118 ԱԶԻԶԲԵԿՈՎԻ
(այժմ՝ Եղեգնաձոր)–Բազարչայ խճուղին, որը շրջանը կապեց հանրապետության արդ. կենտրոնների և հարևան Սիսիանի շրջանի ու ողջ Զանգեզուրի հետ։ Կառուցվեցին նաև շրջանը Ջերմուկի զարգացող առողջավայրի հետ կապող Չայքենդ–Ջերմուկ և Նախիջևանի ԻՍՍՀ տանող Ազիգբեկով–Գյուլստան ճանապարհները։
Ա. շ֊ի գյուղատնտեսության գլխավոր ճյուղն է անասնապահությունը։ Հողատարածության մեծ մասը՝ 86,7 հզ. հա կամ ողջ հողերի 71,5%, կազմում էին արոտավայրերը, մինչդեռ վարելահողերը 15,2 հզ. հա էին կամ բոլոր հողերի 12%։ 1934-ին շրշանում կար 1378 ձի, 7163 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն (այդ թվում՝ 1804 կով), 17.668 ոչխար և 8812 այծ։ Մեղվաբուծությունը տարածված էր ամբողջ շրջանում։ Ցածր էր աշխատանքի արտադրողականությունը. մեկ կովի տարեկան միջին կաթնատվությունը 350–500 կգ էր, ոչխարների բրդատվությունը՝ 0,7–0,8 կգ, ծխախոտի բերքատվությունը 1 հա-ից՝ 4–5 ց։ Նախապատերազմյան տարիներին Ա. շ֊ի կուսակցական ու սովետական մարմինները մեծ աշխատանք տարան գյուղատնտեսական արտադրության ինտենսիվացման, նրա կառուցվածքի փոփոխման, բնական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման ուղղությամբ։ Շրջանն ուներ բնակլիմայական նպաստավոր պայմաններ ծխախոտագործության և պտղաբածության զարգացման համար։ Սակայն մինչև 30-ական թթ. կեսերը երկրագործության մեջ հիմնականը հացահատիկի (ցորեն, գարի) մշակությունն էր։ 1934-ին հացահատիկի ցանքատարածությունները կազմում էին ողջ ցանքատարածությունների 98,7% (11,22 հզ. հա), որից ցորենինը՝ 74,4% (8,57 հզ. հա), տեխնիկական կուլտուրաներինը՝ 0,6% (0,07 հզ. հա), բանջարանոցայիններինը՝ 0,2% (0,02 հզ. հա), կարտոֆիլինը՝ 0,1% (0,01 հզ. հա), կերաբույսերինը՝ 0,4% (0,05 հզ. հա)։ Կոլեկտիվացումից հետո ցանքաշրջանառության մեջ մտան տեխնիկական, կերային ու բանջարանոցային բույսեր։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Ա. շ֊ից հազարավոր մարդիկ, այդ թվում 200 կոմունիստ՝ շրջանի բոլոր կոմունիստների ավելի քան կեսը, մեկնեցին ռազմաճակատ։ Մոտ 1500 ազիզբեկովցիներ զոհվեցին պատերազմում։ Ետպատերազմյան տարիներին կառուցվեցին արդ. ձեռնարկություններ՝ Ջերմուկի հանքային ջրերի, կաթի, հացի, Ազիզբեկովի պանրի, էլեկտրաապարատների գործարանները, կենցաղսպասարկման կոմբինատը (կարի, կոշիկի և այլ արտադրամասերով)։ Կառուցվեց երկու հիդրոէլեկտրակայան։ Սկսեց արագորեն զարգանալ շինանյութերի արտադրությունը։ Կառուցվեց Ջերմուկ քաղաքը, կառուցապատվեց և բարեկարգվեց շրջկենտրոնը։ 1964-ին ավարտվեց շրջանի բոլոր գյուղերի էլեկտրիֆիկացումը։ Կեչուտ գյուղի մոտ 1963-ին սկսվեց Արփա–Սևան ջրատար թունելի շինարարությունը։ Միջոցներ ձեռնարկվեցին հացահատիկի բերքատվությունը բարձրացնելու համար։ Ընդլայնվեց գյուղատնտեսական մեքենաների պարկը։
