ԱՆԻ 411
(փողրակ, աղյուս ևն), դրոշմազարդ կարասները, սնդկամանները, ջնարակապատ անոթները։ Ա–ի հախճապակե թասերը իրենց զարդարման եղանակով (ցանցկեն, մասկարոններ ևն) ե պատրաստման հմտությամբ չէին զիջում մերձավորարևելյան կենտրոնների արտադրանքին։ Ա. միջնադարյան Հայաստանի ապակեգործական խոշոր կենտրոն էր։ Ապակե սրվակների, անոթների և ապարանջանների արտադրությունը, հատկապես XII – XIII դդ., ընդունեց մասսայական բնույթ։ Ապակու ներկայումս պահվող հավաքածուի մեջ մտնում են տարբեր եղանակով պատրաստված անոթներ, հասարակից մինչև բարձրարժեք գեղարվեստական նկարուն նմուշներ։ Նյութական մշակույթի տվյալներով և աղբյուրների վկայությամբ Ա–ում մեծ զարգացում են ապրել գործվածքների, գորգերի ու կաշվեղենի արտադրության հետ կապված արհեստները մանածագործությունը, անկվածագործությունը, կտավագործությունը, մետաքսագործությունը, ներկարարությունը ևն։ Անկվածագործության զարգացման բարձր աստիճանն է ցույց տալիս 1908-ին Ծաղկոցաձորի քարայրային մեծ դամբարանում (հավանաբար Տիգրան Հոնենցի տոհմական հանգստարանում) գտնված աղջկա զգեստը՝ մետաքսե և բեհեզե յոթ տեսակի գործվածքներով և ոսկեթել վարդյակներով։ Մետաքսե նուրբ շղարշե փոքրիկ կտորի վրա պատկերված են կենդանիներ։ Մետաքսե գործվածքների մնացորդներ են գտնվել Ա–ի տարբեր վայրերում։ Բարձր մակարդակի են եղել փայտի գեղարվեստական փորագրությունը և քարի մշակումն ու շինարարական արհեստները (որմնադրություն, քարակոփություն), քանդակագործությունն ու նկարչությունը։
Վիմական արձանագրությունները։ Ա–ի տարածքում գտնված արձանագրությունները կարևոր աղբյուր են միջնադարյան Հայաստանի սոցիալ–տնտեսական և քաղաքական պատմության ուսումնասիրության համար։ Արձանագրությունները գիտական մեթոդով հավաքելու և հրատարակելու գործը կապված է Ն. Մառի և նրա արշավախմբերի կատարած աշխատանքի հետ։ 1906-ից դա հանձնարարվեց Հ. Օրբելուն։ Նրա հավաքած արձանագրությունները հրատարակվեցին 1966-ին, «Դիվան հայ վիմագրության» մատենաշարի պրակով, որի մեջ ընդգրկված են շուրջ 250 արձանագրություն։ Ա–ի արձանագրությունները բացառիկ նշանակություն ունեն լեզվի, արվեստի, արհեստագործության ուսումնասիրության համար։ Նրանց մի մասը կառուցողական են և նվիրատվական։ Առանց վիմարձանագրությունների անհնարին կլիներ վերլուծել բազմաթիվ հարկային ու պարհակային տերմիններ, մաքսային և այլ տուրքերի անվանումներ։ Արձանագրություններում տեղեկություններ կան երկրի ներքին կյանքի, հասարակական կառուցվածքի, Ա–ի քաղաքային վարչության՝ քաղաքային խորհրդի, ավագների խորհրդի մասին։
Ուսումնասիրության պատմությունը։ Ա–ի մասին տեղեկություններ են պահպանվել հայկական, վրացական, բյուզանդական, արաբական աղբյուրներում։ Ընդարձակ վկայություններ են թողել միջնադարյան հայ պատմիչներ Ստեփանոս Տարոնեցին (Ասողիկ), Արիստակես Լաստիվերցին, Սամուել Անեցին, Մատթեոս Ուռհայեցին, Մխիթար Այրիվանեցին, Վարդան Բարձրբերդցին, Կիրակոս Գանձակեցին և ուրիշներ։ XVIII դ. պատմիչ Աբրահամ Կրետացին «Պատմագրութիւն անցիցն իւրոց և Նատր–Շահին Պարսից» (հրտ. 1870) գրքի «Պատմութիւն Անի քաղաքին» հավելվածում վերամշակել է մի քանի դար առաջ ստեղծված պատմագրական մի երկում պահպանված Ա–ի պատմությունը։ Երկրորդը՝ Մինաս Բժշկյանն է, որ գրել է «ճանապարհորդութիւն ի Լեհաստան․..» (1830)։ Նա ընդարձակ տեղեկություններ է տվել Հայոց մայրաքաղաքի մասին, վերծանել է վիմական արձանագրություններ, անդրադարձել լեհահայերի՝ Ա–ից գաղթած լինելուն։ Այնուհետև լույս են տեսել նոր աշխատություններ. ակադեմիկոս Ֆ. Բրոսսեի ֆրանսերեն լեզվով՝ «Les ruines d‘ Ani...» (q. 1–2, 1860–1861)։ Ղ. Ալիշանի «Շիրակ» (1881) մեծածավալ գրքի գլխավոր նյութը Ա. է։ XIX դ. հայ, ռուս և օտար գիտնականների, գրողների, ճարտարապետների և ճանապարհորդների, ինչպես օրինակ՝ Խ. Աբովյանի («Ուղևորություն դեպի Անիի ավերակները», ռուս., Երկ. լիակտ. ժող., հ. 7, 1956), Ն. Սարգսյանի, Մ. Էփրիկյանի, Կ. Կոստանյանի, Մուրավյովի, Կ. Լեոնտևի, Քեր Փորթերի, Հ. Աբիխի, Պ. Գրիմմի, Տեքսիեի, Հ. Լինչի և շատ ուրիշների գործերում Ա–ին հատկացված է պատշաճ տեղ։ Սակայն քաղաքի իսկական և երկարատև գիտական ուսումնասիրությունը կապված է Ն. Մառի և նրա մշտական գործակիցներ՝ ճարտարապետ Թ. Թորամանյանի ու Մառի աշակերտ Հ. Օրբելու անունների հետ։ Ա. դարձավ Մառի գիտական աշխատությունների հիմնական նյութը։
Ա–ի պեղումներին մասնակցել են Ն. Ադոնցը, ճարտարապետ Ն. Բունիաթյանը, հնագետ Ա. Քալանթարը, ակադեմիկոս Գ. Ղափանցյանը, նկարիչ Տարագրոսը, ակադեմիկոս Յ. Սմիռնովը, ճարտարապետ Ն. Տոկարսկին։ Մառի լուսանկարիչն էր Արամ Վրույրը իր երկու որդիների հետ (Արա և Արտաշես)։ Ն. Մառի պեղումները հնարավորություն տվեցին պարզել քաղաքի ընդհանուր պատկերը, փողոցների համակարգը, ջրմուղի հիմնական ուղղությունները, բացվեցին հնագույն պարիսպները, հրապարակները, բնակելի թաղամասերը, հյուրատները, կործանված բազմաթիվ եկեղեցիներն ու մատուռները, մեծատունների շքեղ ապարանքների մնացորդները, արհեստավորների գործատները, հասարակ ժողովրդի հյուղակները ևն։
Պեղումների ժամանակ բացվեցին 1892-ին՝ Բախտաղեկի, 1893-ին՝ Հոռոմ իշխանուհու և Խամբուշենց տոհմական եկեղեցիները, 1904-ին՝ քաղաքի չքավորական թաղամասերը և Ա–ի գլխավոր փողոցի մի մասը, 1905–06-ին՝ զվարթնոցատիպ Գրիգոր Լուսավորիչ (Գագկաշեն) տաճարը, 1907–08-ին՝ միջնաբերդի պալատական շինությունները, 1909-ին՝ Առաքելոց եկեղեցու շրջապատը, 1909–11-ին՝ քաղաքի փողոցները։ 1910-ին ուսումնասիրվեցին «Սմբատաշեն» պարիսպները, 1913-ին պատճենահանվեցին որմնանկարները, 1914–17-ին հետազոտվեցին քարայրերը, բնակելի տներ և ուրիշ հուշարձաններ։ Հայտնաբերվեցին հնագիտական հազարավոր առարկաներ՝ աշխատանքային գործիքներ, մետաղե, ապակե և խեցեղեն իրեր, զենք, զրահ, դրամներ, բազմաթիվ քանդակազարդ բեկորներ։ Քաղաքի մի քանի միջնադարյան շենքեր վերածվեցին հնադարանի, թանգարանի (Մանուչեի մզկիթ, Փրկչի եկեղեցի), կառուցվեց թանգարանի նոր շենք։ Ն. Մառը Ա. դարձրեց Հայաստանի հնագիտական ուսումնասիրության կենտրոն։ Պեղումների տարեկան հաշվետվություններից բացի առանձին հրատարակվեցին «Անվո շարք» և «Անվո հնություններ» մատենաշարերը։ Ա–ի պեղումների վերաբերյալ Ն. Մառի ամբողջական աշխատությունը լույս տեսավ 1934-ին։ 1910-ին Ն. Մառը հարց բարձրացրեց Ա–ում գիտահետազոտական ինստիտուտ հիմնելու մասին, որը երկար պայքարից հետո հաջողությամբ լուծվեց 1917-ի ամռանը։ Ինստիտուտի նյութա–գիտական հիմք ստեղծելու նպատակով Ն. Մառը Պետրոգրադից Թիֆլիս ուղարկեց Ա–ի արխիվը՝ հնագիտական հաշվետվություններ, օրագրեր, լուսանկարներ, որոնք առաջին համաշխարհային պատերազմի խառնակ ժամանակ ճանապարհին կորան։ 1918-ին Ա. դարձավ ռազմաբեմ, թուրքերը գրավեցին այն, հուշարձանների մի մասը վերածվեց ավերակների։ Թուրք զորքերի քաղաք մտնելու միջոցին հնագետ Ա. Քալանթարը, մի քանի լոռեցի զինվորների հետ, Ա–ի թանգարանային առարկաների մի մասը կարողացավ փրկել (ներկայումս դրանք պահվում են Հայաստանի պատմության պետական թանգարանում)։ Ա–ի ուսումնասիրությանն են նվիրել իրենց աշխատությունները նաև ճարտարապետներ Հ. Խալփախչյանը, Ն. Տոկարսկին, Վ. Հարությունյանը, արվեստագետ Ա. Յակոբսոնը, պատմաբաններ Լեոն, Բ. Առաքելյանը, Վ. Աբրահամյանը և ուրիշներ։
Հայ սովետական ճարտարապետությունը Ա–ի շինարվեստի ձևերն ու քանդակների օրինակները մեծ չափով օգտագործում է հարստացնելու ազգային ոճը։ Այդ բնագավառում մեծ վաստակ ունեն ճարտարապետ Ա. Թամանյանը և նրա հետևորդներ՝ Ս. Սաֆարյանը, Հ. Մարգարյանը, Մ. Գրիգորյանը, Ռ. Իսրայելյանը և ուրիշներ։ 1968-ին Լենինականում կառուցվեց հուշասյուն–զբոսայգի՝ նվիրված Ա–ի հիմնադրման 1000-ամյակին։
Ա–ի հերոսական պատմությունը, նրա դժբախտ ճակատագիրը ներշնչանքի աղբյուր են եղել հայ գրողների համար։ Ա–ին նվիրված գրական գործերից են Ա. Արարատյանի «Անի քաղաք նստեր կուլա», Ռ. Պատկանյանի «Անիի առումը» (1883), Ա. Իսահակյանի «Անի» (1926), Բ. Այվազյանի «Անիի կործանումը» («Անին ծախվեցավ», 1905), Լ. Շանթի «Շղթայվածը» (1918), Դ. Դեմիրճյանի «Երկիր հայրենի» (1938)։
Գրկ. Պալաքյան Գ., Նկարագրություն Անիի ավերակներուն, ԿՊ, 1910։ Թո–
