Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/231

ԱԿՏԻՆՈՄԻԿՈԶ ( <ակտինո… + μύκης – սունկ), կենդանիների և մարդկանց քրոնիկական վարակիչ հիվանդություն։ Հարուցիչները ճառագայթասնկերն են։ Կենդանիները հիվանդանում են ճառագայթասնկերով վարակված կերից։ Մարդու մոտ վարակի ուղիները բերանի խոռոչը և շնչառության օրգաններն են։ Հիվանդությունը արտահայտվում է ծնոտոսկրի, նրա շրջապատի փափուկ հյուսվածքների, պարանոցի, երբեմն՝ թոքերի, թոքամզի, մաշկի, աղիքների և այլ օրգանների վրա՝ ուռուցքների առաջացմամբ։ Ուռուցքները փափկում են, թարախակալվում և քայքայում օրգաններն ու հյուսվածքները։ Արտադրված թարախը հարուստ է ճառագայթասնկերով։ Բուժումը վիրաբուժական է։ Օգտագործվում է նաև ճառագայթային բուժում և դեղաբուժում (ակտինոլիզսւտ, անտիբիոտիկներ ևն)։

ԱԿՏԻՆՈՄԻՑԵՏՆԵՐ (Actinomicetes), միկրոօրգանիզմների խումբ, տես Ճառագայթասնկեր։

ԱԿՏԻՎ ԴԻՄԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ, փոփոխական հոսանքի շղթայի լրիվ դիմադրության էլեկտրական էներգիա կլանող մասը։ Ա. դ. $P$ ակտիվ (կլանված) հզորության հարաբերությունն է $I$ հոսանքի գործող արժեքի քառակուսուն՝ $r=P/I^{2}$։ Հաղորդչի կտրվածքով փոփոխական հոսանքի անհամասեռ բաշխվածության (սկին էֆեկտ), մրրկային հոսանքների և հիստերեզիսի վրա ծախսվող էներգիայի պատճառով Ա. դ. մեծ է հաստատուն հոսանքի դիմադրությունից։ Ա. դ. փոփոխական հոսանքի շղթայի դիմադրությունների եռանկյան էջն է։ Ա. դ. $g$ ակտիվ հաղորդականության հետ կապված է $r=gz^{2}$ առնչությամբ, ուր $z$ շղթայի լրիվ դիմադրությունն է (տես Դիմադրության էլեկտրական շղթայի)։

ԱԿՏԻՎ ԼԱՐՈՒՄ (կամ լարման ակտիվ բաղադրիչ), լարման գործող արժեքի վեկտորի պրոյեկցիան հոսանքի վեկտորի ուղղության վրա։ U_ա=Ucosφ (տես գծ.)։ Ա. լ. չափվում է P ակտիվ հզորության և I հոսանքի գործող արժեքի հարաբերությամբ՝ U_ա=P/I։ Լարման Ս վեկտորի վերածումը Ս_ա (ակտիվ լարում) և U_ռ=Usinφ (ռեակտիվ լարում) բաղադրիչների ցույց է տրված z լրիվ դիմադրությամբ շղթայամասի վեկտորային դիագրամայի և հաջորդաբար միացված r-ակտիվ, x ռեակտիվ դիմադրությունների համարժեք սխեմայի վրա։

ԱԿՏԻՎ ԽԱՆԳԱՐՈՒՄՆԵՐ, ռադիոընդունման խանգարումներ, որ ստեղծում են էլեկտրամագնիսական էներգիայի բնական և արհեստական ճառագայթիչները։

ԱԿՏԻՎ ԿԵՆՏՐՈՆՆԵՐ, 1. քիմիական կինետիկայում, քիմիական ռեակցիայի ընթացքում առաջացող միջանկյալ նյութեր՝ մոլեկուլների բեկորներ (ազատ ռադիկալներ կամ ատոմներ), որոնք կենտ էլեկտրոն ունենալու պատճառով քիմիապես հագեցած չեն և արտակարգ ռեակցունակ են։ Ա. կ. են պայմանավորում շղթայական ռեակցիաները։ Մոլեկուլների տրոհումը և Ա. կ–ի առաջացումը տեղի են ունենում ջերմության, լույսի, ճառագայթային մասնիկների ազդեցությամբ կամ մոլեկուլների փոխադարձ հարվածների շնորհիվ։ 2. Հետերոգեն (տարասեռ) կատալիզում, կատալիզատորի մակերևույթի այն մասերը, որոնց վրա ընթանում է քիմ. ռեակցիան։ 3. Ֆերմենտային կատալիզում, ֆերմենտների մոլեկուլների այն մասերը, որոնք փոխազդման մեջ են մտնում կատալիզվող նյութի հետ։

