյն։ Տես, զի եթէ վառօդով ցնդեալ լինէր շինուածն, պարտ էր մասանց նորա բացած ի միմեանց՝ խառն ի խուռն անկանել, որք չեն այսպես։

Ուրեմն յավետ յերկրաշարժէ եղեալ զպատահարն ճանաչեմ, քան թե յոր իցէ արտաքին բոնաթենէ» ^[7]։

⁂

Զվարթնոց եկեղեցին, որ 35 մետր տրամագիծ ունի և նույնքանից ավելի բարձրություն, նաև կաոուցվածքի մեջ տարողության տեսակետով չափազանց պատասխանատու մասեր պարունակելով հանդերձ, պատերի հաստությունը 90—95 սմ է ^[8]։

⁂

Պատերը միահամուռ շինված են սև, գորշ և առավելագույն չափով կարմրագույն քարերով՝ միշտ խառն ու աններդաշնակ դասավորված։ Գաճ ու կրի շաղախը բաղադրված է մանր ավազներե զատ նաև զանազան մեծությամբ խճաքարերն՝ սկսած սիսեռի մեծութենեն մինչև հավկիթաչափ, բացի այն խիպարներեն, որոնք ծաոայել ե՛ն քարերու թողած բացը լեցնելու։

Պատերու քարերը ներսեն և դրսեն մինչև 125 սմ մեծություն ունեցողներ կան երկայնությամբ, իսկ խորության չափերը անհավասար են. ոմանք հազիվ 18 սմ թանձրությամբ plaque–ներ (սալ) են, իսկ ոմանք ետևի անտաշ մասերով մինչև 45 սմ թանձրության կհասնին։ Երկու երեսեն դրված են քարերը, մեջտեղը կրաշաղախ և խիպար լեցված է. խիպարները դրված են հորիզոնական ^[9]։

⁂

Gorniche-ները (քիվ) անհամեմատ դուրս ցցված են հայկական ոճեն։ Ունին նաև շատ կանոնավոր larmier-ներ՝ (քիվի առաջակարկառ մասը) շուրջանակի։ Նույնպես անհամեմատ երկար մաս ունին պատին վրա հանգչած, մինչև 50-90 սմ երկարությամբ ^[10]։ Շենքի պատերի համար ի հնումն կիրի հետ ավազի խառնուրդը կիրի ծավալին 2½-ից ավելի չէ, միայն Զվարթնոցի մույթերից մեկուն մեջ երևում է մի շերտ, որուն մեջ թերևս ավելի քան երեք չափ ավազ են խառնած ^[11]։

⁂

Զվարթնոցի ճարտարապետը ճնշում սպառնացող մասերուն վրա թեթև ավազաքար կամ չեչաքար գործածեր է, մինչդեռ Անիի մեջ հրաբխային սովորական քարով են ծանրաբեռնված նույն մասերը^[12]։

Զվարթնոցի գմբեթակիր սյուների վրա երևացին ծեփեր՝ ավելի նախնական, քան Անիի մեջ երևցածները, հավանորեն IX—X դարերու, բայց և այնպես, քննությունից երևցած է, որ ընդհանրապես պատերը ծեփված չեն և ծեփի փոխարեն պատերը ներկված են որոշ տեղեր, ինչպես արծվախոյակները։ Թե ի՞նչ բաղադրություն ունին այդ ներկերը, որ VII դարուց մինչև այսօր հետքերը չեն կորած, կարոտ են հատուկ մասնագիտական քննության ^[13]։

Ներքին խաչաձևի բոլոր խարիսխները կոփված են մի տեսակ սև սոմքիի նմանող քարերե, որոնց մեջ եփած են մանր գայլախազի փշրանքներ, բնականաբար, ի սկզբան և նորոգ կառուցված ժամանակ ուներ նաև փայլ, որ ընդունակ է այս քարը։— Որտե՞ղ էր հանքը։ Բայց կերևի, թե բավարար քանակությամբ չեն գտած այս քարեն, սույն պատճառով մի քանի խարիսխներ և առանց բացառության բոլոր խոյակներ, արծվախոյակներն ալ միասին առնելով, մի ուրիշ տեսակ սև քարե կոփածեն, որոնք թեև պարունակում են իրենց մեջ գայլախազի մանր փշրանքներ, սակայն չունին նախորդներուն ոչ փայլը և ոչ կարծրությունը։

Այս սյուներու բուներ են մնացած է միայն մեկ բեկոր հարավարևմտյան որմամույթի ետև՝ նույն տեղի արծվասյունին պատկանող։ Այս մնացորդեն կհետևի, որ բոլոր բուները շիկագույն հրաբխային քարե շինված էին։ Այս բեկորը գրեթե ցույց կուտա արծվասյունին բունին ամբողջական մեծությունը, որովհետև երկու ծայրին վրա ալ կգտնվի երկաթի tenone–ի (առանցք) համար բացված ծակը 11 սմ երկարությամբ և 47սմ լայնությամբ, նույն չափով ևս փորված է արծվախարիսխին վրա։ Բունի երկարությունն է մոտավորապես 225—230 սմ։ Ծայրերում հատվածակողմին վրա կան խաչաձև փորվածքներ, մոտավորապես մեկ <սմ> կամ քիչ ավելի լայնությունով կապար հալեցնելով մեջը վազեցնելու համար, որպեսզի ամրացնե tenone։ Բոլոր սյունախարիսխները ունին թե երկաթի և թե արճիճ լեցնելու տեղ։ Մյուս բոլոր սյուները տաճարին թե ներսեն և թե դրսեն միօրինակ հրաբխային շեկ քարե շինված են խոյակ և խարիսխներով, ինչպես տաճարին ամբողջ շենքը, բացառությամբ քանի մը պատասխանատու թաղերու, որոնք թեթև գորշագույն ավազաքարով շինված են ^[14]։

⁂

Արծվախոյակ չորս անջատ սյուներու տակի բարձրությունը նորոգվեր է և եզերքներեն լայնացուցեր են հավանաբար ճնշում նկատելով ^[15]։

⁂

Անիից և Զվարթնոցից դուրս եկած են երկաթի կապեր քարի մեծ սյուները իըենց խոյակներին և խարիսխներին միացնելու և հաստատելու համար^[16]

