Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/15

Այս էջը հաստատված է

ԱԲԱՐՅԱՆ 15

1893-ի, հունվ. 28-ին, «Դալալ Ղաղո» վոդևիլում՝ հայերեն)։ Հ. Աբելյանի հետ ստորագրել է հայ֊վրացական միացյալ թատերական շենք կառուցելու կոչը, 1908-ին ընտրվել է «Հայոց դրամատիկական ընկերության» պատվավոր անդամ։ Ա֊ի անունով է կոչվում Թբիլիսիի երաժշտական կոմեդիայի վրացական թատրոնը։ Մահացել է հոկտ. 9-ին, Թբիլիսիում։

Գրկ․ ფ ა ღ ა ვ ა ა., ვასო აბაშიძე, თბ., 1954: ჯ ა ნ ე ლ ი ძ ე დ., ვასო აბაშიძე, მის. წგნ., სახიობა, თბ., 1958:


ԱԲԱՍ (ծն. թ. անհտ.— 596), Աղվանից կաթողիկոս 552-ից։ Առանձնանալով հայկական եկեղեցուց՝ Պարտավում հիմնադրեց Աղվանից եպիսկոպոսապետությանը։ Կրում էր «Կաթողիկոս Աղվանից, Լփնաց և Չողայ» տիտղոսը։ X դ. վրաց մատենագիր Արսեն Սափառելին Ա-ին հիշատակում է իբրև «Կաթողիկոս Հերեթի» (Աղվանքի)։ Սակայն Ա. ճանաչում էր հայ եկեղեցու առաջնությունը (Աղվանքի կաթողիկոսներին ձեռնադրում էին Հայոց կաթողիկոսները)։ Ըստ «Գիրք թղթոցի», Ա֊ին ենթակա էին Աղվանքի 8 եպիսկոպոսական թեմեր։ Հավատարիմ հայ առաքելական եկեղեցուն, Ա. պայքարում էր քաղկեդոնական դավանանքի դեմ՝ վայելելով Բյուզանդիայի հակառակորդ Սասանյան արքունիքի հովանավորությունը։


ԱԲԱՍ Բագրատունի (ծն. թ. անհտ.— 953), Հայոց թագավոր 928-ից, Սմբատ Ա-ի որդին։ Նախքան թագավորելը՝ սպարապետ, նստում էր Կարսում։ Եղբոր՝ Աշոտ Բ Երկաթի մահից հետո գահ բարձրացավ որպես «Շահնշահ Հայոց և Վրաց» (վրաց Բագրատունիները ճանաչում էին նրա գերիշխանությունը)։ Կարսը հռչակեց թագավորանիստ, կառուցեց եկեղեցի՝ կանգուն ցայսօր։ Ա. վարում էր կենտրոնաձիգ քաղաքականություն։ 948-ին կաթողիկոսական աթոռը Աղթամարից փոխադրեց Արգինա, երկիրը մասամբ ազատեց արաբ հողատերերից, զսպեց աբխազական թագավորների ոտնձգությունները Հայաստանի և Քարթլիի (Արևելյան Վրաստան) թագավորության նկատմամբ։ Ա֊ի օրոք հայկական զորքերը շարունակում էին լեռնականների ներխուժումներից պաշտպանել Ալանաց դուռը։ Ա. զբաղվել է երկրի վերաշինությամբ։

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի (Ասողիկ), Պատմութիւն տիեզերական, ՍՊԲ, 1885։ Еремян С. Т., Присоединение северо-западных областей Армении к Византии в XI веке, ԼՀԳ, № 3, 1971։


