16 ԱԲԲԱ
թատրոնի գլխավոր ռեժիսորը (1954-ից՝ ռեժիսոր), 1947–53-ին՝ Լենինականի պետթատրոնի գլխավոր ռեժիսորը։ Լավագույն բեմադրություններից են՝ Սլավինի «Ինտերվենցիա» (1934), Ջանանի «Շահնամե» (1936), Գորկու «Թշնամիները» (1938, 1950), Սունդուկյանի «Քանդած օջախ» (1938, 1947), Մետերլինկի «Մոննա Վաննա» (1943), Ա. Օստրովսկու «Տաղանդներ և երկրպագուներ» (1951)։ Մահացել է հունվ. 25-ին, Լենինականում, թաղվել Թբիլիսիում։
Գրկ. Հարությունյան Ս. Ս., Ալեքսանդր Աբարյան, Ե., 1969։
ԱԲԲԱ (արամ. abba—հայր), 1. կաթոլիկ հոգևորականներին շնորհվող կոչում։ 2. Աբբայության տնօրեն, աբբահայր, վանահայր։
ԱԲԲԱՅՈՒԹՅՈՒՆ, կաթոլիկական վանք աբբայի կամ աբբայուհու տնօրինության ներքո՝ ենթակա տվյալ թեմի եպիսկոպոսին կամ անմիջապես Հռոմի Պապին։ Ա֊ները միջին դարերում Եվրոպայի տնտեսական ու քաղաքական կյանքում մեծ ազդեցություն ունեցող հարուստ վանքեր էին, բայց XVIII դարից կորցրին իրենց նշանակությունը, թեև նրանց մի մասը շարունակում է գոյություն ունենալ։
ԱԲԲԱՍ Խոջա Ահմադ (ծն. 1914), հնդիկ կինոռեժիսոր, սցենարիստ, գրող։ Ծնվել է հունիսի 7-ին։ Գրական գործունեությունն սկսել է 1935-ից։ Գրում է անգլերեն և ուրդու լեզվով։ Բեմադրել է «Ուղևոր» (1953, ՍՍՀՄ էկրաններում՝ «Գանգա»), «Մուննա» (1954), «Ճանապարհորդություն երեք ծովերից այն կողմ» (1958, ՍՍՀՄ կինեմատոգրաֆիստների հետ), «11 հազար աղջիկ» (1963) և այլ կինոնկարներ։ Գրել է «Թափառաշրջիկ» (1951), «Պարոն 420» (1955) և այլ ֆիլմերի սցենարներ, «Հեղափոխություն» (1954), «Չորս սիրտ, չորս ճանապարհ» (1959) վեպերը ևն։ Ա. խաղաղության համաշխարհային խորհրդի անդամ է (1958)։
ԱԲԲԱՍ I Մեծ (Շահ-Աբբաս, 1571—1629), Իրանի Սեֆևյան հարստության շահ 1587-ից։ Հոր՝ շահ Խուդաբենդեի օրոք՝ Խորասանի փոխարքա։ Մինչև Ա. I Սեֆևյանների քաղաքական հենարանը Ատրպատականն էր։ Երկիրը տնտեսական քայքայվածությունից դուրս բերելու և իշխանությունը կենտրոնացնելու նպատակով Ա. կողմնորոշվեց դեպի պարսիկները։ Արտոնություններ տվեց հայ հոգևորականությանն ու վաճառականությանը, կառավարման մեջ ներգրավեց իրանական ավագանուն։ Թուլացրեց քոչվոր ղզլբաշական և այլ թուրքական ցեղերի ռազմական ազնվականության քաղաքական դերը, ավելի ուշ, 1598-ին մայրաքաղաքը Ղազվինից տեղափոխեց Սպահան։ Երկրի ներքին կյանքում կատարեց բարեփոխումներ, հումքի (մետաքս) մշակումը խրախուսելու նպատակով բացեց պետ. արհեստանոցներ, հովանավորեց Եվրոպայի հետ առևտուրը՝ ներգրավելով հայ առևտրականներին, մետաքսի արտահանությունը դարձրեց