⁂

Բայց տարօրինակ է, որ այս բարակ բունով արտաքին որմասյուները IX դարեն առաջ ոչ մի տեղ գործածված չիկա, թեև Զվարթնոցի ներքին սյուները իրենց երկարությունով կհամապատասխանեին, բայց խոյակներով և խարիսխներով շատ տարբեր են։ Զվարթնոցի մեջ գնդաձևը գործածված է միայն ներքին սյունաշարի մեծ խոյակներու վրա իբրև panier (կողով) ^[17]։

Աղեղները (Զվարթնոցի-կազմողներ), որ մեծ մասամբ շինված են կարմրագույն քարերով, հնար եղածին չափ երկար քարերով կտրվածներ կան, իսկ մյուսները զանազան մեծությամբ, որոնց մեջ կան ավելի քան մեկ մետր մեծությամբ աղեղնաքարեր։ Պատուհաններու աղեղները, կան որ միակ քարով տաշած են, իսկ կան մինչև երեք քարերով աղեղներու կազմած, որոնց մեջ կպատահին զանազան գույնի քարեր։ Արտաքին որմասյուներու moulure–ներով (բարձրաքանղակ) աղեղները մինչև 115 սմ երկարությամբ և ամբողջ moulure–ները վրան տեղավորող լայնությամբ կտրված են։ Այս աղեղներուն մեջ հազվագյուտ են սև քարերով շինվածներ, ընդհանրապես կարմիր և շիկագույն քարերով են կազմված ^[18]։

⁂

Տարբեր ձևով կտրված են գալըռին ծածկող կամարներու քարերը. այս քարերը կտրված են նեղ ճակատով 35—55 սմ մինչև 22,5—30 սմ երկարությամբ, իսկ խորությունները մոտավորապես մինչև մեկ մետր պատին մեջ թողված և հանգիստին մոտերը թեև կան մինչև 60 սմ կարճ քարեր ալ, սակայն միշտ խոր պատին մեջ մտած կողմերեն ^[19]։

⁂

Ես ուրիշ անգամ առիթ ունեցեր եմ խոսելու Զվարթնոցի կազմության մասին, թե անոր մեջ ի՞նչպես կախված էր կրկնակի գմբեթը, արտաքին բոլորակ պատին զուգահեռական կորությամբ ութը աղեղներե կազմված բոլորակ խարիսխի մը միջոցով, որն որ հաստատված էր ութը տկար կետերու վրա, որոնցե չորսը 80 սմ տրամագծով սյուներ էին և մնացյալ չորսը 60 սմ տրամագծով երկու սյուները իրար միացնող փոքրիկ կամարներ։

⁂

Այս ծրագիրն արդեն եթե ոչ անիրագործելի, գոնե շատ հանդուգն էր։ Զվարթնոցին ավելի քան երկու դար կանգուն մնալուն միակ պատճաոը ճարտարապետին հանճարեղ նրբամտությամբ ծանրություն սպառնացող կետերու վրա զորեղ ճնշումը մեղմացնելու համար նույն կետերու վրա շինվածանյութի տեսակը փոխելն է։ Շինության սկզբին, նա կատարյալ գիտակ իր անօրինակ հանդգնությամբ հղացած ծրագրին, նախապես հեռատեսելով վտանգավոր ապագան, բոլորակ խարիսխեն վեր գտնված շատ մը մասեր, ինչպես թաղեր, գմբեթ, փոխանակ սովորական ծանր քարերու, շիներ է շատ թեթև պեմզա քարերով, որ չորս անգամ ավելի թեթև է, քան հասարակ քարը ^[20]։

⁂

Բացի այն փաստերը, որ Զվարթնոցի նմանությամբ հետագային մեջ, ինչպես Բանակի, Անիի ս. Գրիգորի և անոնց մանրանկար (արտաքին կողմանի) Հովվի եկեղեցիի գմբեթների թմբուկները շինված են ութանկյունի կամ բազմանկյունի, նաև գմբեթներու զարգացման տեսակետով ալ Զվարթնոցի գմբեթը չէր կարող VII դարուն բոլորշի թմբուկ ունենալ…

Բոլորշի թմբուկները Հայաստանի մեջ X դարեն առաջ չեն և գոնե իմ ուսումնասիրած շրջաններուն մեջ առաջին օրինակն է Հոռոմոսի վանքի ս. Հովհաննես և ս. Գևորգ եկեղեցիներու գմբեթներու թմբուկները, որոնք շինած են XI դարուն։

Գալով Զվարթնոցի գմբեթի ներքին կազմության, հաստատ չէ կարելի ըսել, թե dantiv–ով (առագաստ) էր, թե՞ trompe–ներով (տրոմպ)։ Եթե վճռականապես ընդունենք, որ Թալինի և Արուճի եկեղեցիներու գմբեթներու պանտանտիվները եկեղեցիներու շինության հետ ժամանակակից են, այն ժամանակ պետք է հավատանք միանգամայն, որ նախատիպը պիտի լինի Զվարթնոցը։

Ըստ Choisy֊ի և Vogue–ի, պանտանտիվի գործածությունը ավելի կանուխ սկսված է Սյուրիո մեջ, և, ինչպես հայտնի է, Զվարթնոցի ոճին մեջ ալ սյուրիական ոճը ավելի գերակշիռ է, քան բյուզանդականը, հակառակ Ներսեսի հունասիրության նկատմամբ ընդհանրապես գոյացած կարծիքներու։

⁂

Զվարթնոցի գմբեթը պանտանտիվ անե՞ր, թե ոչ։ Եթե Զվարթնոցի մեջ գտնվի չորս մույթերու և բոլորակ սյունաշարերու հպումեն ձևացած անկյուններուն վրա դրված պանտանտիվներու հետքեր, ինչպես Գագիկի շինած ս. Գրիգորի ավերակներու մեջ, այն ժամանակ անպայման պետք է հավատալ, որ Զվարթնոցի գմբեթը ևս շինված էր պանտանտիվներով և այս տեսությամբ գոնե ավելի հին կլինի Հայաստանի մեջ պանտանտիվ շինելու սովորությունը, բայց այս հաստատությունով անպայման կհետևի՞ արդյոք, թե այս սովորությունը Բյուզանդիոնեն բերված է, կամ տեղական ստեղծագործություն է։