Աճել և կազմակերպչորեն ամրապնդվել է Ա. շ֊ի կուսակցական կազմակերպությունը։ 1926-ին նրա շարքերում կար 72, 1933-ին՝ 216, 1941-ի ապրիլին՝ 362, հոկտեմբերին (զորահավաքից հետո)՝ 191, 1948-ին՝ 472, 1965-ին՝ 759 կոմունիստ։ 1973-ի հունվարի 1-ի դրությամբ Ա. շ֊ում կար 74 սկզբնական կուսկազմակերպություն՝ 1027 կոմունիստներով, 79 կոմերիտական սկզբնական կազմակերպություն՝ 2780 կոմերիտականներով։ Ա. շ֊ի կուսակցական կազմակերպությունը 1922–71-ին ունեցել է 31 կոնֆերանս։ Շրջանի տերիտորիայում կան տարբեր ժամանակների նյութական մշակույթի կոթողներ՝ վանքեր ու եկեղեցիներ։ Նշանավոր են Գնդեվանքը (936), Մարտիրոսի վիմաֆոր եկեղեցին (1280), Ս. Սիոնի վանքը (Հեր֊Հերի մոտ, X–XIII դդ.), Գոմուրի մատուռ֊դամբարանը (1263), Կարմրաշենի մահարձանները, հնագույն կիկլոպյան կառույցների մնացորդներ ևն։
Տնտեսությունը։ Ա. շ. գյուղատնտեսական֊արդյունաբերական շրջան է։ Գյուղատնտեսական հողահանդակները կազմում են 38230 հա, որից 9100 հա՝ վարելահողեր։ Մշակովի հիմնական կուլտուրաներն են հացահատիկը (4000 հա) և ծխախոտը (190 հա)։ Ունի 350 հա պտղատու այգի։ Ոռոգելի հողատարածությունները (3100 հա) հատկացված են այգեգործությանը, կերային կուլտուրաներին, հացահատիկին, ծխախոտին և բանջարաբոստանային բույսերին։ Գնդեվազի ջրանցքը (22 կմ), որը սնվում է Որոտան գետից և կառուցվել է 1098-ին, ոռոգում է մոտ 500 հա։ Բազմաթիվ առուներ են անցկացված Արփա, Հեր–Հեր, Դարբ, Փշոնք, Ջուլ և մյուս գետերից։ Գործում են Բարձրունու, Սերսի, խնձորուտի և Հեր֊Հերի ջրհան կայանները (ոռոգում են 169 հա), Արփա գետի վրա կառուցվում է (1969) Ազատեկի ջրհան կայանը (750 լ/վրկ), որը ոռոգելու է 1500 հա։ Ա. շ. ունի 69,1 հզ. գլուխ մանր և 14,7 հզ. գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն (1972), տարածված է մեղվաբուծությունը։ Գյուղատնտեսությունը մասնագիտանում է անասնապահության, պտղաբուծության և ծխախոտագործության գծով։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունները հիմնականում գտնվում են շրջկենտրոնում։ Ամենամեծը Երևանի «Հայէլեկտրո» գործարանի մասնաճյուղն է, որը 1972-ին տվել է 1,8 մլն. ռ. արտադրանք։ Ազիզբեկովի և Ջերմուկի ՀԷԿ֊երը տարեկան արտադրում են 5 մլն. կվտ.ժ էլեկտրաէներգիա։ Տարեկան արտադրվում է մոտ 350 տ պանիր («Եղեգնաձոր», «Լոռի», «Բրինզա»)։ Շինանյութերից արդյունահանվում են քար, ավազ։ Ա. շ. արտահանում է պանիր, էլեկտրաապարատներ, շինանյութեր։ Երկաթուղային ամենամոտ կայարանը Երասխն է։ Խճուղային ճանապարհները՝ 282 կմ, որից միութենական նշանակության՝ 33, կմ, հանրապետական՝ 125 կմ։ Ազիզբեկովից Ջերմուկ, Սիսիան, Կարմրաշեն և Երևան տանող ճանապարհներն ասֆալտապատ են։ Ա. շ. Երևանի հետ կապված է նաև օդային երթուղով։
Առողջապահությունը։ Ա. շ֊ում գործում է 3 հիվանդանոց՝ 115 մահճակալով, 17 բուժկայան։ Ունի 21 բժիշկ և 121 միջին բուժաշխատող (1972)։
