ները՝ Ռամսէս Բ-ի, Նաբուգոդոնոսորի, Ասուրբանիրալի,
Վշտասպեան Դարեհի, Ալեքսանդր
Մակեդոնացու, Օկտաւ Աւգուստոսի, Յուստինիանի,
Շարլեմանի, սպանական Կարլոս Ե-ի,
Մեծն Լուի ԺՂ–ի կամ Մեծն Պետրոսի կայսրութիւնների
հետ, չենք կարող չտեսնել, թէ որքան
մեծ տարբերութիւն կայ ներկայի ու անցեալի
մէջ, եւ պետական հին ու նոր իրաւակարգերի,
իշխելու եւ իշխուած լինելու ձևի ու չափի միջեւ։
Եթէ պետութիւնը դեռ այսօր էլ հայրենիք
չէ բոլոր քաղաքացիների համար հաւասարապէս,
այնուամենայնիւ այդ դրութեան շատ
աւելի մօտ է, քան եղել է հին ժամանակներում
— եւ նոյնիսկ մօտակայ անցեալում, օրինակ՝
դեռ երէկ գոյութիւն ունեցող հարսբուրդների
կամ Ռոմանովների կայսրութեան մէջ: — Նոյնն
է եւ ազգերի վերաբերմամբ. որքան էլ հեռու են
գոյութիւն ունեցող պետութիւնները «ազգային
տներ» կամ «ազգային հայրենիքներ» լինելու պահանջից,
այնուամենայնիւ շատ աւելի ազգային
են, քան եղել են երբեւէ:
Մի կողմից՝ ազգայնացնել պետութինները
ու պետականացնել ազգութիւնները, իսկ միւս
կողմից՝ պետութեան ներսը բարձրացնել նախկին
«հպատակ»ը իրաւատէր «քաղաքացու» աստիճանի —
ահա այն ճամբան, որի վրայ կանգնել
է վճռականօրէն պատմութիւնը, եւ չկայ ոչ
մի պատճառ կարծելու, թէ ապագայում պիտի
