ճշմարտությունը բացահայտելու ճանապարհին բարձրաստիճան ռուս զինվորականների ստեղծած արգելքներին ու խոչընդոտներին հանդիպելով, հանձնախումբը վերադառնում է Թիֆլիս դեկտեմբերի 13-ին կամ 14-ին։ Այդ ճամփորդության մասին երկու աղբյուր կա. մեկը Թումանյանի ծոցատետրերն են (ԳԱԹ, Թֆ, № 258, տե՛ս ՍՀ, 8, 349 — 390, տպագրվել է «Ռազմաճակատ կատարած առաջին այցելության օրագիր (1914)» վերնագրով, մյուսը «Ջիթենի» հանդեսում (Թիֆլիս, 1915) Շիրվանդադեի հրապարակած «Պատերազմի վայրերում» ակնարկը (հետագայում տպագրվել է գրոգի երկերի ժողովածուներում): Ճամփորդության նախապատրաստման, հանձնախմբի, նրանց հանդիպումների, նպատակի ձախողման և այլ մանրամասներ տե՛ս Լ. Կարապետյան, 108֊֊ 109, 113—133։
212. ԸՆՏԱՆԻՔԻՆ
Ղայթախչի — Թիֆլիս
(էջ 219)
Ինքնագիրը (4 էջ) պահպանվում է ԳԱԹ, Թֆ, ց 3, № 98: Անթվակիր է. տարեթիվը որոշվում է բովանդակությամբ և նախորդ նամակի թվագրությամբ։
Տպագրվել է Գթ, 1979, № 7:
1 Խոսքը վերաբերում է Մ. Տեր-Մովսիսյանին, որբ, ճամփորդությունն անավարտ թողնելով, վերադարձել էր, Նիկոլայ Երկրորդ կայսեր՝ Թիֆլիս կատարած այցելության կապակցությամբ (նա ուղեկցելու էր կաթողիկոսին կայսերը հանդիպելիս և կատարելու էր թարգմանչի դեր)։
2 Համլիկ Թումանյանն այդ ժամանակ սովորում էր էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում։
3 Այդ նամակն անհայտ է։
4 Բոբիկը բանաստեղծի թոռն է, Աշխենի որդին՝ Հովիկը (Հովհաննեսը)։
5 Գիգան Գևորգ Խատիսյանն է, դստեր՝ Աշխենի ամուսինը։
6 Պողոս Մակինցյանն է, որն այդ ժամանակ Գևորգյան ճեմարանում ուսուցիչ էր։
7 Հաղորդարանը գավառական կենտրոնում գտնվող հոգևոր այն հիմնարկությունն էր, որտեղ գործում էր թեմական առաջնորդի ներկայացուցիչը (կոչվում էր հաջորդ)։
8 Գևորգ V կաթողիկոսի հետ հանդիպման մասին տե՛ս հաջորդ նամակը և № 4 ծանոթագրությունը։