Համենայն դեպս VI դարուն Կ. Պոլիսի ս. Սոֆիայի այժմյան գմբեթի պանտանտիվները Տրդատի շինածն է և նախկինը միշտ կմնա անորոշ, քանի որ երկրաշարժով վերջին կործանումեն հետո Տրդատ ամբողջովին նորոգեց ս. Սոֆիայի գմբեթը։

Զվարթնոցի մեջ գործածված ծածկի կղմինդրները համեմատել Մրենի, Բագարանի, Մոլլա Ղասումի և այլ տեղերու կղմինդրներու հետ և որ ավելին է՝ Զվարթնոցի կղմինդրներու մեջ երևցած հատուկ գմբեթի կոնի համար շինած կղմինդրներուն վրա որոշ ուշադրություն դարձնել, թե ինչպես մեկ կողմը նեղ և մյուս կողմը լայն շինված են մասնավորապես մահեռները ^[21] ։

⁂

…VII դարեն անփոփոխ մեզ հասած տանիքներու վրա առանց բացառության կղմինդր ծածկված է. Մրենի գմբեթին վրա մինչև այսօր անվնաս պահված է կղմինդրի շարքը։ Բագարանի ս. Թեոդորոսի վրա նույնպես կղմինդր Է եղած, թեև այժմ թափված ու կոտրած. Զվարթնոցի պեղումները ցույց տվին, որ անոր վրա ալ կղմինդրով ծածկված էր^[22]։

⁂

Ներքևի հարկի պատուհաններու չափը որոշ է սյուներու դասավորությամբ, մեջը անցված է եղեր երկաթե վանդակ ուղղահայաց երեք երկաթներով, հորիզոնականներն ալ նույն համեմատությամբ^[23]։

⁂

Առհասարակ բոլորակ պատուհանները կազմված են երկու քարերով, հատ հատ պատահեցի, որ չորս քարերով են և կամ մեկ կողմը ամբողջ քար, իսկ մյուս կողմը երկու կտորով կազմված են^[24]։

⁂

Այժմյան երևցած գզրոցը չի կարող Ներսես Շինողին պատկանել, որովհետև սա շինված է հետնագույն շինված բեմին վրա, այն ալ հին սեղանին սահմանեն շատ դուրս, բեմին corniche-ին (քիվ) եզերքին հավասար։ Ներսեսի շինածն ալ ունե՞ր, թե ոչ՝ հարց է։ Գզրոցի միաժամանակ շինված լինելուն վկայություն տվողը Հովհաննես կաթողիկոսն է, որ երկու դար հետո է. գուցե բեմի ընդարձակումը Հովհ. կաթողիկոսեն առաջ էր եղած, և ինք ժամանակին կամ նորոգության անտեղյակ, կարծեր է, որ նույնիսկ Ներսեսի շինածն է. այնուամենայնիվ հարց կմնա գիտենալու, թե ե՞րբ է ընդարձակված բեմը։ Բեմի ընդարձակումն առաջ կա՞ր, թե ոչ։ Որո՞ւ կվերաբերի գզրոցի ծրագիրը, եթե Ներսեսի շինածը չուներ գզրոց, կամ ի՞նչ ապացույց կա Ներսեսի շինածը լինելու ^[25]։

⁂

Զվարթնոց եկեղեցվո բեմին վրայի գզրոցի մասին խոսողը Հովհաննես կաթողիկոսն է։ Հովհաննես կաթողիկոս X դարու պատմագիր է և անպայման անձամբ տեսած էր, քանի դեռ չէր ավերված եկեղեցին։ Հետևաբար խնդիր է գիտենալ, թե Հովհաննես կաթողիկոս պատմության միջոցով գիտեր գզրոցի ներսեսաշեն լինելը, թե՞ ավանդությամբ միայն։

⁂

Իրականության մեջ, ինչ որ այսօր մենք տեսանք պեղումներով, ներսեսաշեն բեմի փոքրության պատճառով աոջևի կողմեն մեծացուցեր են, երկարելով դեպի արևմուտք, մինչև գետնափոր կեդրոնական ավազանին եզերքը (թերևս այս ժամանակ ալ փակվեցավ այդ ավազանը), և այժմ մեր տեսած գզրոցը հետնագույն հավելվածի վրա շինված է։ Արդյո՞ք հին բեմին վրա ևս գոյություն ուներ գզրոցը։

Անշուշտ Հովհաննես կաթողիկոսի ժամանակեն առաջ կատարվեր էր բեմի հավելումը, որովհետև Հովհաննես կաթողիկոսեն գրեթե անմիջապես հետո սկսեց ավերման ենթարկվել Զվարթնոց եկեղեցին։

Զվարթնոցի շինության ժամանակակից Սեբեոս «Զվարթնոց» անունով կճանչնա այս եկեղեցին, առանց ս. Գրիգոր անվան հետ կապելու, ուստի պետք է կարծել, որ ներսեսաշեն եկեղեցվո բեմին վրա գզրոց գտնվիլը կասկածելի կլինի, հավանորեն հետագա ս. Գրիգորի անվան Զվարթնոցի հետ կապելու ժամանակ շինվեցավ այդ գզրոցը, բայց անշուշտ VIII դարեն առաջ, որովհետև Ղևոնդ վրդ. ս. Գրիգոր անունով կճանչնա այդ եկեղեցին իր դարուն։

Եկեղեցիներու անուններու պարբերաբար փոխվիլը տարօրինակ չէ, մեր պատմության մեջ օրինակներ շատ կան՝ ինչպես Տեկոր, Բագարան, Հոռոմոսի ս. Մինաս ևն, ևն (սևագիր նշումներ-կազմողներ ):

Վերնահարկ գալըռին սանդուղքներուն տեղը ըստ ամենայնի գտնելու ջանալ պետք է, նաև մույթերու մեջ եղած սենյակներու դռները որտեղեն էին։ Սանդուղքներու տեսակետով ի նկատի ունենալ Պաշ Շեորեկելի եկեղեցիին սանդուղքը, նմանապես Հովվի եկեղեցիին համար ալ միևնույն հետազոտությունը անհրաժեշտ է, քանի որ վերջինս մանրանկարն է մյուսին^[26] (այսինքն՝ Զվարթնոցի—կազմողներ)։

