Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/128

Այս էջը սրբագրված է

Նկարում` Գ. Ա. Աթարբեկյան

նաժողովի լիազոր Բաքվում։ 1921-ին, դաշնակցականների փետրվարյան խռովության օրերին, նշանակվել է Հայաստանի հյուսիսային շրջանների ռազմահեղափոխական կոմիտեի նախագահ։ Աշխատել է որպես Կովկասյան առանձին բանակի ռազմա–հեղափոխական խորհրդին կից Հատուկ հանձնաժողովի նախագահ, Անդրֆեդերացիայի բանգյուղտեսչության ժողկոմի տեղակալ, 1924-ին՝ նաև փոստ–հեռագրի ժողկոմատի Անդրկովկասյան վարչության պետ։

Ա. զոհվել է 1925-ի մարտի 22-ին, ինքնաթիռի աղետի ժամանակ՝ Ա. Ֆ. Մյասնիկյանի Ս. Գ. Մոգիլևսկու հետ միասին։ Հ. Կարապետյան


ԱԹԱՐԲԵԿՅԱՆ (մինչև 1946՝ Ներքին Ալիբեկլու), գյուղ Հայկական ՍՍՀ Էջմիածնի շրջանում, շրջկենտրոնից 2 կմ հարավ–արնմուտք։ 1137 բն. (1970), հայեր։ Կոլտնտեսությունն զբաղվում է բանջարաբուծությամբ, այգեգործությամբ, անասնապահությամբ։ Ա. ունի ութամյա դպրոց, գրադարան, կինո, բուժկայան։


ԱԹԱՐԲԵԿՅԱՆ (ն. Քարվանսարա), նախկինում գյուղ Հայկական ՍՍՀ Հրազդանի շրջանում, շրջկենտրոնից հյուսիս–արեմուտք, 1959-ից մտնում է Հրազդան քաղաքի շրջագծի մեջ։ Ա. հայտնի է Հրազդան գետի ափերին տարածվող հնադարյան դամբանադաշտով։ Ձախ ափի դամբարանների պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են մ. թ. ա. VIII–VI դդ. խեցեղեն, բրոնզե գործիքներ և զենքեր, ոսկե, արծաթե և ապակե զարդեր, աջ ափի դամբարաններից՝ ավելի ուշ շրջանին (մ. թ. ա. IV դ.) բնորոշ առարկաներ։


ԱԹԱՐԲԵԿՅԱՆԻ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ, գտնվում է Հայկական ՍՍՀ Հրազդանի շրջանում։ Կազմակերպվել է 1961-ին՝ այժմ Հրազդան քաղաքի շրջագծի մեջ մտած Աթարբեկյան և Մաքրավան գյուղերի կոլտնտեսությունների հիմքի վրա։ Գյուղատնտ. արտադրության հիմնական ուղղությունն անասնապահությունն է։ 1970-ին սովխոզն ունեցել է 1,021 հզ. գլուխ տավար (որից կով՝ 440) և 1,6 հզ. գլուխ ոչխար։ Գյուղատնտ. արտադրության մեջ օգտագործվում է 2,4 հզ. հա հողատարածություն (այդ թվում վարելահող՝ 1,350 հզ. հա, պտղատու այգի՝ 113 հա)։ Գլխավորապես մշակում են կերային և հացահատիկային բույսեր։ Տնտեսությունն զբաղվում է նան ծխախոտագործությամբ և բանջարաբուծությամբ։ 1970-ին հիմնական ֆոնդերը կազմել են 1.091 հզ. ռուբ., այդ թվում արտադրական ֆոնդերը՝ 967 հզ. ոուբ.։ Արտադրական բարձր ցուցանիշների համար սովետական տնտեսության 273 բանվորներ պարգևատրվել են շքանշաններով, մեդալներով, ՀՍՍՀ Գերագույն սովետի պատվոգրերով, իսկ Հ. Հակոբյանը, Գ. Առաքելյանը և Հ․ Մկրտչյանը՝ Լենինի շքանշանով։

Նկարում` Աթարբեկյանի հիդրոէլեկտրակայանը։


ԱԹԱՐԲԵԿՅԱՆԻ ՀԻԴՐՈԷԼԵԿՏՐԱԿԱՅԱՆ, Սևան–Հրազդան կասկադի երկրորդ կայանը։ Կառուցվել է 1954–59-ին, Հրազդանի շրջանի նախկին Աթարբեկյան գյուղում։ Օգտագործում է Սևանի ՀԷԿ–ի հեռացնող թունելի ելքի և Հրազդանի ջրամբարի միջև ընկած հատվածի 149 մ անկումը։ Դերիվացիան (15,1 կմ) Սևանի ՀԷԿ–ի հեռացնող թունելի շարունակությունն է և անցնում է Հրազդան գետի ձախ ափով։ Կազմված է 3 բաց ջրանցքներից և 2 թունելից։ Երրորդ ջրանցքի վերջում տեղավորված է սիֆոնային ջրաթափով ճնշման ավազանը, որից ջուրը 2 առանձին պողպատե խողովակաշարերով հոսում է դեպի տուրբինները։ Ա. հ–ում տեղադրված են 81,6 հզ. կվտ ընդհանուր հզորությամբ 2 հիդրոագրեգատ։ Բոլոր արտադրական պրոցեսներն ավտոմատացված են։ Կառավարումը կատարվում է նաև Երևանի կենտրոնական դիսպետչերական կայանից։

