նմանեցնում է ազգը եկեղեցուն, ազգային գիտակցութիւնը
կրօնական գիտակցութեան, եւ
այն կարծիքին է, թէ ազգային պատկանելիութիւնը՝
ճիշդ ինչպէս դաւանականը, կարող է լինել
ազատ ընտրութեան առարկայ:
Աշխարհագէտ Hauser կարծում է որ ազգութիւնը
վերջի հաշուին ուրիշ բան չէ, քան «Հաւաքական
գիտակցութեան փաստ»:
Zangwill որակում է ազգը «հոգեբանական
երեւոյթ»:
Ապա՝ ազգութեան ենթակայական բնոյթի վրայ
ծանրանում են մասնաւորապէս աւստրիական
սոցիալ-դեմոկրատներր (Otto Bauer, Schpringer):
Այս տեսակէտը պարունակում է իր մէջ խոշոր
ճշմարտութիւն եւ արժանի է յատուկ ուշադրութեան:
Բայց եւ այնպէս, դժուար չէ գտնել
նրա թոյլ կողմերը նրա պակասաւոր ու պայմանական
բնոյթը:
Իսկապկս սա պատասխան էլ չէ տուած
հացին։ Ինքնազգացման կամ ինքնագիտակցութեան
փաստ ասելով, մենք չենք կարող բացատրրուած
համարել ազգութեան էութիւնը: Ամէն
մի ենթակայական երեւոյթ ունի իր առարկայական
հիմքերը, պայմանաւորող պատճառները, եւ
քանի որ հիմքերը չեն գտնուած ու հասկցուցած,
երեւոյթը մնում է հարցական:
Ահա մի մարդ, որ իրան հայ է ճանաչում եւ
