ԱԶԳԱՆՈՒՆ, անձի տոհմական անվանումը։ Տրվում է ծնվելուց կամ ամուսնանալուց հետո և փոխանցվում ժառանգաբար։ Ա-ի ձևավորումն ու զարգացումը սերտորեն կապված են արտադրակաև հարաբերությունների զարգացման հետ։ Հին և միջին դարերում Ա. կրում էին ազնվական ընտանիքևերը՝ Մամիկոնյաններ, Արծրունիներ, Մեդիչիներ, Ռյուրիկովիչներ ևն։ Միջնադարյան Հայաստանում նշանավոր ընտանիքները հիշատակելիս՝ նրանց ընդհանուր ճանաչում գտած Ա-ին ավելացվում էր «ազգ», երբեմն՝ «տուն» բառերը՝ «ազգն Մամիկոնյաց», «ազգն Ռշտունյաց», «Տունն Արծրունյաց» ևն։ Երբեմն մարդկանց անվանը կցվում էր նրանց ծննդյան կամ հիմնական գործունեության վայրի անունը, որը և Ա-ի դեր էր կատարում (Մովսես Խորենացի, Գրիգոր Նարեկացի, Ներսես Լամբրոնացի)։ Կապիտալիստական արտադրական հարաբերությունների կազմավորման շրջանում, երբ վերանում է տարբեր վայրերի մեկուսացումը, տեղի է ունենում բնակչության տեղաշարժ, աշխուժանում է առևտուրը, և մարդու ինքնությունը հաստատող փաստաթղթերը դառնում են անհրաժեշտություն, Ա. լայն տարածում և ճանաչում է գտնում։ Թուրքիայում մինչև 1930-ական թթ. կեսերը Ա. գոյություն չուներ և պաշտոնապես մտցվեց Քեմալ Աթաթյուրքի նախաձեռնությամբ:
Ա. հիմնականում առաջացել է նախնու անունից, որին ավելացվել է պատկանելություն կամ ազգակցական կապ (որդի, դուստր) արտահայտող նախածանց կամ վերջածանց։ Օրինակ, սլավոնների մոտ՝ «իչ», «ով», «սկի», հույների՝ «իդես», պարսիկների՝ «զադե», վրացիների՝ «ձե», «շվիլի» ևն։
Հայերն ունեն այս կամ այն ազգակից խմբին պատկանելը մատնանշող «ունի» ուրարտական վերջածանցը, որը հնում բնորոշ էր նախարարական տոհմերին (Ամատունի, Բագրատունի, Ռշտունի, Արծրունի ևն)։ Զանգեզուրի ազգագրական շրջանին հատուկ են «ենց», «ունց», «ոնց» վերջածանցները։ Ամենատարածված վերջածաևցը «յան»֊ն է, որը պատմական աղբյուրներում հիշատակվում է V դարից և լայնորեն տարածվել է XIX դարից։ Ա. առաջանում է նաև զբաղմունքի կամ մասնագիտության անվանումից (օրինակ՝ Դարբինյան, Ոսկերչյան, Ժամագործյան)։ Կան մականունից կամ տեղանունից առաջացած Ա֊ներ (Կարճիկյան, Չոլախյան, Բայբուրթյան, Երևանցյան)։ Հայկական Ա֊ները երբեմն կազմվում են գործունեությամբ աչքի ընկած կնոջ անունից (Մանանդյան, Շուշանյան)։
ՍՍՀ Միության և միութենական հանրապետությունների ամուսնության և ընտանիքի օրենսդրության հիմունքներով (1968) ՍՍՀՄ֊ում ամուսիններն ըստ ցանկության կարող են ընտրել իրենցից մեկի Ա. կամ պահպանել մինչամուսնականը։ Միութենական որոշ հանրապետությունների (Ուկրաինա, Բելոռուսիա, Տաջիկստան) գործող օրենսդրությամբ ամուսիններին թույլատրվում է կից Ա. ունենալ։ Մյուս հանրապետությունների, այդ թվում «ՀՍՍՀ ամուսնության և ըևտանիքի օրենսգիրք»֊ը նման իրավունք չի վերապահում։ Երեխաների Ա. որոշվում է ծնողների ազգանունով։ Ապօրինի ծնված երեխայի գրանցումը ծննդամատյանում (եթե չկա ծնողների համատեղ դիմում և հայրությունը որոշելու վերաբերյալ դատարանի վճիռ) կատարվում է մոր Ա֊ով, իսկ հոր անունն ու հայրանունը գրանցվում է մոր ցուցումով։ Ամուսնու Ա. կրող անձն ամուսնալուծությունից հետո իրավունք ունի վերականգնելու մինչամուսնական Ա.։ Ա. փոխել թույլատրվում է 18 տարին լրանալուց հետո։