⁂

Հետաքրքրական է փնտրել պատճառները մկրտության ավազանը եկեղեցիի կեդրոնին վրա փոս շինելուն և գտնել ժամանակը մկրտությունը եկեղեցիի մեջ կատարելու սովորության։ Բաղդատել նաև մյուս եկեղեցիներու մկրտատուներուն հետ, ի նկատի առնելով ժողովոց կանոնները, արդյոք այս ձևը օտար չէ՞ր և կապ չունե՞ր Ներսեսի քաղկեդոնիկության հետ։ Հավանաբար փակվեցավ այդ ավազանը բեմի ընդարձակման ժամանակ և տեղը շինվեցավ խաչաձև քարյա ավազանը, եթե հնար լինի գտնել ժամանակը և փոփոխության պատճառները թե բեմին և թե ավազանին^[27]։

⁂

Առանձին հետաքրքրության արժանի է Զվարթնոցի կեդրոնի վրա եղած մկրտության գետնափոր ավազանը։ Ինձի կթվի, որ այս ոճը Արևմուտքին ալ անսովոր էր, որովհետև Արևմուտքի մեջ, չի մկրտված մարդ եկեղեցիին մեջ մտնելու իրավունք չունենալու համար, նախապես մկրտարաններ շինեցին նախագավիթին մեջ, ուր հեթանոսը մկրտվելեն հետո կարող էր մտնել բուն եկեղեցին, իսկ վերջը շինեցին առանձին մկրտարաններ, եկեղեցիեն բոլորովին դուրս և որոշ չափով ալ հեռու։ Ինձի տակավին անծանոթ է արևելյան թե արևմտյան հին եկեղեցիներուն մեջ կեդրոնին վրա մկրտարանով եկեղեցի^[28]։

⁂

Մասնավորապես հայոց մեջ անլուծելի գաղտնիք է մկրտարաններին կամ մկրտության ավազաններուն ձևն ու տեղը։ Ես կկարծեմ, որ հայոց մեջ առանձին մկրտարաններու սովորությունը ընդունված^[29] և պահված է երկար ժամանակ, հավանորեն մինչև XIII—XIV դարեր։ Այս մասին շատ օգտակար կըլլա պեղել Անիի մեջ գտնվող բազմաթիվ մանր բոլորակ և բազմանկյունի եկեղեցիներեն մեկ քանին, որոնցմե շատերը կգտնվին մեծ եկեղեցիներու մոտիկ։ Մայր եկեղեցիի հարավարևելյան անկյունի մոտ կար ութանկյունի փոքր մատուռ մը, որ կարելի է թե Մայր եկեղեցիի մկրտարանն էր, 1892—93 թվականներուն է բոլորովին փլած այս մատուռը։ Հավաստողներ կան, որ Կարսի Առաքելոց եկեղեցիին մոտ կար փոքր ութանկյունի մատուռ մը, որուն հատակին վրա գետնափոր շինված կար խաչաձև ավազանի նմանող փոս մը սրբատաշ քարերով շինված^[30]։

⁂

Ինձի կթվի, թե Դվնա ժողովներով եկեղեցվո մեջ մկրտության ավազան դնելու մասնավոր արտոնությունները ակամա տրված են օրենքին անսաստող դասակարգի մը հարուցած դժվարությանը պատճառավ, այս դասակարգը կլինեին անշուշտ քաղկեդոնականության հակված կաթողիկոսներ և կամ անոնց հետևողներ, որոնք պակաս չէին VI դարեն սկսած։ Սակայն, եթե այս շեղվող դասակարգը պարբերաբար ուժեղացած է, այնուամենայնիվ բոլորովին չի կարողացած հին կարգերը խախտել և առանձին մկրտատուն ունենալու սովորությունը տևած է մինչև XIII— XIV դարերը։ Զվարթնոց եկեղեցիեն զատ տակավին չէ տեսնված մի հնագույն եկեղեցի, որուն մեջ մկրտության ավազանի գոյությունը հաստատվի այսօր, իսկ եթե Զվարթնոցի բացառիկ ձևը և շինողի օտարոտի հակումները ի նկատի առնենք, այն ատեն դյուրավ կհամոզվինք, որ այնտեղ գոյություն ունեցող մկրտության ավազանը հայկական եկեղեցիներու հատուկ սովորություն չէր, և Զվարթնոցի միակ օրինակը, եկեղեցիներու մեջ մկրտության ավազան շինելու մասին, ընդհանուր սովորության արդյունք չենք կարող համարի^[31]

⁂

Բոլորովին բոլորակ եկեղեցի հայոց մեջ առաջին անգամ կերևա Զվարթնոց եկեղեցին VII դարուն։ Անկեց առաջ բոլորակներու կամ բազմանկյունիներու գոյության մասին հաստատ ոչ մեկ տեղեկություն չիկա։ Եթե հիմնվինք պատմական վկայության մը վրա, պետք է որ հավատանք թե՝ եթե բոլորակ կամ բազմանկյունի եկեղեցիներ չկային, սակայն պետք է որ գտնվեին մկրտարաններ, ըստ արևմտյան սովորության, ուր ընդունված միակ ձևն էր մկրտարաններու համար բազմանկյունին կամ բոլորակը։

Այս ալ ամենայն հավանականությամբ դարձյալ V դարեն սկսած, որ միակ թվականն է թե կրոնական և թե արվեստական ոճերու ներգործություններին հայոց վրա։

Բազմանկյունի և բոլորակ ձևերն ալ օտար են Հայաստանի մեջ, թեև սկզբնական ծագումին համար գիտնականներ համաձայն չեն, որ հունական կամ հռոմեական ըլլա, կարծողներ ալ կան, որ, նախքան Հունաստանը, Ասիո մեջ ծագում առած ըլլա, բայց առայժմ, գոնե մեզի ծանոթ բոլորակ կամ բազմանկյունի հիշատակներու ամենահիները Հունաստանի և Հռոմի մեջ կգտնվին. իբրև քրիստոնեական եկեղեցի ալ կարելի է նախատիպ համարել Հռոմի ս. Ստեփաննոսը, Պանթեոնը և ուրիշ կարգ մը նմաններ։ Ինչպես Գառնիի Տրդատա թախտը, այնպես ալ Զվարթնոցի եկեղեցին արվեստի մեջ հունահռոմեական խառնուրդ ունի, սակայն այդ խառնուրդներեն գլխավոր մասը կկազմեն արտաքին բոլորակը և զարդաքանդակնեու մասեր. մնացյալ մասերուն մեջ գերակշիռ դիրք ունին տեղական ոճերը, մանավանդ անոր արտասովոր կազմությունը, այսինքն՝ խաչաձևը ձուլված բոլորակին մեջ. իզուր է փնտրել ուրիշ երկիրներու մեջ այդ ոճը, անբռնաբարելի կերպով հայկական սեփականություն է^[32]։

