32 ԱԲՈՎՅԱՆ
ակտիվորեն մասնակցել է հայ թատերական և երաժշտական կյանքին․ գրել է երգեր, «Շուշանիկ» պատմական ողբերգության (բեմադր. Թիֆլիսում, 1859) երաժշտությունը, ստեղծել և ղեկավարել է երգչախումբ։ Ա. 1866-ի նոյեմբ. 13-ին անհետացել է։ Ենթադրվում է, որ նարոդնիկների հետ ունեցած կապերի համար ցարական ոստիկանությունը նրան գաղտնի աքսորել է Օխոտսկ, որտեղ և մահացել է։
Գրկ. Հայ մշակույթի օրրանը, Ե., 1971, էջ 62–65։
ԱԲՈՎՅԱՆ Խաչատուր Ավետիքի (1809–անհետացել է 1848), հայ գրող, մանկավարժ, լուսավորիչ֊դեմոկրատ, հայ նոր գրականության և մանկավարժության հիմնադիր։ Ծնվել է հոկտ. 15-ին, Քանաքեռ գյուղում (այժմ՝ Երևանի շրջագծի մեջ)։ Ինը տարեկան հասակից ապրել և ուսանել է Էջմիածնում։ 1819–22-ին հաճախել է Էջմիածնի վանական դպրոցը, 1824–26-ին սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, ուր ուսանել է հայկաբանություն, ճարտասանություն, ռուսերեն, պարսկերեն։ Աշակերտել է Պ. Ղարադաղցուն, Հ. Ալամդարյանին։ 1826-ի հուլիսին բռնկված ռուս֊պարսկ. պատերազմը խանգարել է Ա֊ին իրագործել Եվրոպայում կամ Ռուսաստանում ուսումը շարունակելու իղձը։ Կես տարի (1827–28-ի միջև) դասավանդել է Սանահինի վանական դպրոցում։ Ողջունել է Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին (1828)։ 1829-ից Էջմիածնում կաթողիկոսի և սինոդի թարգմանիչն ու քարտուղարն էր։ Դորպատի համալսարանի պրոֆ. Ֆ. Պարրոտի արշավախմբի հետ 1829-ի սեպտ. 27(հոկտ. 9)֊ին բարձրացել է Արարատ լեռան գագաթը և այդ «սրբապղծության» համար հալածվել հոգևորականների կողմից։ Պարրոտի աջակցությամբ Ա. 1830–35-ին պետ. թոշակով ուսանել է Դորպատի համալսարանում, հատուկ ծրագրով նախապատրաստվել ուսուցչական գործունեության։ Ուսումնասիրել է բնական և հասարակական գիտություններ, լեզուներ (գերմաներեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, լատիներեն), եվրոպական գրականություն ու փիլիսոփայություն (Գյոթե, Շիլլեր, Հերդեր, Կանտ, Ռուսո և ուրիշներ), երաժշտություն, արհեստներ։ Սերտ կապեր է հաստատել եվրոպացի և ռուս մտավորականների հետ։ Ապրել է հոգևոր վերածնունդ։ 1836-ին վերադարձել է հայրենիք, նպատակադրվել լուսավորական գործունեություն ծավալել, սակայն հոգևորականությունն անվստահությամբ է վերաբերվել «այլադավանների» միջավայրում կրթված Ա֊ին։ Չհամակերպվելով ներազգային խնդիրներում Էջմիածնի դիրքորոշմանը՝ Ա. հրաժարվել է հոգևոր կոչումից։ 1837–43-ին Թիֆլիսի գավառական դպրոցի տեսուչ էր։ ժող. դպրոցների ուսուցիչներ և գաղափարակիցներ պատրաստելու նպատակով հիմնադրել է նաև մասնավոր դպրոց։ Ցարական պաշտոնեությունը, հայ հետադեմ մտավորականների գործակցությամբ, անվերջ խոչընդոտներ է հարուցել Ա֊ի լուսավորական գործունեության ճանապարհին։ Այդ ծանր պայմաններում Ա. կարողացել է ստեղծել իր ամենանշանակալից երկերը՝ «Նախաշավիղ կրթության» (2 մաս, 1837–40, հրտ. 1862), «Պարապ վախտի խաղալիք» (1838–41, հրտ. 1864), «Հազարփեշեն» (1840), «Վերք Հայաստանի» (1841, հրտ. 1858) ևն։ 1843-ից փոխադրվել է Երևանի գավառական դպրոցը՝ իբրև տեսուչ։ Ապրել է հոգեկան ծանր ճգնաժամ՝ մենակ ու մեկուսացված։ 1848-ի ապրիլի 2(14)֊ի վաղ առավոտյան Ա. դուրս է եկել տնից ու այլևս չի վերադարձել։ Նրա ողբերգական վախճանի հանգամանքները վերջնականապես չեն պարզված։ Ոմանք կարծում են, որ ինքնասպանություն է գործել, ոմանք էլ հավանական են համարում, որ ցարական իշխանությունները նրան գաղտնի աքսորել են Սիբիր, որտեղ և մահացել է։ Պնդողներ էլ կան, թե նրան սպանել են։ Ա. Բակունցը փորձել է ապացուցել, որ Ա. փախել է արտասահման՝ 1848-ի հեղափոխությանը մասնակցելու դիտավորությամբ։
Ա֊ի ապրած դարաշրջանը հատկանշվում է պարսկական և թուրքական բռնապետական լծի դեմ հայ ժողովրդի մղած ազատագրական պայքարով, Ռուսաստանի հովանավորության տակ անցնելու հույսերի իրականացմամբ և լուսավորական շարժմամբ, որի նպատակն էր փրկել հայրենիքը հոգևոր ստրկությունից և մտավոր խավարից։ Ա. դարձել է այդ շարժման գաղափարական առաջնորդ։ Ա. հայ և ռուս ժողովուրդների եղբայրական բարեկամության, հայերի ռուսական կողմնորոշման ջատագովն էր։
