եմ մշակել «Անուշը», այդտեղ եմ գրել «Փարվանան» և այլ բաներ — հա՛ «Թմկաբերդի առումը» (ԵԺ V, 320)։
«Անուշի» նոր, արմատապես մշակված տարբերակը տեղ գտավ ԲԹ ժողովածուի մեջ, որ լույս տեսավ 1903 թ. վերջին։
Թե ինչպիսի մեծ և լարված աշխատանք է նախորդել «Անուշի» այդ նոր տարբերակի ստեղծմանը, ցույց են տալիս պոեմի պահպանված ինքնագրերը։ Ճիշտ է, դրանցից ո՛չ մեկը լրիվ չէ, բացակայում են բազմաթիվ մասեր, իսկ վերջնական ձեռագիրը, որից կատարվել է 1903 թ. գրքի՝ շարվածքը, առհասարակ մեզ չի հասել։ Սակայն անավարտ վիճակում էլ պահպանված ձեռագրերը հարուստ և բազմակողմանի պատկերացում են տալիս կատարված ստեղծագործական մեծ աշխատանքի մասին։ Այդ աշխատանքն ըստ հնարավորին լրիվ ներկայացնելու համար սույն հատորի մեջ հրապարակվում են այդ ձեռագրերն ամբողջությամբ՝ իրենց բոլոր տարբերակներով, գրական աշխատանքի բոլոր մանրամասներով։ Ի տարբերություն նախորդ ակադեմիական հրատարակության, որի 2-րդ հատորում (էջ 370-382) ներկայացված են միայն պոեմի ինքնագրերի (այն էլ ոչ բոլոր) և տպագրությունների միջև եղած տարբերությունները, սույն հատորի մեջ տրվում է ձեռագրերի լրիվ պատկերը, այդ թվում և՛ նրանց մեջ կրկնվող մասերը, և վերջնական խմբագրության հետ համընկնող հատվածները։ Ինքնագրերը դասավորված են ըստ հեղինակի կատարած ստեղծագործական աշխատանքի փուլերի։
Պահպանված ինքնագրերը ցույց են տալիս, որ մինչև տպագրության հանձնված տարբերակի ստեղծումը Թումանյանն իր որոնումների ընթացքում բազմիցս փոխել Է պոեմի ընդհանուր պլանը, կառուցվածքը՝ չխոսելով արդեն առանձին տողերի, բառերի և ամբողջ պատկերների փոփոխության մասին։ Օրինակ, ինքնագրերն սկսվում են վերջնական խմբագրության մեջ չմտած նախերգանքով («Ո՜վ որ ներշնչված լեռների երգչին...» կամ Էլ հայրենի եզերքին ձոնված հայտնի դիմումով («Կանչում է կրկին, կանչում անդադար...»)։ Այնինչ պոեմի նշանավոր նախերգանքը՝ «Համբարձման գիշերը» («Բազմած լուսնի նուրբ շողերին...»), թեև 3֊րդ և 4֊րդ ինքնագրերում արդեն երևան Է գալիս, բայց ոչ թե իբրև ամբողջ երկը բացող հատված, այլ որպես 2֊րդ երգի սկիզբ` անմիջաբար նախորդելով «Համբարձման առավոտը» տեսարանին։ Տպագիր տարբերակում «Համբարձման գիշերը» տեղափոխվում Է պոեմի սկիզբ` դառնալով նրա ընդհանուր նախերգանքը։ Աշխատանքի վերջին փուլում Է ստեղծվում նաև պոեմի եզրափակիչ՝ 29֊րդ գլուխը («Համբարձման գիշեր, Էն դյութիչ գիշեր...»), որը «ձայնակցում Է» նախերգանքին՝ նրա հետ ստեղծելով կոմպոզիցիոն շրջանակ պոեմում ծավալվող գործողությունների համար։ Այդ վերջին տեսարանը՝ երկնքում աստղեր դարձած «անմուրազ մեռած սիրահարների» մասին, Թումանյանն ստեղծել է իր մորից լսած ավանդության հիման վրա։ Այդ մասին Նվարդ Թումանյանը հիշում է. «Հարցրի հայրիկին, պարզվեց, որ Նանն է (իր մայրը) պատմել և շատ ուշ,
