Առողջապահությունը։ Ա. շ-ում գործում է 6 հիվանդանոց (315 մահճակալով), 38 բուժ-մանկաբարձական կայան և գյուղական ամբուլատորիա, 3 դեղատուն (1973)։
Մշակույթը։ 1972/73 ուս. տարում Ա. շ֊ում կար 39 դպրոց (այդ թվում՝ 21 միջնակարգ)՝ 18100 աշակերտով, 13 մսուր և մանկապարտեզ (շուրջ 620 երեխա)։ Ա. շ֊ում գտնվում է Երևանի անասնաբուծական֊անասնաբուժական ինստ֊ի կենսաքիմիայի լաբորատորիան, գյուղատնտեսության մինիստրության պտղա-բանջարաբուծական սելեկցիոն կայանը, Ծխախոտի և մախորկայի համամիութենական ԳՀԻ֊ի ծխախոտի հայկական փորձակայանը։ Շրջանն ունի 36 գրադարան (200 հզ. կտոր գիրք), 35 մշակույթի տուն և ակումբ, 11 կինո։ Բոլոր բնակավայրերը ռադիոֆիկացված են, ընդունում են հեռուստատեսային հաղորդումներ։ Լույս է տեսնում «Արշալույս» շրջանային թերթը։
| Բնակավայրի անվանումը | Բնակավայրի տիպը |
Տնտեսությունների քանակը |
Բնակչության թիվը (1970) |
|---|---|---|---|
| Ակունք | գյուղ | 230 | 1190 |
| Առինջ | գյուղ | 572 | 2981 |
| Այգեգործական սովետական տնտ. կից ավան |
ավան | 104 | 1031 |
| Արամուս | գյուղ | 450 | 2150 |
| Արզնի | քտա | – | 5643 |
| Բալահովիտ | գյուղ | 340 | 1619 |
| Գառնի | գյուղ | 884 | 4554 |
| Գեղադիր | գյուղ | 97 | 498 |
| Գեղաշեն | գյուղ | 511 | 2813 |
| Գեղարդ | գյուղ | 40 | 221 |
| Գետամեջ* | գյուղ | 123 | 576 |
| Գյամրեզ | գյուղ | 257 | 1405 |
| Գողթ | գյուղ | 212 | 1095 |
| Զառ | գյուղ | 183 | 973 |
| Զովաշեն | գյուղ | 58 | 272 |
| Կաթնաղբյուր | գյուղ | 79 | 330 |
| Կապուտան | գյուղ | 194 | 1066 |
| Կոտայք | գյուղ | 214 | 1143 |
| Հացավան | գյուղ | 97 | 494 |
| Զորադբյուր | գյուղ | 256 | 1075 |
| Մայակովսկի | գյուղ | 240 | 1163 |
| Նոր գյուղ | գյուղ | 140 | 708 |
| Նոր Հաճըն* | քտա | – | 3871 |
| Նուռնուս | գյուղ | 86 | 344 |
| Ոդջաբերդ | գյուղ | 146 | 717 |
| Պտղնի | ավան | 202 | 972 |
| Ջրաբեր | գյուղ | 82 | 377 |
| Ջրվեժ | գյուղ | 487 | 2930 |
| Սարանիստ | ավան | 44 | 136 |
| Սնաբերդ | գյուղ | 105 | 536 |
| Քանաքեռավան* | ավան | 333 | 1892 |
| Քյանքյան | գյուղ | 73 | 365 |
| Քյուլլուջա | ավան | 84 | 482 |
- ՀՍՍՀ Գերագույն սովետի նախագահության 1972-ի մարտի 15-ի որոշմամբ այս բնակավայրերը մտել են ՀՍՍՀ Նաիրիի շրջանի մեջ։
Պատկերազարդումը տես աղ. I, 48–49 էջերի միջև՝ ներդիրում։
Գրկ. տես Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն հոդվածում։
ԱԲՈՎՅԱՆԻ ՏՈՒՆ-ԹԱՆԳԱՐԱՆ, գործում է Քանաքեռում (այժմ Երևանի շրջագծի մեջ), 1939-ից։ Գտնվում է Խ. Աբովյանի հայրական տանը՝ կառուցված մոտ 200 տարի առաջ։ Բաղկացած է պատշգամբից, հյուրասենյակից, թոնրատնից, մառանից։ Հարակից շենքում տեղավորված է կենսագրական թանգարանը։ Ցուցադրված են «Վերք Հայաստանի» վեպի առաջին և հետագա հրատարակությունները, նմուշներ գրողի ձեռագրերից, թարգմանություններ, նամակներ, խնդրագրեր, հոդվածներ և Խ. Աբովյանի կյանքն արտացոլող հայ արվեստագետների ստեղծագործություններ։
ԱԲՈՐԻԳԵՆ (լատ. aborigenes–նախասկզբնական բնակիչներ), տես Բնիկ։
ԱԲՈՐՏ (լատ. Abortus–վիժում), վիժում, անցուցք, հղիության ընդհատում և պտղաձվի հեռացում առաջին 28 շաբաթվա (7 լուսնամսի) ընթացքում։ Ա. լինում է ինքնաբեր և արհեստական։
Ինքնաբեր Ա. առաջանում է արգանդի պատի և պտղաձվի կապի խախտումից։ Պատճառներն են՝ մոր ընդհանուր հիվանդությունը (գրիպ, տիֆ, սիֆիլիս, տուբերկուլոզ, արյան հիվանդություններ, սրտի արատ, հիպերտոնիկ հիվանդություն, A, E վիտամինների պակաս), սննդային և դեղորայքային թունավորումը, ճառագայթային հիվանդությունը, սեռական օրգանների հիվանդությունը (արգանդին հավելումների բորբոքում, ուռուցք, թերզարգացում), ինչպես և ֆիզիկական տրավման (ծանրություն բարձրացնելը, որովայնի վնասվածքը) ու հոգեկան ապրումները (վախ, հուզմունք)։ Ըստ կլինիկական ընթացքի, ինքնաբեր Ա. լինում է սպառնացող (արգանդի թեթև կծկումներ, ձգող ցավեր գոտկամասում, չնչին արյունային արտադրություն), սկսվող (ցավեր որովայնի ստորին մասում և գոտկամասում, սակավ, բայց անընդմեջ արյունային արտադրություն, արգանդի պարանոցը պահպանվում է, անցքը փակ է), «ընթացքի մեջ» (արգանդի կծկումներ և ուժեղ ցավեր, անընդհատ և առատ արյունային արտադրություն՝ արգանդի կարճացած պարանոց), թերի մակարդուկներով (առատ արյունահոսություն, պուլսի անկում, շոկային վիճակ, ներքին զննման ժամանակ շոշափվում են պտղաձվի մասերը, պարանոցի անցքը բաց է, արգանդը՝ անհավասար փափուկ), լրիվ (պտղաձուն լրիվ վիժվում է, արգանդը՝ դատարկ, կծկված, ամուր, փոքրացած), չկայացած (պտղաձուն մահանում է և երկար ժամանակ՝ ամիսներ, նույնիսկ տարի և ավելի, մնում արգանդում)։ Սպառնացող և սկսվող Ա-ի դեպքում հղիության պահպանում հնարավոր է (անկողնային ռեժիմ, արգանդի կծկումը դադարեցնող, նյարդային համակարգը հանգստացնող դեղանյութեր, վիտամիններ), մյուս ձևերի դեպքում անհնար (ուժեղ արյունահոսությունների ժամանակ մաքրում են արգանդի խոռոչը)։
Արհեստական Ա. պտղաձվի հեռացումն է պտղաձվի կամ հղի կնոջ օրգանիզմի վրա անմիջաբար ներգործելու միջոցով։ Տարբերում են՝ օրինական (բժշկական) և ապօրինի (կրիմինալ) արհեստական Ա-ներ։ Օրինական արհեստական Ա. կատարվում է հիվանդանոցային պայմաններում, վիրահատական միջամտությամբ։ Ա. թույլատրվում է ժառանգաբար փոխանցվող ծանր հիվանդությամբ տառապելու, առողջական վիճակի համար վտանգավոր հղիության, ինչպես նաև անցանկալի ծննդաբերության դեպքում։ Հակացուցումներն են՝ գոնորեան, սեռական օրգանների սուր և ենթասուր բորբոքումները, թարախային օջախների առկայությունը, վարակիչ հիվանդությունները ևն։ Ա. կատարվում է բժշկական մանրակրկիտ հետազոտություններից հետո՝ հղիության առաջին 12 շաբաթվա ժամկետում։ Ապօրինի է համարվում արտահիվանդանոցային պայմաններում (նույնիսկ բժշկի կողմից) կատարվող ամեն մի վիժում։ Ապօրինի Ա. վտանգավոր է կյանքի համար, այն կարող է արգանդի պատռվածքի և ներքին օրգանների վնասվածքների պատճառ դառնալ։