⁂

Հայ միտքը կանգ չառավ VII դարուն եկեղեցական հատակագծային նորանոր ձևեր ստեղծագործելու մեջ։ Այս գարուն երևան եկավ Գրիգոր Մամիկոնյանի ընդարձակ ութանկյունի արտաքուստ, իսկ ութ abside–ներով ի ներքուստ գեղեցիկ եկեղեցին, որն որ հետագա դարերուն մեջ մինչև XV դար անդադար շինվեցան զանազան մեծությամբ և զանազան գեղեցիկ բարեփոխումներով։

Անպայման Գրիգոր Մամիկոնյանի եկեղեցին VII դարու վերջերին առաջին օրինակը չէր. ըստ երևույթին սա ևս ունեցավ իր սկզբնական նախատիպը. ես անձամբ թեև չեմ տեսած, սակայն հաստատողներ կան, որ Արագածի լանջերուն վրա կան եկեղեցիներ նույն ձևով, ավելի կանուխ շինված լինելու հավանականություն ներկայացնող։ Եթե այդ ճշմարիտ է, այն ժամանակ Զվարթնոցը պետք է լինի ամենավերջին նորությունը և իրմե առաջ երևան եկող բոլոր ձեվերուն հատկանիշները իր մեջ գեղեցիկ ճարտարությամբ ամփոփված։

⁂

Արդյո՞ք Գրիգոր Մամիկոնյանի այս եկեղեցին սկիզբն էր բոլորակաձև եկեղեցիներու, թե՞ իրմե առաջ ուրիշ օրինակներ կային, որոնք ալ մասամբ իբրև նախագաղափար ծառայեցին Զվարթնոցի արտաքուստ բազմանկյունի, իսկ ներքուստ խաչաձև և մինչև այստեղ տեսնված բոլոր ոճերեն զգալի չափով շեղվող նոր վերածնության, այդ հարցին առայժմ պատասխանել դժվար է, սակայն մի բան պետք է ըսեմ, որ Զվարթնոցը այնպիսի նոր ոճի ստեղծագործություն մ՚է, որ այս ընդհանուր ուղղություններեն մեծ չափով շեղվելով հանդերձ, իր մեջ ամփոփում է բոլոր իրմե առաջ և հետո վերածնվող և զարգացող հատակագծային ոճերուն գլխավոր հատկանիշները, որուն մասին ընդարձակորեն պիտի խոսիմ, երբ կարգը կուգա բուն Զվարթնոցով զբաղվելուն^[33]։

Հայոց հնագույն եկեղեցիներու հատակագծային ոճերուն մեջ, որոնք VII մինչև XIV դար միշտ ձևափոխության ենթարկվեր են, ճարտարապետական կամ գեղարվեստականե ավելի պետք է հույն կամ լատին կրոնական ազդեցությանց հետքերը փնտրել, վասնզի հույն կամ լատին կրոնական վարդապետությանց պարբերաբար հայոց եկեղեցվույն մեջ մուտ գտնելը որոշ ազդեցություններ ունեցեր են հատակաձևերու վրա։

Զվարթնոցի մեջ խորանը արևելյան պատեն հեռու ըլլալը և անոր ետևը հասարակ ժողովրդին համար տեղ գտնվիլը օտար ազդեցության մը հետքը ենթադրել կուտա, որուն արմատը պետք է փնտրել մինչև VII դար կեդրոնական սրբարան ունենալու համար եղած մրցումներուն մեջ։ Հույն և լատին շատ մը եկեղեցիներ ավելի պատշաճ համարած էին կեդրոնական սրբարանը, նախնական առաքելական ժողովասրահներու հատկությանց վրա հիմնված։ Հռոմի ս. Ստեփաննոսի բոլորակ եկեղեցին, Գրիգոր Նազիանզացիի, Գր. Նյուսացիի եկեղեցիները բոլորակ կամ բազմանկյունի էին և կեդրոնական սրբարան ունեին։ Զվարթնոցը այս կեդրոնական սրբարանով եկեղեցիներու մոտավոր այլազանությանը կթվի^[34]։

⁂

Ոմանք կկարծեն, որ Զվարթնոց եկեղեցվո արևելյան կողմի քառակուսի երկհարկանի հավելվածը ավանդատուն կամ սրբազան անոթներու պահարան էր կամ, ըստ այժմյան բարբառի, մասանց խորան էր։ Այս կարծիքը հավանական է. Զվարթնոցն ալ ունի յուր մոտ բազմաթիվ շենքեր, որոնց մեջ կային անշուշտ Եզրի շինել տվածին սլես քահանայից բնակության համար սենյակներ^[35], բացի այս, ս. Սահակի և Դվնա բ ժողովի կանոններեն հետո այլևս ոչ մի ակնարկ չենք գտներ հետագա կանոնադրություններու մեջ քահանաներու եկեղեցին մնալու սովորության և սրբազան անոթներու գլխավոր քահանայի տունը պահելու մասին պարտավորիչ կանոններ։ Ամենայն հավանականությամբ, VII դարեն սկսած, երբ պաշտոնակատար քահանաներու համար եկեղեցիեն դուրս առանձին բնակարան կամ ժամատուն շինվեցավ, այն ատեն խորանի երկու կողմի սենյակներու նախնական պաշտոնը փոխվեցավ։ Զվարթնոցի բացառիկ ձևեն դուրս, մյուս ձևերով եկեղեցիներու մեջ խորանի երկու կողմի սենյակները իսկապես կոչվեցա՞ն, թե ոչ, ավանդատան և սարկավագատան պաշտոն կատարելու, այդ պիտի երևի հետագա քննություններեն^[36]։

⁂

Զվարթնոցի բոլորակ գալըռին (սրահ) երկհարկանի լինելուն վրա տեսություններ և վկայություններ, թե որտեղեն կարող էր ազդվել և այդ սովորության պետքը զգացվել Հայաստանի մեջ բացառապես քաղկեդոնիկ եկեղեցիներու համար^[37]։