ԱԲԱՍ Բագրատունի (ծն. թ. անհտ․ -1029), Կարսի թագավոր 984-ից։ Հայոց Աբաս Բագրատունի թագավորի թոռը։ Հաջորդեց հորը՝ Մուշեղ Ա-ին՝ ժառանգելով քայքայված և անկազմակերպ Կարսի թագավորությունը։ Բարեկարգեց երկիրը, վերացրեց «գողությունն ու ավազակությունը»։ Արաբների և բյուզանդացիների դեմ պայքարելիս գործակցել է հայ և վրաց գահակալներին։ Ա֊ի բանակը հայ֊վրացական ուժերի հետ մասնակցեց Ծումբի ճակատամարտին (998)՝ հաղթելով Ատրպատականի ամիրա Մամլանի զորքերին։ Ասողիկի բնութագրմամբ Ա. «փառահեղ մարդ էր՝ լի հանճարով և իմաստուն»։

Գրկ. Ստեիանոս Տարոնեցի (Ասողիկ), Պատմութիւն տիեզերական, ՍՊԲ, 1885։


ԱԲԱՍ Բագրատունի (ծն. և մահ. թթ. անհտ.), Հայոց սպարապետ (860-892), Սմբատ Բագրատունի Աբլաբասի կրտսեր որդին, եղբայրը Աշոտ Ա Բագրատունի թագավորի, որից ընդունեց զորքի սպարապետությունը։ Ա. Բ. հաստատվեց Կարսում, հիմնեց ապարանք և զորակայան։ Հայտնի է կենտրոնախույս ուժերի դեմ մղած պայքարով։ Արաքսի ձորում (այժմյան Կաղզվանի մոտ) 40 հազարանոց զորաբանակով ջախջախեց Արշարունիք խուժած Կայսիկ ցեղի առաջնորդ Ջահհաֆին, կանխեց Աշոտ Ա-ի դեմ Հայաստանի ոստիկան Ահմադի և Պարտավի ամիրայի դավադրությունը։ 890-ին ապստամբեց Հայաստանի նոր թագավոր Սմբատ Ա-ի դեմ, հաջողություն չունեցավ և շարունակեց վարել սպարապետությունը։

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի (Ասողիկ), Պատմութիւն տիեզերական, ՍՊԲ, 1885։


ԱԲԱՍ Ա (ծն. թ. անհտ.— 1145), Լոռու թագավոր մոտ 1090-ից։ Կյուրիկե Ա-ի որդին և հաջորդը։ Իշխում էր եղբոր՝ Դավթի հետ միասին։ Ա֊ի օրոք ուժեղացան սելջուկների ասպատակությունները։ Նրանք 1111—13-ին վերջնականապես նվաճեցին Լոռու թագավորությունը։ Ա. ապաստանեց Ուտիքի Տավուշ բերդում, ուր հիմնեց իր իշխանությունը։ Սելջուկները մշտական սպառնալիքի տակ էին պահում նաև Տավուշի իշխանությունը. 1145-ին այն գրավեց Գանձակի Չոլի ամիրան։ Ա. անցավ եղբոր մոտ՝ Մածնաբերդ։ 1139-ին օժանդակել է Աղվանից Գրիգոր կաթողիկոսի ձեռնադրմանը։


ԱԲԱՍԱԲԱԴ, տես Աստապատ։


ԱԲԱՍ-ԳՅՈԼ, գյուղ Սուրմալուի գավառում, համանուն լճակի մոտ։ 1906-ին ուներ 670 բնակիչ, մեծամասնությունը՝ հայեր։ Բնակչությունն զբաղվում էր երկրագործությամբ, այգեգործությամբ և անասնապահությամբ։ Ոռոգման նպատակներով օգտագործում էին Աբաս֊գյոլ լճակի ջուրը։ Գյուղն ուներ Ս. Սարգիս անունով եկեղեցի։ 1918—20-ի կոտորածներից Ա֊գ֊ի բնակչության փրկված մասն ապաստանեց Սովետական Հայաստանում։