Ա. թողել է գրական հարուստ ժառանգություն։ Առաջին բանաստեղծությունները, որոնք գրված են գրաբարով, արտացոլել են Ա֊ի ռոմանտիկ աշխարհընկալումը («Կարօտութիւն նախնի վայելչութեանց հայրենեաց իմոց», 1824, «Սրբաճեմ ոտից տեառն գթութեանց», 1824 ևն)։ Պարսկական բռնակալության մղձավանջն ապրած բանաստեղծը երազել է հայրենիքի անցած փառքը և կորցրած պետականությունը վերականգնելու մասին։ 20-ական թթ. վերջերին Ա. գրել է սիրո և կարոտի տաղեր, որոնք ուշ միջնադարի հայ տաղերգուների (Բաղդասար Դպիր, Պետրոս Ղափանցի, Սիմեոն Երևանցի, Ահարոն Վարդապետ) և ժողովրդական գուսանների ստեղծագործական փորձի յուրատեսակ համադրություն էին։ Դորպատյան տարիներին մտորել է գեղարվեստական գրականությունը համապատասխանեցնել նոր ժամանակի պահանջներին, ժողովրդին հասկանալի աշխարհաբարը դարձնել գրականության լեզու։ «Սուգ հարազատ և ծնողասեր որդվո» (1835),«Տաղ հրաժարական» (1836) և այլ բանաստեղծություններ այդ ձգտումն իրականացնելու առաջին փորձերն էին։ Ա. հայ քնարերգությունը լիցքավորել է հասարակական֊քաղաքական բարձր գաղափարներով, խոհականությամբ և դրամատիզմով։ Նրան տանջել են անհատի և հայրենիքի ճակատագրերը, երազանքի և աններդաշնակ իրականության հակադրությունները («Զգացմունք ցաւալից սրտիս…», «Զի՞նչ այս դառն հարուած…», «Երեկոյ», «Առ Էմ. Կ.», «Գարուն», «Սէր առ հայրենիս», 1831–35)։ Ետդորպատյան տարիների ստեղծագործությունները սերտորեն առնչվում են Ա֊ի լուսավորական նպատակներին։ Առակների միջոցով նա ջանացել է բարոյապես ազնվացնել մարդկանց («Պարապ վախտի խաղալիք»)։ «Հազարփեշեն» պոեմում ծաղրել է ցարական պաշտոնեությանը, ձգտել ժողովուրդների փոխադարձ ճանաչման։
Ա֊ի «Վերք Հայաստանի» վեպը հայ նոր գրականության պատմության շրջադարձային կետը դարձավ։ Դա նորություն էր լեզվով, ոճով, կերպարներով ու արծարծած գաղափարներով։ Կենդանի հերոսների և լիրիկական խորհրդածությունների միջոցով Ա. ցույց է տվել «թե մենք ո՞վ ենք, մեր հավատն ի՞նչ ա, ինչի՞ համար ենք եկել աշխար, երկրում ի՞նչ պետք է անենք…», մատնանշել նոր գրականության գլխ. թեմաները՝ սերը, բարեկամությունը, հայրենասիրությունը։ «Վերքը» հայ առաջին վեպն է, հայկական ռոմանտիզմի իրական սկիզբը։ Վեպում պատկերված են հայ ժողովրդի վիճակը Պարսկաստանի և Թուրքիայի տիրապետության տակ, հայության ազատագրական կռիվները և Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին։ Ա. առաջինն է բացահայտել հայ նոր գրականության հերոսին՝ շինական հային։ Ցույց է տվել հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի ողբերգականությունը՝ ապաքինվելու միջոցը համարելով լուսավորությունը։ Ա֊ի հիմնական նպատակն էր ժողովրդին հասցնել ինքնաճանաչման, օգնել համազգային ուժերի համախմբմանը և Ռուսաստանի հովանավորության ներքո վերստեղծել հայկական պետականությունը։ Վեպի գլխավոր հերոսը՝ Աղասին, իդեալական կերպար է, ամենաժողովրդականը XIX դ. հայ իրականության մեջ։ «Վերքը» հարուստ է ժողովրդական կենդանի խոսքով, հայոց բնաշխարհի գունեղ պատկերներով։
Հետագա ստեղծագործություններում Ա. երազել է բանական հասարակության մասին, որը նրա համոզմամբ պետք է ազատ լինի կրոնական կաշկանդումներից, մարդիկ պետք է թեթևացնեն միմյանց հոգսն ու ցավը, ճանաչեն միայն սիրո, եղբայրության ու բարեկամության կրոնը («Թուրքի ախչիկը»)։
Գնահատելով ժող. բանահյուսության դերը գրականության զարգացման գործում՝ Ա. հավաքել ու մշակել է առակներ, առածներ, ավանդություններ, երգեր և սկզբնավորել հայ բանագիտությունը։ Ա. թարգմանել է Հոմերոսի, Վ. Գյոթեի, Ֆ. Շիլլերի, Ն. Կարամզինի որոշ գործեր։ Ա. ճիշտ է ըմբռնել լեզվի, որպես ազգապահպանման կարևոր գործոնի, հասարակական
