այն հայեացքն ունէր, որ տգիտութիւնն է բոլոր չարիքների արմատը․ ուստի պէտք է հայերին լուսաւորել, ամէն ինչ կարգի բերելու համար։ Այս պատճառը, որ իրական կեանքի ընթացիկ երեւոյթները տեղ չէին գտնում «Հյուսիսափայլի» մէջ, մանաւանդ Նալբանդեանի հեռանալուց յետոյ։
«Հյուսիսաայլի» շրջանում Նազարեանի հայեացքները նոյնը մնացին․ 46 տարեկան էր նա, երբ սկսեց իր ամսագրի հրատարակութիւնը, այսինքն այն հասակում, երբ մարդու բնաւորութիւնը բոլորովին կազմակերպուած է եւ աշխարհայեացքը՝ որոշ։ Նա առիթ ունեցաւ մի անգամ եւս հիմնաւոր քննութեան առնելու հայի ազգային գոյութեան երկու գլխւոր ազդակները՝ կրօնը եւ լեզուն եւ պահանջելու եկեղեցու եւ լեզուի վերանորոգութիւն։ Իր քարոզած գազափարները որ նա պաշտպանում էր զարմանալի համարձակութեամբ, ստեղծեցին մի փոքրիկ համակիր շրջանակ, բայց եւ առաջ բերին մի զօրեղ ընդդիմադիր խմբակցութիւն, որ թէ՛ Կովկասում եւ թէ Մոսկուայում կազմակերպուեց «Հյուսիսափայլ» դէմ եւ ստեղծեց «Մեդու Հայաստանի» եւ «Ճռաքաղ» թերթերը։ Հակառակորդ բանակի կողմը անցան ամենյն հայոց կաթողիկոսը (Մատթէոս) եւ Էջմիածնի սինոդը, որոնք փորձեցին մարմնաւոր ե հոգեւոր իշխանութեանց միջոցով լռեցնել Նազարեանի «հրապարակախօս ձայնը» ։ Նրանց ջանքերը նպաստեցին ««Հյուսիսափայլի» մէջ։ «Հյուսիսափայլը» պատերազմեց իւր պատերազմը եւ յաղութեան արմաւենին ստացաւ»» ։ Այդ յաղթութեան մէջն է Նազարեանի մեծագոյն արժանիքը եւ այդ պատերազմն է ամէնանշանաւոր երեւոյթը մեր նորագոյն գրականութեան պատմութեան, ուր յաղթող բանակի հրամանատարն է Նազարեանը։
Անցեալ դարի կիսին մի բեկումն է ննկատւում մեր գրականութեան պատմութեան մէջ․ այդ բեկման կէտի վրայ կանգնած է Նազարեանի հոյակապ կերպարանքը։ Մինչեւ յիսունական թուականութիւն։ Նա էր հայոց մտաւորականը, նա էր տիրում գրական լեզւին, նա միայն կարող էր գրիչ շարժել եւ գրական վաստակներ արադրել։ Բնականաբար նա էր հանդիսանում հայ մտքի եւ զգացումի վարիչը 15 դար շարունակ․ նա էր խնդիրներ դնում եւ լուծում։
