իբր գրեցի՛ց–գրեցի՛ց-ե՛ս, ուր շեշտը վերջին վանկին անցնելով նախորդ ձայնավորը չքանում է, բայց բառը փոխանակ ամփոփելու իբր գրեց-ցե՛ս՝ երևում է գրեսցես կերպարանքով, ուր ս-ն փոխարինում է ց–ին։ Ի՞նչ է այս ս-ն, որ անցնում է ց-ի տեղ։ Եթե փոփոխության ենթարկվող ց-ն գրենք իր այն վիճակով, երբ ձայնավորը չքացած է, բայց եզերական ձայները դեռ չեն ձուլված՝ (ինչպես պատսխան գավառական ձևի մեջ)՝ մենք կստանանք *գրետսցես և կտեսնենք, որ ս-ն ց-ի երկրորդ բաղադրիչն է։ Արտաբերողն շտապում է կարծես վերջին շեշտած վանկին հասնելու, որ խտացնում է բայաձևի տարբերացումը իմաստի տեսակետով, և իր աճապարանքի մեջ՝ թողնում է տ-ը և առնում միայն ս-ն, որով արտաբերում է գրե(տ)սցե՛ս։ Պայթուցիկի անկումը ս-ից առաջ սովորական երևույթ է լեզուների մեջ։ Այսպես սլավ ձևը վես-վարեցի, առաջնորդեցի՝ ներկայի մեջ հնչում է իբր վեդ-ոն (կամ՝ ոմ)[1] հետևապես առաջին ձևը պետք է լիներ վե՛դս, ուր սակայն ընկած է դ-ն, որ հին տ-ի համարժեքն է. նաև սլավ՝ չիս– հաշվեցի, հակադրաբար չիտ-ոն (մ) ձևին, որ պիտի տար չիտս, բայց տ-ն ընկած է ս-ի առջև[2]։ Այսպես լատ. ներկա դերբայ ferens, որ ծագում է * ferents ձևից և որի սեռականն է ferentis, ուր տեսնում ենք, թե ընկած է t-ն[3]։ Այսպես մեր ստին բառը, որի կշիռն է պարսկ. փսթան=ստինք․ կամ սաղմոս բառը, որի հունարենն է psalmo՛s և ուր տեսնում ենք, թե ընկած են փ և p[4]։ Վերջին բառերն այդ կերպարանքը չէին ունենա, եթե հայերենը ս-ի առջև պայթուցիկը ձգելու ունակություն չունենար։ Այսպիսով ս-ն, որ տեսնում ենք գրեսցես ձևի մեջ, ո՛չ թե ց ձայնի արտաբերության մի տարբեր եղանակ է, այլ այդ ց ձայնի տարրերից մեկն է։ Բաղադիր ց-ն քայքայված է այդ բառի մեջ։
Կարող ենք հիմա ամփոփել մեր տեսությունը ց ձայնի մասին և ասել. ց-ն բաղադիր ձայն է. նա տ և ս ձայների ձուլման հետևանք է, որ պատահած է մի վաղեմի լիաձայն վանկի ձայնավորի չքացման և եզերական ձայների սերտ մերձեցման պատճառով։ Վաղեմի լիաձայն խումբը՝ տարբեր միջավայրի մեջ հունչի վերածելով ցնդած է վերջին ս ձայնը և վերջին ձայնավորը չքացնելով՝ թողած է տ-ը։ Քայքայման դեպքում ց-ն ձգում է իր բաղադրիչ տ-ը և պահում է ս-ն։ Տ և ս ձայներ ունեցող
- ↑ Այս վանկը սլավ լեզուն տառադարձում է մի գրով, որ կոչվում է «մեծ իվս» և որի ճնշումը կարծում են թե եղած է ոն կամ ոմ։ Տե՛ս Պ. Սմիրնովսկի, Քերականություն հին եկեղեցական սլավերենի (ռուսերեն), էջ 6։
- ↑ A. Meillet, Le slave commun, 1924, էջ 112։
- ↑ A. Ernout, Morphologie historique du Laatin, 1927, 15 93-4։
- ↑ Ն․ Մառ, Քերականություն հին հայերեն լեզվի (ռուսերեն), 1903, էջ 33։