Ա. հ. մի հանգույց է, որը 330 կվ լարմամբ էլեկտրահաղորդման գծով հայկական էներգահամակարգը կապում է Վրասաանի և Ադրբեջանի էներգահամակարգերի հետ։ Այդ հանգույցին հարում են հայկական էներգահամակարգի 110 և 220 կվ լարմամբ էլեկտրահաղորդման գծերը, մասնավորապես՝ 220 կվ լարմամբ Աթարբեկյան–Շինուհայր գիծը։


ԱԹԵԻԶՄ (հուն. άθεος – անաստված, ά – ժխտ. մասնիկ, θεός–աստված), աստվածամերժություն, մատերիալիստական ուսմունք, որը մերժում է կրոնը, ժխտում է աստծո, գերբնական ուժերի գոյությունը, բացահայտում կրոնական հավատալիքների պատճառները և նշում դրանց հաղթահարման ուղիներն ու միջոցները։ Ա–ի բնույթը և գիտական հիմնավորվածության ու հետևողականության աստիճանը պայմանավորված են տվյալ դարաշրջանի սոցիալ–տնտեսական պայմաններով, գիտության ու մատերիալիստական փիլիսոփայության զարգացման մակարդակով։ Ա. տարբերվում է դեիզմից, պանթեիզմից և կրոնական ազատախոհությունից, որն արմատականորեն չի մերժում կրոնը, թեև դատապարտում է կրոնական անհանդուրժողականությունը, քննադատում կամ յուրովի մեկնաբանում կրոնի զանազան դոգմաներն ու արարողությունները։ Ա–ի տարրեր կային դեռևս հին հուն, փիլիսոփաներ Քսենոֆսւնի, Անաքսիմենեսի, Հերակլիտի, Դեմոկրիտի, Էպիկուրի փիլիսոփայական ուսմունքներում։ Միջնադարում, կրոնի ու եկեղեցու բացարձակ տիրապետության պայմաններում, Ա. չէր կարող զարգանալ։ Բուրժուական Ա. (XVIII դ. ֆրանսիական մատերիալիստներ, Լ. Ֆոյերբախ և ուրիշներ), որն իր գլխավոր խնդիրն էր համարում պայքարը ֆեոդալիզմի հենարանի՝ եկեղեցու դեմ, խարխլեց կրոնի դիրքերը։ Մարտնչող աթեիստներ էին ռուս հեղափոխական–դեմոկրատները։

Ա. Հայաստանում դրսևորվել է ինչպես աղանդավորության (պավլիկյան շարժում, թոնդրակյան շարժում), այնպես էլ պանթեիզմի, դեիզմի, հակակղերականության և բուն Ա–ի ձևով։ Հայ միջնադարյան ազատախոհությունն ու հակակղերականությունն արտահայտվել են Մխիթար Գոշի, Վարդան Այգեկցու, Ֆրիկի ստեղծագործություններում։ Մատերիալիստական ու աթեիստական տենդենցներ կան «Սասունցի Դավիթ» էպոսում։ Հայ աթեիստական միտքը զարգացման առավել բարձր աստիճանի է հասել XIX դ. երկրորդ կեսին։ Մ. Նալբանդյանը, Գ. Կոստանդյանը, Ն. Տաղավարյանը, Մ. Մալաքյանը մեծ ավանդ են ներդրել կրոնական «կոսմոգոնիայի» քննադատության, Ն. Կոպեռնիկոսի և Չ. Դարվինի ուսմունքների տարածման մեջ։

Սակայն մինչմարքսյան, այդ թվում և բուրժուական Ա. ուներ որոշակի սահմանափակություն. անհետևողական էր, կրում էր լուսավորչական բնույթ, ի վիճակի չէր բացահայտելու կրոնի սոցիալական արմատները և, հետևաբար, նշելու նրա հաղթահարման իսկական ուղիները։ Այդ սահմանափակությանը հաղթահարվեց մարքսիստական Ա–ի մեջ, որն ամենայն խորությամբ բացահայտեց կրոնի իմացաբանական և հատկապես՝ սոցիալական արմատները։ Մարքսիստական Ա. կրոնի լիակատար վերացումը կապում է հասարակության սոցիալիստական վերակառուցման հետ։ Սոցիալիզմի երկրներում Ա. դարձել է տիրապետող։ Աշխատավորների աթեիստական դաստիարակությունը կոմունիստական դաստիարակության անբաժանելի մասն է։

Գրկ. Маркс К. и Энгельс Ф., О религии, М., 1955; Левин В. И., О религии, М., 1955; Գիտական աթեիզմի հիմունքները, թրգմ. ռուս. 2 վերամշ. հրտ., Ե., 1963։ Իսայան Թ., Գիտական աթեիզմի հիմունքներ, Ե., 1967։ Թ. Իսայան


ԱԹԵՆԱԿԱՆ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ, դաստիարակության համակարգ Հին Աթենքում, մ. թ. ա. VI–V դարերում։ Նպատակը մարդու ներդաշնակ ու բազմակողմանի զարգացումն էր։ Յոթ տարեկանից երեխան քերականական դպրոցում սովորում էր կարդալ, գրել, հաշվել։ Ավելի ուշ կամ միաժամանակ հաճախում էր կիթառահարների դպրոց՝ ուսանում երգ, երաժշտություն, արտասանություն։ 13–14 տարեկանից մինչև 16 պալեստրայում զբաղվում էր մարմնամարզությամբ, տիրապետում հնգամարտին։ Այդ դպրոցները մասնավոր էին։ Ազնվատոհմ ընտանիքների զավակները, պատրաստվելով պետական գործունեության, շարունակում էին կրթությունը պետական դպրոցում՝ գիմ–