⁂

Զվարթնոցի մեջ պատարագի սեղանին գրաված տեղն ալ հայ եկեղեցիական ոճին բոլորովին անսովոր է, մանավանդ հետաքրքրական է այն տեսակետով, որ կեդրոնական սրբարանով եկեղեցիներու հետևողություն ցույց կուտա, թեև սեղանը ճիշտ կեդրոնին վրա չէ, սակայն արևելյան պատեն ալ շատ հեռու կմնա՝ իր ետևը թողնելով ժողովրդյան բաժին։ Ավելորդ է ըսել,թե հայ եկեղեցական ճարտարապետության մեջ ընդհանուր ուղղութենեն այսքան մեծ շեղում և օտար ներգործություն Զվարթնոցի վրա՝ Ներսես Գ կաթողիկոսի քաղկեդոնականությամբ միայն կարելի է բացատրել^[38]։

⁂

Կոնը շրջապատող պսակը (Տեկորի տաճարի– կազմողներ) corniche-ն (քիվ) դարձյալ նախքան X դար ամենևին չէ երևցած. Զվարթնոց եկեղեցին VII դարուն ունի թեև համանման քանդակով պսակ, սակայն ինչպես կտեսնվի պատկերին վրա, մեծ տարբերություն կա թե համաչափության և թե՛ moulure–ներու (բարձրաքանդակ) դասավորության մեջ։ Արևելյան տարազով հետևողություն էին հին հունական հառաջակարկառ պսակներու և ունի վերին մասին վրայի շերտին տակ larmier^[39] փորվածք, որն որ երբեք գոյություն չունի ուրիշ հայ հիշատակարաններու մեջ, բացի Գառնիի Տրդատա թախտի պսակներեն. սա արդեն պարզապես հունական ոճի ուղիղ ազդեցությունն է Զվարթնոցի վրա^[40]։

⁂

…Փոքր խոյակները (Զվարթնոցի—կազմողներ), որոնց գնդաձև կողովները մանվածո քանդակներ ունին և վերևեն spirale–ներ (պարույր), իրենց մանրամասնություններին մեջ զարգացող արվեստներու փոխառություն են, իսկ այդ առանձին տարերքներով ամբողջական խոյակի մը ներդաշնակ կազմությունը պետք է տեղական ճաշակի վերագրել։ Հավանաբար խոյակներու այդ ձևը VI դարուն մեջ սկսած է գործածվիլ հայոց մեջ, որուն մեկ օրինակը կա Երերուքի տաճարին մեջ։ Ծագումով ասորա-քաղդեական են թե գունդերը և թե spirale–ները, բայց առանձին գործածված իրենց նախնի բնագավառին մեջ. իմ կարծիքով, այդ ոճը երեք ճանապարհով մեկներ է զանազան կողմեր։ Մեկ գծով անցեր է Հնդկաստան, մեկ գծով ալ դեպի սիրիական եզերքներ, իսկ ուրիշ գծով ալ Հայաստան, այս երեք երկիրներու մեջ ալ տարբեր երևույթ ստացեր են գնդաձև խոյակներու համաչափությունները։ Միայն Սիրիայի և Հայաստանի մեջ միօրինակություն կներկայացնեն կողովի հյուսված քանդակագործությունով, որ թերևս կապ ունի սրբագործված ավանդության մը հետ և այդ ավանդությունն ալ Սողոմոնի տաճարին դռան երկու քովի սյուներու խոյակնեն ըլլալ կկարծեմ, որոնց գունդերը ցանցակերպ հյուսվածքով ծածկեր է Սողոմոնի տաճարին ճարտարապետ փյունիկեցի Քիրամը^[41]։

⁂

Երերուքի մեջ գտնված մի խոյակ, որ սյունազարդ ծածկույթի արտաքին անջատ սյուներուն կվերաբերի, պարզ ցույց կուտա իր ասորա-քաղդեական հնագույն ոճը, որ սասանական արվեստի միջոցով փոխանցված է թե Հայաստան և թե Միջագետքի ու Սիրիայի ճանապարհով մինչև Երուսաղեմ, մի ուրիշ ճանապարհով ալ մինչև Հնդկաստան։ Գնդագլուխ սյուներու այս ձևը, առանց համաչափական մեծ փոփոխություններ կրելու, պահված է հայոց մեջ մինչև XIII— XIV դարերը։ Երերուքեն հետո, Զվարթնոցի մեջ կա VII դարուն, Բանակի մեջ X դարուն, XI դարուն Անիի գագկաշեն ս. Գրիգորի և ուրիշ շատ մը փլատակներու մեջ։

X—XI դարեն սկսած, բոլոր հայ հիշատակարաններուն արտաքին որմասյուները միևնույն ձևով խոյակներ ու խարիսխներ ունին։ Իսկ վերջին շրջանի վերածնության մեջ մի քիչ ավելի բարեփոխված էին անոնց abaque-ները և երբեմն անկյունավորված գունդերը^[42]։

⁂

Երերուքի, Զվարթնոցի և Բանակի գնդագլուխ խոյակներու վրա փորված զարդաքանդակները ինձի պահ մը ենթադրել կուտան, որ եթե խոյակներու լերկ ձևը ուղղակի ասորա-քաղդեական ներգործություն է հայ արվեստին մեջ, այնուամենայնիվ այս երեք եկեղեցիներու մեջ գտնված քանդակազարդված ձևը սիրիական արվեստի ազդեցություն լինի հայոց գեղարվեստի վրա։ Նախաքրիստոնեական շրջանի մեջ նույն ձևի սյուներու գործածությունը Սյուրիո մեջ հաստատված է, բայց ավելի հնագույն օրինակ կներկայանան Սողոմոնի տաճարին համար փյունիկեցի Քիրամին շինած խոյակները, որոնց նկարագրությունը ճշտիվ կպատկերացնե Երերուքի, Զվարթնոցի և Բանակի խոյակները ցանցակերպ հյուսված քանդակազարդությամբ^[43]։

⁂

Զվարթնոցի մեջ մի քանի արձանագրությունների և մոնոգրամների հունարեն լեզվով լինելը պետք է քննել, թե ինչո՞ւ Ներսես մի քանի արձանագրություններ հունարեն գրեց այնպիսի մի դարաշրջանում, որում հայերեն լեզուն և հայ գրականությունը այնքան հառաջ գնացած էր, որ նախընթաց Ե դարը հայ գրականության ոսկեդար անվանեցին (նկ. 13)։