պետ. մենաշնորհ, կառուցեց իջևանատներ, ճանապարհներ, կամուրջներ, ոռոգման ջրանցքներ։ Դիվանագիտական կապեր հաստատեց Անգլիայի, Ռուսաստանի, Ավստրիայի, Իսպանիայի, Հոլանդիայի հետ։ Պարսկաստանի արմ. և հս. երկրամասերը ետ նվաճելու համար պատերազմ մղեց Թուրքիայի և Բուխարայի դեմ, գրավեց Լորիստանը, Գիլանը, Մազանդարանը և Խորասանը։ Իր իշխանությանը ենթարկեց Աֆղանստանի մեծ մասը։ 1601—13-ին թուրքերից վերագրավեց Ատրպատականը, Հայաստանի և Վրաստանի մի մասը, Շիրվանը։ 1623-ին գրավեց Բաղդադը, Մոսուլը, շիա աղանդի հետևորդների սրբավայր Քերբելան և Նաջաֆը։ Անգլ. Արևելա֊հնդկական ընկերության օժանդակությամբ պորտուգալացիներին դուրս մղեց Պարսից ծոցի շրջանից, Եվրոպայի հետ առևտրի ճանապարհը Թուրքիայից Իրան փոխադրելու դիտավորությամբ Պարսից ծոցի ափին կառուցեց Բենդեր֊Աբբաս նավահանգիստը (1623)։ Ա֊ի իշխանության վերջին տարիներին Սեֆևյանների տիրապետությունը տարածվեց Տիգրիսից Հնդկաստան։
Ա. մեծ արհավիրքներ բերեց հայերին։ Օգտագործելով նրանց դժգոհությունը թուրք․ տիրապետությունից՝ Ա. նպատակ ուներ հեշտացնել 1590-ին թուրքերի նվաճած անդրկովկասյան տերիտորիաների ետգրավումը և հայերի ու վրացիների գաղթեցումը Պարսկաստան։ Արցախի մի խումբ վաճառականներ ու մելիքներ, ինչպես նաև մի քանի գյուղերի բնակիչներ Ա֊ի թագավորության առաջին տարում գաղթեցին Սպահան։ Նույն միջոցին դիմեցին նաև Ատրպատականի թուրքահպատակ մահմեդական կալվածատերերից ոմանք և Էջմիածնի Գավիթ ու Մելքիսեթ կաթողիկոսները։ 1603-ին Ա. օսմանցիներից գրավեց Թավրիզը, Նախիջևանն ու Երևանը և գրաված վայրերի հայ բնակչությանը գաղթեցրեց Իրան։ 1604-ի աշնանը թուրքերը պարսկ. բանակին ստիպեցին նահանջել։ Ա. հրամայեց իր ճանապարհի վրա գտնվող շրջանների ամբողջ բնակչությանը (մոտ 300 հզ.)՝ Շիրակից մինչև Գողթն, բռնի գաղթեցնել Իրան։ Նրանց մեծ մասը զոհվեց ճանապարհին։ Այդ բռնագաղթը հայ ժողովրդի մեծագույն աղետներից էր։ Հայաստանի շրջանների բնակչությունը նոսրացավ, օտար տարրերի բնակեցման հնարավորությունները մեծացան, երկիրը երկար ժամանակ զրկվեց պաշտպանունակությունից (տես նաև Իրան, Հայերն Իրանում բաժինը)։
Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Պատմութիւն, 3 տպգ., Վաղ֊պատ, 1896։ Ավգոստինոս Բաջեցի, Պատմութիւն թագաւորացն հայոց որ ի Սիս, մաս 2. Ճանապարհորդութիւն յԵվրոպա, ՍՊԲ, 1884։ Տեր֊Հովհանյան Հ․, Պատմություն Նոր Ջուղայու, հ. 1—2, Ն. Ջուղա, 1880—81։ Գորոյանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968։ Иванов М. С., Очерк истории Ирана, М., 1952.