«ԱԶԳԱՍԵՐ», շաբաթաթերթ։ Հրատարակել է հնդկահայ «Արարատյան ընկերություն»֊ը Կալկաթայում, 1845–48-ին, Մ. Թաղիադյանի խմբագրությամբ։ Նշանաբանն էր՝ «Ուսումն առնէ զմարդ երջանիկ»։ Լեզուն սկզբում աշխարհաբար էր, հետո՝ գրաբար։ Առավելագույն տպաքանակը՝ 300, տարածվել է գլխավորապես հնդկահայ և պարսկահայ գաղութներում։ Հայության արմատը համարելով Արարատյան Հայաստանը՝ թերթը հայերին կոչ է արել համախմբվել, տնտեսությունն ու մշակույթը զարգացնել մայր հայրենիքում, պահպանել հայոց լեզուն՝ իբրև ազգի գոյատևման և առաջադիմության գործոն։ «Ա.» հրապարակել է տնտեսագիտական նյութեր, արտացոլել հայ վաճառականների գործունեությունը, լուսաբանել գաղթավայրերի (Նոր Ջուղա, Մադրաս, Զմյուռնիա, Բոմբեյ) հասարակական֊մշակութային կյանքը, արծարծել ուսումնա֊դաստիարակչական, եկեղեցուն ու կրոնին վերաբերող հարցեր։ Հանդես է եկել Անգլիայի գաղութային քաղաքականության դեմ, ազատության երաշխիք
_1-1_(page_111_crop).jpg)
համարել գիտությունն ու լուսավորությունը։ Դատապարտելով ցարիզմի քաղաքականությունը՝ «Ա.» միաժամանակ դրվատել է Ռուսաստանի պատմական դերը հայ ժողովրդի փրկության գործում։ Տպագրել է չափածո և արձակ երկեր (Մ. Թաղիադյան, Թ. Ավետումյան, Ա. Ազնուր, Ղ. Հովհան, Ե. Մանուկյան), թարգմանություններ (Ֆիրդուսի, Վ․ Շեքսպիր, Ռ. Բեռնս, Ջ. Բայրոն, Չ. Դիքենս, Հ. Լոնգֆելլո, դեկաբրիստ Պ. Պեստել), արտատպություններ։ Կարճատև ընդհատումից հետո «Ա.» հրատարակվել է «Ազգասեր Արարատյան» նոր անունով։
Գրկ․ Կարինյան Ա. Բ., Ակնարկներ հայ պարբերական մամուլի պատմության, հ. I, Ե., 1956։
«ԱԶԳԱՍԵՐ ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ», տասնօրյա, ապա կիսամսյա պարբերական, «Ազգասեր»֊ի շարունակությունը։ Խմբագրել և հրատարակել է Մ. Թաղիադյանը Կալկաթայում, 1848–52-ին։ Նշանաբանն էր՝ «Մաքուր խղճմտանքն առնէ զմարդ երջանիկ», «Աստված և աշխատանք»։ Շարունակել է «Ազգասեր»֊ի գաղափարական ավանդները։ Նյութերի զգալի մասը (հրապարակախոսական հոդվածներ, տեսություններ, հետազոտություններ, տեղեկատու լուրեր, չափածո ստեղծագործություններ, թարգմանություններ) գրել է խմբագիր֊հրատարակիչը։ Ուշագրավ են ապագայի մասին մտորումները, չափածո մի շարք գործեր, պատմական վավերագրեր, գաղութահայ կյանքի ընթացիկ լուրերը, Թոմաս Խոջամալյանի «Պատմութիւն հևդկաց» գրքի 2-րդ մասը։ «Ա․ ա․»֊ի հրատարակությունը դադարեցվել է բաժանորդների (ընդամենը 19) և աջակցողների թվի նվազման պատճառով։
_1_(page_111_crop).jpg)
ԱԶԳԵՐԻ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ (British Commonwealth of Nations), երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Բրիտանական կայսրության քայքայման հետևանքով նախկինում նրա կազմի մեջ մտնող երկրներից ու տերիտորիաներից ստեղծված կազմակերպության անվանումը։ Օգտագործվում է նաև «Ազգերի համագործակցություն (Commonwealth of Nations) կամ ուղղակի «Համագործակցություն» (Commonwealth) ձևով։
Ա. բ. հ. անվանումն ստատուսային ճանաչում է գտել դեռևս 1921-ին, անգլո-իռլանդական պայմանագրում և երկար ժամանակ գործածվել է որպես «Բրիտանական կայսրություն» հասկացության հոմանիշ։ Ա. բ. հ֊յան անդամ են՝ Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ թագավորությունը, Կանադա, Ավստրալիական Միություն, Նոր Զելանդիա, Հնդկաստան, Պակիստան, Մալայզիայի Ֆեդերացիա, Ցեյլոն, Գանա, Նիգերիա, Կիպրոս, Սիերա֊Լեոնե, Տանզանիա, Յամայկա, Տրինիդադ և Տոբագո, Ուգանդա, Քենիա, Զամբիա, Մալավի, Մալթա, Գայանա, Գամբիա, Բոտսվանա, Բարբադոս,