ԱԲԱՍԹՈՒՄԱՆ, քաղաքատիպ ավան Վրացական ՍՍՀ Ադիգենի շրջանում։ Լեռնակլիմայական առողջարան Մեսխեթի լշ. հվ. լանջին, Օձխե գետի կիրճում, բարձր. 1300 մ։ 5 հզ. բն. (1969), վրացիներ, հայեր։ Հեռավորությունը Ախալցխա երկաթուղային կայարանից 28 կմ է։ Շրջակա լեռները ծածկված են փշատերև անտառներով։ Ունի տաք ջրեր (40°C—48°C)։ Առողջարանում բուժում են թոքերի տուբերկուլոզի ակտիվ ձևերը և դրան ուղեկցող հիվանդություններ (հոդերի, ծայրամասային նյարդային համակարգության, կանացի)։ Առողջարանը գործում է ամբողջ տարին։


ԱԲԱՍԹՈՒՄԱՆԻ ԱՍՏՂԱԴԻՏԱՐԱՆ, Վրացական ՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի աստղաֆիզիկական դիտարան Աբասթուման ավանի մոտ, Կանոբիլի լեռան վրա, բարձրությունը 1650 մ։ Հիմնադրվել է 1932-ին։ Ա. ա֊ում հետազոտվում են լույսի միջաստղային կլանմանը, փոփոխական աստղերին, Արեգակի ծառայությանը և Երկրի մթնոլորտին վերաբերող հարցեր, դասակարգվել են մոտ 35 հզ. աստղերի սպեկտրներ։ Խոշորագույն գործիքը Մաքսուտովի տիպի 70 սմ֊անոց աստղադիտակն է, իր տեսակի մեջ ամենամեծը աշխարհում։


ԱԲԱՍԻ, պարսկական արծաթյա դրամ։ Շրջանառության մեջ է մտել XVII դարում, Աբբաս I Մեծի օրոք։ Ռուս․ ռուբլու արժեքով հավասար էր 5,3 կոպեկի։ Պարսկական տիրապետության ժամանակ, ինչպես նաև վրաց թագավորների իշխանության վերջին շրջանում կտրվում էր նաև Անդրկովկասում։ Վրաստանը Ռուսաստանին միացվելուց հետո, մինչև 1827-ը, Թիֆլիսում շարունակում էին Ա. կտրել։ Ա. հավասար էր չորս շահիի։ Անդրկովկասը Ռուսաստանին միանալուց հետո պարսկական և վրացական դրամները վերացվեցին, սակայն, տեղացիներն սկսեցին Ա. անվանել ռուսական 20 կոպեկանոց դրամը։


ԱԲԱՐԱ, ամրոց Փոքր Հայքում, Տևրիկ քաղաքից ոչ հեռու, բարձրադիր ու դժվարամատույց վայրում։ IX դ. Ա. պավլիկյանների ամրոցներից էր։ XI դարից հիշատակվում է որպես քաղաք։ 1021—80-ին մտնում էր Սեբաստիայի Արծրունիների իշխանության մեջ։ Ենթադրվում է, որ ավերվել է մոնղոլական տիրապետության ժամանակ (XIII–XIV դդ.)։


ԱԲԱՐԱՆ, գետ ՀՍՍՀ–ում։ Տես Քասաղ։


ԱԲԱՐՅԱՆ Ալեքսանդր Ավագի (1897—1967), հայ սովետ, ռեժիսոր։ ՎՍՍՀ և ՀՍՍՀ արվեստի վաստ. գործիչ (1943, 1964)։ ՍՄԿԿ անդամ 1939-ից։ Ծնվել է դեկտ. 16(28)֊ին, Դերբենտում։ Բեմական գործունեությունն սկսել է Աստրախանում, աշխատել Կիսլովոդսկի (1921—26), Բաքվի (1926—27), Թբիլիսիի (1927—36) հայկական թատրոններում որպես դերասան։ 1937—44-ին եղել է Թբիլիսիի Ս. Շահումյանի անվ. հայկական դրամատիկական