«Ներսէս շինեաց յիշեցեք» խոսքին հունարեն գրված լինելը պետք է բացատրել, որ օտարներին հասկանալի լինելու պատճառով է. կարելի էր նաև, որ ի հաճույս հունաց կայսեր ևս լիներ, ըստ Կաղանկատվացու, եկեղեցվո ծախքը տված լինելուն համար։ Թեև կարող էր այն ժամանակ շատեր հունարեն լեզուն գիտենային, սակայն VII դարուն՝ հորում հայ գրականության ոսկեդարն էր գրեթե, միևնույն ժամանակ ոչ պատմական արձանագրությունների հունարեն լինելը ավելի դիվանագիտական նպատակով պետք է բացատրել, ըստ իս։ Արտաքուստ, բոլորակ պատահաններու ամեն տեսակ քանդակազարդ շրջանակներ կապ չունին արտաքին արվեստներու հետ, շատ աննշան բացառությամբ. նույնպես ներքին աղեղներու շրթանց վրա քանդակվածները, այս վերջիններս Տեկորի եկեղեցիի դրանց վրա գտնվածներուն մեկ ուրիշ այլազանությունն են^[44]։

⁂

Արծիվներ քանդակված չորս մեծ խոյակները, որոնց վրա հանգչած էին ներքին ութը մեծ պատասխանատու աղեղներու ծայրերը, հատկապես Զվարթնոցի համար ծրագրված են իրենց պաշտոնին համապատասխան ձևով։ Անոնց վրա քանդակված արծիվներն ալ, շատ կարելի է, հայկական ավանդության մը հետ կապված են^[45]։

⁂

Հռոմեական բանակներուն հաճախ Հայաստանի մեջ ներկայությանը և հռոմեացիներու հետ Հայաստանի հարաբերությունները անպայման կարող էին ազդել հայոց ճարտարապետության վրա, բայց հռոմեական արվեստի տարրերը Հայաստան մտեր են Տրդատա թախտեն հետո, առավելագույն չափով Սիրիայի ճամփով։ Այս մասին կվկայեն Երերուքը և Զվարթնոցի քանդակամասեր ևն, ևն, որոնք շատ մոտավոր նմանություններ ունին Սյուրիո եկեղեցիներու ճարտարապետական հարամասունքներուն, ինչպես Տուրմանինը– Երերուքին, Զվարթնոցի խաչքանդակներ և մեդալներ նման են Սյուրիո… հիշատակարաններու հարամասունքներուն։

Սակայն այդ հունա–հռոմեական արվեստներու տարրական ազդեցության տակ հայ հիշատակարաններու մեջ շարախառնված են արևելյան արվեստներու տարերքներ, որոնք ոճի տեսակետով շատ կհեռացնեն հռոմեականեն հայ արվեստը և կմոտեցնեն Արևելքին։

⁂

VII դարան կանգնված Զվարթնոց հոյակապ տաճարը հռոմեականե շատ ավելի սիրիական ոճի և ճաշակի հատկանիշներ ունի^[46]։

⁂

Չեմ գիտեր ո՞րչափ հավանական է Ch. Diehl–ի կարծիքը Զվարթնոցի մեջ Ներսես Շինողին հույն վարպետներ գործածած ըլլալու մասին։ Հայաստանի մեջ, թե շինարարական և թե գեղարվեստական տեսակետով VII դարը այնպիսի բեղմնավոր շրջան է, որ երբեք պետք պիտի չզգացվեր օտարազգի ճարտարապետներու. մանավանդ Զվարթնոցի օտարներու բոլորովին անծանոթ և անսովոր կազմությունը շատ կհեռացնե զինքը օտար ճարտարապետներու գործ համարվելե։

Զվարթնոցի մեջ եթե մասեր կան, որոնք հույն վարպետներու գործ կարելի է համարել, անոնք ալ գրեթե կապ չունին եկեղեցվո ընդհանուր ճարտարապետության հետ։ Այդ մասերը պետք է համարիլ անոր մեջ եղած նկարները և մոզաիկ զարդարանքները։ Ահա այստեղ է Ներսեսի հունական ճաշակի և քաղկեդոնականության ուղիղ ազդեցությունը։

⁂

Ներսես, հակառակ իր հունասիրության, ավելի սիրիական տարրերով կազմեր է տաճարը, այս իսկ պատճառ է հավատալու, որ ճարտարապետը հույն չէր, թեև ճաշակը Ներսեսինն էր՝ Արևմուտքեն ազդված։

⁂

Արևելյան ոճերու ենթարկման այս ընդհանուր հոսանքին մեջ կա, սակայն, մի ուշագրավ, բայց անհետևանք բացառություն, Գառնիի մեջ ժողովրդական ավանդությամբ Տրդատա թախտ անունով, և մի շեղում՝ էջմիածնի մոտ Զվարթնոց եկեղեցին^[47]։

⁂

Հունա-հռոմեական արվեստի հայ ճարտարապետության վրա թողած ներգործության դրոշմը ես կտեսնեմ V դարեն սկսած դեպի ետ՝ հին դարերը, հետո ալ X–XI դարաշրջաններու մեջտեղ։ VII դարու Զվարթնոցը, բացի հատակագծի ոճեն, բոլորովին բացառութուն է՝ հունա-հռոմեական արվեստի վերջին աղոտ շառավիղները իր վրա ցոլացնող։

Այս տեսությունը գլխավորաբար գեղարվեստական և շինարարական ճյուղին կվերաբերի, եկեղեցական հատակագծերու զարգացման մեջ ազդեցության բոլորովին տարբեր ընթացք կա, որուն մասին պիտի հայտնեմ կարծիքս իրեն կարգին^[48]:

