Հայ յայտարարում. ահա մի ուրիշը (որ ասում
է, թէ ինքը թուրք է: Անհերքելի է, որ ենթակայական
գիտակցութեան արտայայտութիւն է սա:
Բայց ինչո՞ւ այս մի մարդը «հայկական» գիտակցութիւն
ունի, իսկ այն միւսը՝ «թուրքական».
որո՞նք են մէկի «հայութեան» եւ միւսի «թուրքութեան»
նախապայմանները:
Զուտ քաղաքական կամ զուտ իրաւական տեսակէտից
այդպիսի հարց կարող է եւ չգրուել։
Քաղաքագէտի եւ իրաւագէտի համար անհրաժեշտ
չէ որոնել ու գտնել աղբիւրները, բաւական է միայն
գիտենալ, որ այս մէկը իրան հայ է ճանաչում,
միւսը՝ թուրք: Էականը՝ ինքը գիտակցութեան
փաստն է, որովետեւ ազգութիւնը՝ իբրեւ
քաղաքական գործօն ու իրաւական դէմք՝ գոյութիւն
ունի այն չափ միայն, որչափ նա գիտակցւած
է եւ ընդունակ է արտայայտուէլու այս կամ
այն ձգտումի, այս կամ այն պահանջի ու սրանցից
բխող գործողութիւնների մԷջ:
Եթէ յիշողութիւնս չի դաւաճանում ինձ (վաղուց
է որ կարդացել եմ եւ այժմ ստուգելու հնարաւորութիւն
չունեմ), Renanին մտահոգողը եղել
է գլխաւորապէս այն հարցը, թէ ո՞ր ազգութեան
հատուած պէտք է համարել Ալզաս—Լորէնցիներին
ֆրանսիակա՞ն թէ գերմանական, եւ հետեւապէս
Ֆրանսիայի՞ն պէտք է կցուած լինեն այդ
երկու նահանգները թէ՞ Գերմանիային (ազգային
սկզբունքով ու անկախ զէնքի յաջողութիւնից, որ
