մեծ մասն օգտվում է Ղուկասյանի շրջանի աղբյուրներից անցկացված ջրատարներից։
Առողջապահությունը։ Ա. շ. ունի շրջանային հիվանդանոց, որը գտնվում է Լենինական քաղաքում, իսկ 3 բնակավայր (Ախուրյան, Ազատան, Ախուրիկ) ունեն տեղամասային հիվանդանոցներ (155 մահճակալով)։ Գրեթե բոլոր բնակավայրերում ստեղծվել են բուժկայաններ։ Շրջանում կա 160 բուժաշխատող, որից 35 բժիշկ են (1972)։
Մշակույթը։ 1914/15 ուս. տարում Ա. շ–ում գործել է 6 պետական և 12 ծխական դպրոց (1340 աշակերտ), 1972/73 ուս. տարում՝ 34 դպրոց, որից 19 միջնակարգ, 12 ութամյա, 3 տարրական (10020 աշակերտ, 624 ուսուցիչ, 342-ը՝ բարձրագույն կրթությամբ)։ Շրջկենտրոնում գործում է գյուղ–մեխանիզացիայի պրոֆեսիոնսւլ–տեխնիկական ուսումնարան։ Ա. շ–ում աշխատում է բարձրագույն կրթությամբ 650 մասնագետ (այդ թվում՝ 170 գյուղատնտես, անասնաբույժ, անասնաբույծ, 53 ինժեներ են)։ Շրջանի 19 գյուղերի մսուր–մանկապարտեզներում ընդգրկված է մոտ 885 երեխա։ Բոլոր բնակավայրերում ստեղծվել են մասսայական գրադարաններ (190 հզ. կտոր գրքային ընդհանուր ֆոնդով)։ 12 գյուղերում կա կինո։ Բոլոր բնակավայրերը ռադիոֆիկացված են, օգտվում են հեռուստատեսային հաղորդումներից։ Լույս է տեսնում «Շիրակ» շրջանային թերթը։
Ախուրյանի շրջանի բնակավայրերը
| Բնակավայրի անվանումը |
Բնակավայրի տիպը |
Տնտեսությունների քանակը |
Բնակչության թիվը (1970) |
|---|---|---|---|
| Ախուրյան | գյուղ | 673 | 3954 |
| Այգաբաց | գյուղ | 183 | 771 |
| Ազատան | գյուղ | 717 | 3587 |
| Ախուրիկ | գյուղ | 213 | 1137 |
| Առափի | գյուղ | 308 | 1510 |
| Արևիկ | գյուղ | 291 | 3954 |
| Բայանդուր (ներառյալ Բայանդուր երկաթուղային կայարանին կից ավանը) |
գյուղ | 119 | 596 |
| Բենիամին | գյուղ | 113 | 531 |
| Գետք | գյուղ | 99 | 476 |
| Երազգավորս | գյուղ | 205 | 174 |
| Լեռնուտ | գյուղ | 47 | 3954 |
| Կամո | գյուղ | 228 | 1373 |
| Կապս | գյուղ | 100 | 539 |
| Կառնուտ | գյուղ | 139 | 719 |
| Կարմրաքար | գյուղ | 37 | 131 |
| Կրաշեն | գյուղ | 56 | 242 |
| Հայկավան | գյուղ | 296 | 1368 |
| Հացիկ (ներառյալ Մայիսյան երկաթուղային կայարանին կից ավանը) |
գյուղ | 188 | 851 |
| Հովիտ | գյուղ | 110 | 513 |
| Հովունի | գյուղ | 88 | 439 |
| Ղարիբջանյան (ներառյալ Ախուրյան երկաթուղային կայարանին կից ավանը) |
գյուղ | 139 | 1290 |
| Մայիսյան | գյուղ | 227 | 1008 |
| Մարմաշեն | գյուղ | 287 | 1402 |
| Մեծ Սարիար | գյուղ | 100 | 425 |
| Մուսայելյան | գյուղ | 285 | 1599 |
| Շիրակ | գյուղ | 168 | 877 |
| Ոսկեհասկ | գյուղ | 393 | 2299 |
