րեւոյթի գոյութիւնը մնում է անհերքելի։
Ազդը՝ պատմա—մշակութային դաս է, մի
բարդ միութիւն, մի հաւանական անհատականութիւն,
որի մէջ մտնում են տարբեր տարրեր,
տարբեր չափերով:
Ազգային միութիւնների սահմանները անկայուն
են, երերան, փոփոխական - լայնանում են
ու նեղանում ժամանակի ընթացքում:
Ազգերը անսկիզբ չեն, ոչ էլ անվախճան: Ազգերը
ծնունդ են առնում, զարգանում, զօրեղանում,
ապա թուլանում, ձուլւում ուրիշ ազգերի
ու մեռնում, թողնելով իրանց ետեւ մշակութային
աւելի կամ պակաս արժէքաւոր ժառանգութիւն:
Ամէն մի ազգ առանձնապէս՝ անցողական է:
Բայց ազգ երեւոյթը, իբրեւ այդպիսին՝ տեւողական
է ու թերեւս անջնջելի:
Ազգը — atavisteական (առհաւական) երեւոյթ
չէ, մնացորդ բարբարոս անցեալի: Համեմատաբար
նոր երեւոյթ է ազգը, ծնունդ է առել
այն ժամանակ ու այնտեղ, երբ եւ ուր մարդկային
հասարակութիւնները հասել են քաղաքակրթաթեան
որոշ (ու բաւականին բարձր) աստիճանի:
Քաղաքակրթութիւնը չի տանում դէպի ապազգայնացում:
Մինչեւ հիմա եղել է հակառակը
(այսինքն՝ քաղաքակրթութեան հետ զուգնթաց
զօրեղացել են նաեւ ազգային անհատակա–