ԱԲԲԱՍ II (Շահ-Աբբաս II, ծն. թ. անհտ.—1666), Իրանի Սեֆևյան հարստության շահ 1642-ից։ Աբբաս I Մեծի թոռը։ Հայկական աղբյուրներն Ա֊ին հիշատակում են որպես խաղաղասեր, հայոց եկեղեցուն, Նոր Ջուղայի հայերին հովանավորող գահակալի։ Ա֊ի հայանպաստ գործունեությունը թելադրվում էր Եվրոպայի և Ռուսաստանի հետ Իրանի առևտրական մերձեցման և Թուրքիայի դեմ Ռուսաստանի, Իրանի և Լեհաստանի միջև քաղաքական դաշինք ստեղծելու գործում հայերի ցուցաբերած գործուն աջակցությամբ։
Գրկ. Զաքարիա Սարկավագ, Պատմագրութիւն, Վաղ֊պատ, 1870։ Զաքարիա Ագուլեցի, Օրագրություն, Ե., 1938։
ԱԲԲԱՍ֊ՄԻՐԶԱ (1789—1833), Իրանի պետական և ռազմական գործիչ, Ատրպատականի նահանգապետ, Ֆաթհ֊Ալի֊Շահ Կաջարի որդին։ Գլխավորել է Իրանի ներքին ու արտաքին քաղաքականությունը՝ ձգտելով ստեղծել կենտրոնացված ուժեղ միապետություն։ Ֆրանսիայի ու Անգլիայի աջակցությամբ երկարատև պայքար է մղել Ռուսաստանի դեմ Անդրկովկասի համար։ Անգլ. և ֆրանս. հրահանգիչների միջոցով փորձել է պարսկական բանակը վերակառուցել եվրոպական ձևով։ Ռուս֊պարսկական (1804—13, 1826—28) և թուրք֊պարսկական (1821—23) պատերազմների ժամանակ Ա֊Մ. պարսկական բանակի գլխավոր հրամանատարն էր։ Անդրկովկասի ժողովուրդների Ռուսաստանի հետ միավորվելու ձգտումները ճնշելու և նրանց բռնությամբ պարսկ. տիրապետության տակ պահելու Ա֊Մ-ի բոլոր փորձերը ձախողվեցին, և Գյուլիստանի (1813) ու Թուրքմենչայի (1828) պայմանագրերով Իրանը հրաժարվեց երկրամասի նկատմամբ իր հավակնություններից։ Մահացել է Խորասանում։
ԱԲԲԱՍՅԱՆՆԵՐ, արաբական խալիֆաների հարստություն։ Կոչվել է Մուհամմեդ մարգարեի հորեղբայր Աբբասի անունով։ Ա. իշխանության տիրացան Աբու-Մուսլիմի ապստամբության շնորհիվ։ Հարստության հիմնադիրն էր Աբու֊լ֊Աբբաս Սաֆ֊ֆահը (750-754)։ Հաջորդները՝ Մանսուր (754—775), Մահդի (775—785), Հադի (785—786), Հարուն ալ֊Ռաշիդ (786—809), Ամին (809—813), Մամուն (813—833), Մութասիմ (833—842), Ուասիք (842—847), Մութավաքիլ (847—861), Մունթասիր (861—862), Մուսթաին (862—866), Մութազզ (866—869), Մուհթադի (869 —870), Մութամիդ (870—892), Մութադիդ (892—902), Մուքթաֆի (902—908), Մուքթադիր (908—932), Կահիր (932—934), Ռադի (934—940), Մութթակի (940—944), Մուսթաքֆի (944—946), Մութի (946—974), Թաի (974—991), Կադիր (991—1031), Կաիմ (1031—75), Մուքթաֆի (1075—94), Մուսթազհիր (1094—1118), Մուսթարշիդ (1118—35), Ռաշիդ (1135—36), Մուքթաֆի (1136—60), Մուսթանջիդ (1160—70), Մուսթադի (1170—80), Նասիր (1180—1225), Զահիր (1225—26), Մուսթանսիր (1226—1242), Մուսթասիմ (1242—58)։
Ա֊ի խալիֆայությունը (հայտնի է նաև Բաղդադի խալիֆայություն անվամբ) սկզբում տարածվում էր Ատլանտյան օվկիանոսից մինչև Հնդկաստան՝ ընդգրկելով Ասիայի արաբական երկրները, Իրանը (մինչև IX դ. սկիզբը), Առաջավոր Ասիայի մեծ մասը, Անդրկովկասը, Միջին Ասիայի հարավային մասը, Եգիպտոսը, Հյուսիսային Աֆրիկան (մինչև IX դ.)։ VIII դ. երկրորդ կեսին Օմայանների իշխանությունը զգալիորեն թուլացել էր նվաճված ժողովուրդների ըմբոստության և ներքին երկպառակությունների պատճառով։ Հենվելով պարսիկ ֆեոդալական