ԱԿՏԻՎ ՀԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆ, ակնթարթային հզորության միջին արժեքը փոփոխական հոսանքի մեկ պարբերության ընթացքում։ Չափվում է վատտմետրով։ Սինուսոիդալ հոսանքի Ա. հ. կախված է $U$ լարման և $I$ հոսանքի գործող արժեքներից և դրանց փուլերի տեղաշարժման $\varphi$ անկյունից՝ $P=UIcos\varphi$։ Ա. հ. կարելի է արտահայտել նաև $P=I^{2}r=U^{2}g$ տեսքով ($r$ – ակտիվ դիմադրություն, $g$ – ակտիվ հաղորդականություն)։ Շղթայի $S$ թվացող հզորության հետ Ա. հ. կապված է $P=Scos\varphi$ առնչությամբ։

ԱԿՏԻՎԱՑՄԱՆ ԷՆԵՐԳԻԱ, էներգիայի նվազագույն քանակը, որը պետք է ունենան մասնիկները քիմիական տվյալ ռեակցիայի մեջ մտնելու համար։ Ա. է. անհրաժեշտ է մասնիկների վանողական ուժերը հաղթահարելու և տրոհվող քիմ. կապերը խարխլելու համար։ Ռեակցվող մասնիկների իրար մոտեցումը հանգեցնում է համակարգի պոտենցիալ էներգիայի աճին։ Առաջացող քիմ. կապերի հետագա ամրապնդմանը և վերջանյութերի մասնիկների իրարից հեռանալուն զուգընթաց՝ համակարգի պոտենցիալ էներգիան նորից փոքրանում է (տես. նկ.)։ Միևնույն ելանյութերից տվյալ վերջանյութերի անմիջական առաջացումը՝ տարրական ակտը, կարող է ընթանալ տարբեր ճանապարհներով։ Ռեակցիան հիմնականում ընթանում է այն ճանապարհով (ռեակցիայի ուղի), որը պահանջում է համակարգի պոտենցիալ էներգիայի նվազագույն աճ։ Այդ ճանապարհով ռեակցող համակարգի վիճակը, երբ համակարգի էներգիան ունի առավելագույն արժեքը, կոչվում է անցումային վիճակ, իսկ համակարգը այդ վիճակում՝ ակտիվացրած կոմպլեքս։ Վերջինիս և ելանյութերի մասնիկների ամենացածր տատանողական էներգիաների մակարդակների տարբերությունը Ա. է. է։ Եթե ելանյութերի լրիվ էներգիան ավելի մեծ է, քան վերջանյութերինը, ապա ռեակցիան էքզոթերմիկ է (գծ.ա), հակառակ դեպքում՝ էնդոթերմիկ (գծ. բ)։ Ռեակցիայի մեջ կարող են մտնել միայն այն մասնիկները, որոնց էներգիան մեծ կամ հավասար է Ա. է–ին։ Այսպիսի մասնիկների թիվը որոշվում է Բոլցմանի բաշխումով (տես Բոլցմանի վիճակագը–

Էլեկտրոնների թիվը ակտինիդների ատոմների վերջին երեք ենթամակարդակներում

Տարրի անվանումը	Կարգա– համարը	Քիմ. նշանը	s (V մակ.)	p (V մակ.)	d (V մակ.)	f (V մակ.)	s (VI մակ.)	p (VI մակ.)	d (VI մակ.)	s (VII մակ.)
Թորիում	90	Th	2	6	10	0	2	6	2	2
Պրոտակտինիում	91	Pa	2	6	10	2	2	6	1	2
Ուրան	92	U	2	6	10	3	2	6	1	2
Նեպտունիում	93	Np	2	6	10	4	2	6	1	2
Պլուտոնիում	94	Pu	2	6	10	6	2	6	0	2
Ամերիկիում	95	Am	2	6	10	7	2	6	0	2
Կյուրիում	96	Cm	2	6	10	7	2	6	1	2
Բերկլիում	97	Bk	2	6	10	8	2	6	1	2
Կալիֆոռնիում	98	Cf	2	6	10	9	2	6	1	2
էյնշտեյնիում	99	Es	2	6	10	11	2	6	0	2
Ֆերմիում	100	Fm	2	6	10	12	2	6	0	2
Մենդելենիում	101	Fm	2	6	10	13	2	6	0	2
	102*)	-	2	6	10	14	2	6	0	2
Լոուրենցիում	103	Lr	2	6	10	14	2	6	1	2

• ) Առայժմ համընդունված անվանում չունի։