| Ջաջուռ | գյուղ | 178 | 836 |
| Ջաջուռ երկաթուղային կայարանին կից ավան |
ավան | 78 | 423 |
| Ջրառատ | գյուղ | 237 | 1201 |
| Վահրամաբերդ | գյուղ | 143 | 730 |
| Փոքրաշեն | գյուղ | 53 | 223 |
| Քեթի | գյուղ | 176 | 868 |
Պատկերազարդումը տես աղ. VIII, 48–49 էջերի միջև՝ ներդիրում։
Գրկ. տես Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն հոդվածի գրականությունը։
ԱԾԱԿԱՆ, խոսքի մաս, որն արտահայտում է առարկայի կայուն (կամ հարաբերականորեն կայուն) հատկանիշ (որպիսություն, հարաբերություն են)։ Ա–ները բաժանվում են երկու հիմնական տեսակների՝ որակական և հարաբերական։ Որակական Ա–ներն անմիջականորեն են նշում առարկայի հատկանիշը, առանց այն մի այլ առարկայի հետ հարաբերության մեջ դնելու (գեղեցիկ շենք, աշխատասեր մարդ)։ Հարաբերական Ա–ներն արտահայտում են այնպիսի հատկանիշ, որ առարկան ունենում է մի այլ առարկայի նկատմամբ առկա կապով (փայտե սեղան, ընկերական սեր, եղբայրական օգնություն, ջրային բույս)։ Ոմանք վերջիններից առանձնացնում են նան հատկացական ենթատեսակը (մայրական, հայրական)։ Սակավ բացառությամբ որակական Ա–ներն ունեն համեմատության աստիճաններ։ Մի շարք լեզուներում Ա–ները հանդես են գալիս հոլովի, թվի, սեռի քերականական կարգերով և գոյականների հետ համաձայնում են հոլովով, թվով, սեռով։ Կան լեզուներ, որոնցում Ա–ները զարկ են կամ զրկվել են քերականական այդպիսի կարգերից։ Ա–ները գրաբարում գոյականների հետ ետադաս գործածվելիս հոլովվել են (նախադաս կարող էին հոլովվել միավանկ, սակավ դեպքերում էլ՝ որոշ բազմավանկ Ա–ներ)։ Ժամանակակից հայերենում Ա–ները կարող են հոլովվել միայն փոխանվանական հոլովմամբ (մեծը, մեծի, մեծին…)։ Ա–ները նախադասության մեջ լինում են որոշիչ (բարձր սար), ստորոգելիական վերադիր (սարը բարձր է), պարագա (նա բարձր է խոսում)։ Գոյականաբար գործածվելիս նրանք կատարում են գոյականին հատուկ շարահյուսական պաշտոններ։
Գրկ. Աճառյան Հ., Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի…, հ. 1, Ե., 1952։ Օհանյան Հ., Ածական անունը ժամանակակից հայերենում, Ե., 1962։
ԱԾԱՆՑ, բառակազմական երկրորդական ձևույթ, որ դրվելով արմատի կամ բառի վրա՝ կազմում է նոր բառ (զյուղ + ական = գյուղական, ծաղիկ + անոց = ծաղկանոց, ան + գիր = անգիր)։ Որոշ ածանցներ բառիմաստին երանգ են տալիս (տատ + իկ = տատիկ, տաք + ուկ=տաքուկ)։ Լինում են նաև քերականական ածանցներ, որոնք քերականական իմաստներ են մուծում բառի մեջ (հարգել–հարգվել, ցանկալ–ցանկանալ)։ Ըստ տեղադրման լինում են՝ նախածանցներ, միջածանցներ և վերջածանցներ։ Հայերենը գրեթե զուրկ է միջածանցներից։ Կան լեզուներ (օր. թյուրքական, ուգրո–ֆիննական են), որոնք միայն վերջածանցներ ունեն։ Նախածանցները դրվում են արմատից առաջ (մակ + դիր, արտ + ա + կարգ, գեր + արագ ևն), վերջածանցները՝ արմատից հետո (հող + ային, մայր + ական, աշխատ + ավոր + ություն են), իսկ միջածանցները՝ արմատի մեջ (հմմտ. լատ. vici և vinco - հաղթում եմ)։ Որոշ մասնագետներ միջածանց են համարում առհասարակ բառի մեջ (ոչ անպայմանորեն արմատի մեջ) եղած ածանցները։ Իրենց քանակով ու գործածությամբ հայերենում գերիշխում են վերջածանցները, պակաս թիվ են կազմում նախածանցները, որոնք էլ ավելի քիչ են եղել նախագրային ու մեսրոպյան շրջանում։ Մի շարք նախածանցներ ստեղծել են հունաբան դպրոցի ներկայացուցիչները։ Այդ նախածանցների զգալի մասը գործածվում է ժամանակակից հայերենում (գեր, մակ, արտ, ենթ, տրամ ևն)։ Բառակազմական դերով ու գործունեությամբ բոլոր Ա–ները հավասարազոր չեն. կան առավել տարածված ու կենսունակ, սակավ կենսունակ, ինչպես նաև այնպիսի ածանցներ, որոնք ժամանակի ընթացքում կորցնում են իրենց դերն ու նշանակությունը, հասնում մեռած կամ քարացած վիճակի։
Գրկ. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Ե., 1965։ Աճառյան Հ., Հայոց լեզվի պատմություն, մաս 2, Ե., 1951։ Սևակ Գ., ժամանակակից հայոց լեզվի դասընթաց, Ե., 1955։ Էլոյան Ս., Ածանցները ժամանակակից հայերենում, Ե., 1963։
ԱԾԱՆՑՅԱԼ (մաթ.), տես Դիֆերենցիալ հաշիվ։
ԱԾԻԿ, հայկական ազգային քաղցրահամ ուտելիք։ XIX դ. և XX դ. սկզբին տարածված էր Սասունում, Կարինում, Մուշում, Հարքում, Արցախում, Շիրակում, Ջավախքում և այլուր։ Այժմ էլ մասամբ գործածում են Վայոց ձորում, Շիրակում, Ապարանում, Կամոյի շրջանում։ Պատրաստում են ծլած ցորենից։ Սկուտեղի մեջ փռած վիճակում ցորենը պահում են մութ ու տաք տեղում 10–15 օր 7 ամեն օր խոնավացնում։ Երբ ցորենի ծիլերը հասնում են 12–15 սմ բարձրության, դրանք ծեծում են սանդում, հյութի հետ ալյուր խառնում և եփում մինչև կարմրավուն դառնալը։ Ցորենի մեջ եղած օսլան հիդրոլիզվում է օլիգոշաքարների, օրինակ՝ մալտոզի (ածկաշաքար), որով և պայմանավորված է Ա–ի քաղցր համը։
ԱԾԻԿԻ ԾԻԼԵՐ, գարեջրի արտադրության մնացուկ։ Օգտագործվում է որպես կեր։ Պարունակում է 12,2% ջուր, 22,9% պրոտեին, 2,3% ճարպ, 11,7% թաղանթանյութ, 43,8% անազոտ էքստրակտային նյութեր, 7,1% մոխիր։ Մեկ կգ համարժեք է 0,67 կերային միավորի՝ 185 գ մարսելի պրոտեինի պարունակությամբ։ Կթու կովերին տալիս են օրական մինչև 3 կգ, հորթերին՝ 0,2–0,3 կգ, բտվող խոզերին՝ 1 կգ, ոչխարներին՝ 0,25 կգ՝ խառնելով ուրիշ խտացրած կերերի։ Ա. ծ. պետք է թրջել