1. «Մուրճ», 1905, №5, էջ 186—197։ Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, հ. 1, Երևան, 1942, էջ 247—251։ Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, Երևան, 1978, էջ 3—10։
2. (բարձրաքանդակ)Ֆրանսերեն լեզվով տերմինների հայերեն թարգմանությունը՝ տրված փակագծերում, ավելացված է մեր կողմից (կազմողներ)։ դռներ
3. Այս և հաջորդ երեք ընդգծված արտահայտությունները ճշգրտումներ են՝ կատարված Թորամանյանէւ կողմից սույն հոդվածի մեկ օրինակի վրա (կազմողներ):
4. Առաջին տպագրության մեջ («Մուրճ», 1905, յվօ 5) սխալմամբ գրված է Բ, 15, ուղղումը կատարված է մեր կողմից (կազմողներ)
5. չուներ Հայ ճարտարապետության շրջանները, «Անահիտ», 1911,էջ 16։
6. ժամանակՆորագույն կարծիքներ հայ ճարտարապետության մասին, «Անահիտ», 1911, էջ 204։ 31
7. Մ. Թաղիադյանց. ճանապարհորդություն ի Հայս, հ. 1, Կալկաթա, 1847, էջ 114—116։ Այրվածի նշանները գոյություն ունին ճշտիվ, ուստի այս մասին ալ խորհրդածություն։ Ըստ իս, այսպիսի դեպք պատահել է անվրեպ
8. Սևագիր նշումներ (կազմողներ)
9. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 2, էջ 90։
10. Նույն տեղում, էջ 91։
11. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 1, էջ 140
12. Հայ ճարտարապետության շրջանները, «Անահիտ», 1911, № 1-2, էջ 15
13. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 1, էջ 141
14. Թորամանյան Թ., Նյութեը…, հ. 2, էջ 89—90
15. Նույն տեղում, էջ 88
16. Թորամանյան Թ., Նյութեը…, հ. 1, էջ 146
17. Համառոտ տեսություն հայ ճարտարապետության մասին… Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, էջ 19—20
18. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 2, էջ 90—91
19. Նույն տեղում, էջ 90
20. Անիի պեղումներու առթիվ, «Հուշարար», Թիֆլիս, 1907, №9, էջ 143, 153
21. Թորամանյան Թ., Նյութեր..., հ. 2, էջ 89
22. Շատ հետաքրքրական է տեսնել այս կղմինղրները, գաղափար կազմելու համար, թե որչափ հառաջ գնացած էր այս արհեստը հայոց մեջ. քիչ կմնա հավասարի մեր այսօրվան եվրոպական կղմինդրներու հետ թե շինության կատարելությամբ և թե ձևով, ունին իրարու մեջ ագուցվող մասեր, նաև գմբեթներու կոնաձևի համար մեկ կողմեն լայն, մյուս կողմեն նեղ ձուլվածներ (տես Թ. Թորամանյան, Տեկորի տաճարը, Տփխիս, 1911, էջ 96)
23. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 2, էջ 92
24. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 2, էջ 91։
25. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 2, էջ 88
26. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 2, էջ 88
27. Նույն տեղում
28. «Անահիտ», 1911, №1-2 էջ 10։ Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, էջ 22։
29. «Եւ զտաճարս աղոթիցն՝ չորս սուրբ եւ աստուածընկալ սեղանն է հաստատեալ, յորո վերայ կատարի մեղսաքաւիչ և կենդանարար խորհուրդ մարմնոյ եւ արեան ապրեցուցիչն մերոյ տեառն՝ ըստ արժանի բաւականութեանն զարդարուն պահեսցէն անխափան լուցմամբք և խնկարկութեամբ. եւ պարսպեալ քաղաքորովք, եւ մերձ ի նա մկրտատունս շինեսցին, եւ անդ որպէս եւ սովորութիւն իսկ է եւ յայլսն՝ ի նմին կանգնեսցի ավազան մկրտութեան»։ (Տե՛ս Սոփերք Հայկականք, Պատմ. վասն Սրբոյն Սահակայ հայրապետին եւ Մեսրոպայ վարդապետին, հատ. Բ, Վենետիկ, 1853, էջ 81)
30. «Անահիտ», 1911, №1-2 էջ 10—11։ Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, էջ 22
31. Գավիթ և ժամատուն հայոց հնագույն եկեղեցիներու մեջ, «Ազգագրական հանդես», գիրք XXI, Թիֆլիս, 1912, էջ 17։ Թորամանյան Թ. Նյութեր…, հ. 1, էջ 152։
32. «Անահիտ», 1911, № 1-2, էջ 15։
33. Թորամանյան Թ․, Նյութեր…, հ․1, էջ 118։
34. «Անահիտ», 1911, № 9-12, էջ 205-206։ Թորամանյան Թ․, Զվարթնոց, էջ 21-22։
35. Խոսքը մեր կաթողիկոսի կողմից 630 թ․ Էջմիածնի Գայանե եկեղեցու բակում կառուցած բնակելի շինության մասին է (կազմողներ)։
36. «Ազգագրական հանդես», գիրք XXI, էջ 10-11։ Թորամանյան Թ․, Նյութեր…, հ․1, էջ 49։
37. Թորամանյան Թ․, Նյութեր…, հ․ 2, էջ 89
38. Հայ ճարտարապետության շրջանները, «Անահիտ», 1911, №1-2, էջ 10։ Թորամանյան Թ․, Զվարթնոց, էջ 21։
39. larmier-ըսվածը պսակին վերի մասին դուրս ցցված փորվածք մ՞ է, որն որ պաշտոն ունի տանիքին վրայեն վազող անձրևի ջրերուն դեպի պատը վազելն արգիլիլ, ուստի, երբ կհասնի ջուրը այդ խողովակաձև փորվածքին՝ այլևս չէ կարող անցնել այդ փորվածքեն դեպի պատը և կկաթի վար՝ պսակին դեպի դուրս կարկառած չափով հեռու շենքին հիմեն։
40. Թորամանյան Թ․, Տեկորի տաճար, Տփխիս, 1911, էջ 97։ Թորամանյան Թ․, Նյութեր…, հ․1 էջ 217։ Թորամանյան Թ․,Զվարթնոց, էջ 23։
41. Հայ ճարտարապետության շրջանները, «Անահիտ», 1911, № 1—2, էջ 15—16։ Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, էջ 20։
42. Թորամանյան Թ., Տեկորի տաճարը, էջ 84։ Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 1, էջ 213։ Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, էջ 20։
43. Թորամանյան Թ., Տեկորի տաճարը, էջ 84։ Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 1, էջ 213։ Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, էջ 20։
44. 1 «Անահիտ», 1911, № 1—2, էջ 15։
45. Նույն.տեղում, էջ 15։
46. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 2, էջ 38։
47. Համառոտ տեսություն հայ ճարտարապետության մասին, Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 2, էջ 46։
48. Թորամանյան Թ., Տեկորի տաճարը, էջ 54: Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, էջ 21: