Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/33

Այս էջը հաստատված է

կական դերն ու նշանակությունը։ Նա ծանոթ էր նույն շրջանում ձևավորվող պատմա֊համեմաաական լեզվաբանությանը, որի դիրքերից էլ քննել է լեզվի ծագման, զարգացման ու փոփոխության հարցերը, ծավալել աշխարհաբարը ժամանակի պահանջներին համապատասխան մշակելու մեծ աշխատանք։ Զբաղվել է նաև քերականության հարցերով. «Նախաշավիղ»֊ի երկրորդ մասում շարադրել է աշխարհաբարի քերականությունը, բաղդատել գրաբարի և աշխարհաբարի լեզվաքերականական իրողությունները, մատնանշել նրանց տարբերությունները։ Ա. Տապպեի Ռուս֊գերմանական քերականության օրինակով կազմել է «Նոր տեսական և գործնական քերականութիւն ռուսաց վասն հայոց» (1838–39) ձեռնարկը։ Ստեղծել է ռուս֊հայերեն առաջին զուգադրական քերականությունը։

Ա֊ի մանկավարժական ըմբռնումները ձևավորվել են նախորդ դարերի մեծ մտածողների ու լուսավորիչների (Ռուսսո, Պեստալոցցի, Ֆրանկե) հայացքների հետևությամբ։ Ըստ Ա֊ի՝ ուսուցումը պետք է համապատասխանի մանկան հոգեկան կարողություններին և ժամանակի պահանջներին, տարվի ոչ թե սխոլաստիկ օրենքներով ու մեռած լեզվով, այլ՝ կենդանի խոսքով, զննական միջոցներով։ Աղջիկները պետք է կրթվեն տղաներին հավասար։ Ա. սկզբում նպատակադրվել էր Հայաստանում ստեղծել գիտական միաբանություն՝ դպրոցով ու տպարանով, գավառներից հավաքել մանուկների, կրթել ու դաստիարակել նրանց և ապա ուսուցիչ֊քահանայի պաշտոնով ուղարկել գյուղերն ու քաղաքները։ 1834-ին Ա. ծրագրել էր հիմնել երեք կարգի դպրոց՝ քահանայացուների, աղքատ ու որբ երեխաների և ունևոր դասի ու վաճառականների զավակների համար։ Երկրորդ կարգի դպրոցի սաները հանրակրթական առարկաներին զուգընթաց ուսանելով արհեստներ, գյուղատնտեսություն և վերադառնալով ծննդավայր՝ նպաստելու էին տեղի տնտեսական կյանքի զարգացմանը։ Բոլոր դպրոցների ընդունակ շրջանավարտներն ուղարկվելու էին Եվրոպայի և Ռուսաստանի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ։ 1836-ին Ա. առաջ է քաշել Հայաստանում մանկավարժ․ ինստիտուտ և ժող. դպրոցներ բացելու հարցը։ Ավելի ուշ նա համոզվեց, որ անհրաժեշտ է հոգևորականությանը մեկուսացնել երեխաների դաստիարակությունից։ Ա֊ի ծրագրած դպրոցներում հավասարապես պիտի ընդունվեին հարևան ժողովուրդների երեխաները, որպեսզի լուսավորություն տարածեին իրենց ազգերի մեջ ևս։ Իր մանկավարժական գործունեությամբ, դասագրքերով («Նախաշավիղ կրթության», «Նոր տեսական և գործնական քերականութիւն ռուսաց վասն հայոց», «Ամերիկու լիս քցիլը»), հոդվածներով ու գրություններով Ա. առաջ է քաշել համընդհանուր գրագիտության խնդիրը, որ իրագործվելու էր ժող. դպրոցների միջոցով։

Խ․ Աբովյանի «Նախաշավիկ կրթության» գրքի ձեռագրի սկիզբը։

Նա առաջարկել է ուսուցումը կապել երեխաների առօրյա աշխատանքային գործունեության հետ, դպրոցներին կից ստեղծել արհեստանոցներ ու փորձադաշտեր, պարբերաբար կազմակերպել բնարշավներ։ Երեխաների գեղագիտ. դաստիարակությունը, գեղեցիկ արվեստները, հատկապես երաժշտությունն ու նկարչությունը համարել է անհատի հոգևոր վերափոխման կարևորագույն միջոց՝ պարտադիր բոլորի համար։ Ա֊ի մանկավարժ․ գլխավոր երկը «Նախաշավիղ կրթության»-ն է՝ մեր իրականության մեջ հնչական եղանակով կազմված առաջին դասագիրքը, ուր մարմնավորվել են մեծ մտածողի մանկավարժ․ հայացքներն ու սկզբունքները։

Ձախից՝ Խ․ Աբովյանի երկերի ակադեմիական հրատարակության Ա հատորի շապիկը։ Աջից՝ «Վերք Հայաստանի» վեպի 1959-ի հրատարակության անվանաթերթը։

Ա֊ի հիմնական հոգսը հայրենիքի համար կրթված ու պիտանի քաղաքացիներ դաստիարակելն էր։ Չհաշված առանձին հոդվածներ, «Նախաշավիղ կրթության»֊ը գրողի կենդանության օրոք տպագրված միակ երկն է։ Սակայն ցարական պաշտոնեությունը և հայ հետադիմականները խափանել են գրքի գործածությունը։

Ա֊ի ստեղծագործությունն արժեքավոր ներդրում է հայ նոր պատմագրության մեջ («Մեկ երկու խոսք Էլ հայոց վրա», «Ուղևորություն դեպի Անիի ավերակները»)։

Ա. քննադատել է ժամանակի եվրոպ. պատմագրությունը, այն որակել աշխարհակալ տերությունների պատմություն, որից վտարված են փոքր ժողովուրդներն ու աշխատավոր խավերը։ Նա գտնում էր, որ պատմական անցյալը պետք է դառնա ազատագրական պայքարի, արդիական հարցեր լուծելու ազդակ։ Ա. ձաղկել է իր ժամանակի հոգևորականության ներկայացուցիչներին, թեև չի հանգել կրոնի և նրա սպասավորների ժխտման։ Նրա ըմբռնմամբ աշխարհն արարչագործության ծնունդ է, բնությունը՝ աստվածայինի դրսևորում, զարգացումն ու փոփոխությունները՝ ամենատեսի կամքի արտահայտությունը։

Ա. ուսումնասիրել է հայերի ընտանեկան սովորույթներն ու կենցաղը («Գյուղական տների կառուցվածքը», 1835, «Ակնարկ Թիֆլիսում ապրող հայերի կյանքի ու հատկապես նրանց հարսանեկան սովորությունների մասին», 1840) և սկզբնավորել հայ ազգագրությունը։ «Քրդեր» և «Եզդիներ» (1846) ակնարկներով հիմք է դրել քրդագիտությանը Հայաստանում։

Ա. կազմել է Հայաստանի տնտեսական կյանքի վերակառուցման նախագծեր։ Ժողովրդի բարեկեցությունը կապել է քաղաքական բարենպաստ պայմանների և լուսավորված գյուղացիական համայնքի հետ, անհրաժեշտ համարել գյուղատնտեսական մեքենաների օգտագործումը և արդյունագործության զարգացումը։ Հայաստանի տնտեսական ու հոգևոր բարգավաճման երաշխիքը Ա. համարել է Ռուսաստանի հետ բարեկամությունը։

Հայ գրականության և հասարակական մտքի պատմության վրա Ա֊ի ստեղծագործությունը խոր հետք է թողել։ Նրա մատնանշած ուղիով են ընթացել Պ. Պռոշյանը, Ղ. Աղայանը, Հ. Թումանյանը, Ա. Իսահակյանը՝ զարգացնելով նրա գրակ. ավանդները և նոր գրակ. լեզուն։

Ա-ի կյանքն ու ստեղծագործությունը ուսումնասիրել են Մ. Նալբանդյանը, Հ. Թումանյանը, Ե. Շահազիզը, Ա. Տերտերյանը և ուրիշներ։ Մեր օրերում աոանձին ուսումնասիրությունները վերաճել են հայ գրականագիտության ինքնուրույն ճյուղի՝ աբովյանագիտության։ Ա֊ի երկերը թարգմանվել են ռուսերեն, ուկրաիներեն, վրացերեն, էստոներեն, լատիշերեն, լիտվերեն։ Նրա անվամբ են կոչվում շրջան,