Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/444

Այս էջը սրբագրված է

Ամերիկայի հվ. լ. 38°–ից հարավ՝ Անդյան լեռների շրջանը։ Բուսական կազմը աղքատ է. ծառատեսակների թիվը սովորաբար չի անցնում 5–8-ից, իսկ առանձին մասերում գերիշխում է միայն մեկ տեսակ: Բարեխառն գոտու անտառների զոնան սովորաբար բաժանվում է 3 ենթազոնաների՝ փշատերև, խառը և լայնատերև անտառների։

Փշատերև անտառների ենթազոնան տարածված է Եվրասիայի հյուսիսում և Հյուսիսային Ամերիկայում։ Կլիման խստաշունչ է, սառնամանիքային: Տարեկան տեղումները՝ 300–600 մմ է, Յակուտիայի որոշ շրջաններում՝ 150–200 մմ, Հյուսիսային Ամերիկայի խաղաղօվկիանոսյան ափին՝ 2000 մմ–ից ավելի։ ՍՍՀՄ Եվրոպական մասի տայգայի ենթազոնան կազմված է եղևնուց և սոճուց, Ասիական մասինը (մինչև Ենիսեյ)՝ մայրենու, խեժափիճու, եղևենու սիբիրական տեսակներից, եղևնուց, իսկ տեղ–տեղ՝ սոճուց։ Ենիսեյից արևելք գերիշխում է դաուրական խեժափիճին։ Հյուսիսային Ամերիկայում մեծ տարածում ունեն եղևնու անտառները, ճահճակալած վայրերում՝ խեժափիճին, ավազուտներում՝ սոճու ամերիկյան տեսակները և այլն: Հարուստ է ենթաանտառով։ Լայնատերև անտառային ենթազոնան ավելի տարածված է մայրցամաքների մերձօվկիանոսային մարզերում։ Կլիման տաք ծովային և չափավոր ցամաքային է՝ 500–700 մմ տեղումներով։ Հիմնական ծառատեսակներն են՝ հաճարենին, կաղնին, հացենին, լորենին, թխկին և այլն։

Խառն անտառները (սաղարթավոր և փշատերև ծառեր) անցողիկ գոտի են փշատերև ու լայնատերև անտառների միջև, լավ են արտահայտված Արևմտյան Եվրոպայում (հս. լ. 60°–ից հվ.), ՍՍՀՄ Եվրոպական մասի արևմուտքում, Ուսսուրի–Ամուրյան երկրում, Հյուսիսային Ամերիկայի Մեծ լճերից հարավ–արևելք ընկած տարածքում և Հարավային Ամերիկայի խաղաղօվկիանոսյան գոտու ծայրագույն հարավում: Հյուսիսային Ամերիկայի խառը և լայնատերև անտառներում, տայգայի բնորոշ ծառերի հետ մեկտեղ հանդիպում են ամերիկյան տեսակներ՝ դեղին կեչի, մագնոլիա, կակաչածառ, լորենի և այլն։ Անտառների զոնայի կենդանական աշխարհի բնորոշ ներկայացուցիչներն են՝ գորշ արջը, լուսանը, վայրի կատուն, վարազը, եղջերուն, իշայծյամը, սկյուռը, թանկարժեք մորթի ունեցող բազմաթիվ կենդանիները, պարկամուկը, վիրգինյան եղջերուն, խոզուկը և այլն: Շատ են թռչունները, միջատների և սարդանմանների քանակը տայգայում մեկ կմ² վրա հասնում է 100–150 միլիոն: Տնտեսական յուրացման հետևանքով անտառների զոնայի մեծ տարածություններ վերածվել են կուլտուրական լանդշաֆտի։ Արևմտյան Եվրոպայում անտառները գրավում են տարածության 20% և պահպանվել են հիմնականում լեռներում, իսկ Ասիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում զբաղեցնում են մեծ տարածություններ։ Անտառների զոնայոմ զարգացած են անտառաարդյունաբերությունը, որսորդական արդյունաբերությունը։

Գրկ. Мильков Ф. Н., Природные зоны СССР, М., 1964.

ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ԿԱՏՈՒ, եվրոպական վայրի կատու (Felis silvestris), կատվազգիների ընտանիքի գիշատիչ կաթնասուն։ Մարմնի երկարությունը մինչև 75 սմ, պոչը՝ 33 սմ, քաշը՝ մոտ 8 կգ։ Մազերը խիտ են, մեջքը և կողքերը դեղնամոխրագույն են՝ ընդլայնական մուգ գծերով կամ կետերով, փորը՝ բաց մոխրագույն։ Անտառային կատուն ապրում է անտառներում, թփուտներում և եղեգնուտներում։ Սնվում է մանր և միջին մեծության կրծողներով, թոչուններով։ Տարածված է Եվրոպայում և Փոքր Ասիայում, ՀՍՍՀ–ում՝ Ղափանի, Մեղրու, Իջևանի, Կիրովականի, Ստեփանավանի շրջաններում։ Օգտագործվում է մորթին։


ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ՀՈՂԵՐ, չափավոր ցուրտ, չափավոր տաք, մերձարևադարձային և արևադարձային կլիմայի պայմաններում անտառային բուսածածկոցի տակ առաջացող հողեր։ Տարածված են Եվրոպայում, Ասիայում, Ամերիկայում և Աֆրիկայում։ Անտառային հողերից ՀՍՍՀ–ում տարածված են դարչնագույն, գորշ և փոքր զանգվածներով հումուսա–կարբոնատային հողերը, որոնք գտնվում են հյուսիսային և հարավային շրջաններում՝ 500–2700 մ բարձրության վրա և ոչ մեծ զանգվածներով՝ Գառնի–Գյոլայսորում, Ծաղկունյաց լեռներում, Ալայազի ձորում, Ջերմուկում և այլն։ Դարչնագույն հողերն առաջանում են չորասեր ծառատեսակների և թփուտների ծածկոցի տակ՝ չափավոր խոնավ և տաք կլիմայի պայմաններում։ Վերին հորիզոնները պարունակում են 3–8% հումուս՝ 40–70 սմ հզորությամբ, կարբոնատներն ունեն հողալկալի հիմքերով հագեցված բարձր կլանունակություն։ Գորշ հողերն առաջանում են բոխու, հաճարենու ծածկոցի տակ՝ մեղմ և խոնավ կլիմայի պայմաններում։ Հումուսային հորիզոնի հզորությունը 20–50 սմ Է, պարունակում են մեծ քանակի հումուս, ունեն թույլ թթվային ռեակցիա։ Հումուսա–կարբոնատային հողերը հումուսի բարձր քանակով և կնձիկային կառուցվածքով գրեթե չեն տարբերվում սևահողերից։ Ունեն ծանր կավավազային կամ կավային մեխանիկական կազմ, բարձր կլանունակություն և հարուստ են սննդանյութերով։ Ռ. Էդիլյան


ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ՀՐԴԵՀՆԵՐ, կրակի տարածումն անտառում, ուղեկցվում է անտառի լրիվ կամ մասնակի ոչնչացմամբ։ Մեծ չափերի են հասնում խիտ և հատկապես ասեղնատերնավոր անտառներում։ Անտառային հրդեհները փչացնում են փայտանյութը, նվազեցնում հողի բերրիությունը, ազդում ծառերի հետագա աճի և ծառուտների կազմի վրա, նպաստում նրանց հողմաբեկմանը, վնասատուների տարածմանը։ Անտառային հրդեհները լինում են 1. գետնամոտ՝ կրակը տարածվում է հողի մակերեսով, այրելով չոր խաշամը, երբեմն Էլ՝ ենթանտառը և մատղաշը։ 2. Վերնային՝ այրվում է նաև ծառերի պսակը: 3. Ստորգետնյա՝ այրվում են տորֆն ու փտած խաշամը, հաճախ կրակը չի նկատվում։ Գետնամոտ հրդեհները հանգցնում են կրակի վրա լցնելով հող, ավազ, հարվածելով կտրած ճյուղերով, երբեմն՝ հանդիպակաց կրակով, վերնայինը՝ բնական կամ արհեստական հակահրդեհային խոչընդոտներով, քիմիական նյութերով, ստորգետնյան՝ որոշ հեռավորության վրա փորելով 1 մ լայնության և ըստ տորֆի խորության շերտ։


ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿՈՍԻՏԵ ՀՍՍՀ Մինիստրների սովետի, զբաղվում է անտառապահպանության, նոր անտառաշերտերի ստեղծման ու պաշտպանության պետական կառավարման հարցերով։ Ստեղծվել է 1966-ի մարտի 24-ին, ՀՍՍՀ Գերագույն սովետի նախագահության հրամանագրով։ ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿՈՍԻՏԵ–ն աշխատանքներ է կատարում հանրապետության պետանտառֆոնդի տերիտորիայում տարվող բոլոր գործողությունները հսկելու, անտառները բնական արհավիրքներից և բուսական վնասատուներից պաշտպանելու, բարձր արդյունավետություն ունեցող ծառատեսակներ աճեցնելու, քաղաքների շուրջը անտառային գոտիներ ստեղծելու, պետական արգելանոցներում կենդանական և բուսական աշխարհը պահպանելու ուղղությամբ։ Անտառային տնտեսության պետակաև կոմիտեի նախագահ է եղել Գ. Ստեփանյանը (1966–69)։ 1969-ից նախագահն է Լ. Վարդանյանը։


ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ, անտառի պահպանումը, օգտագործումը և վերականգնումն ապահովող պետական արտադրության ճյուղ։ ՍՍՀՄ–ում ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ–ը անտառների օգտագործումը կազմակերպում է այն հաշվով, որպեսզի ապահովի երկրի պահանջը փայտանյութով, պահպանի անտառային տնկարկների օգտակար հատկությունները (ջրապաշտպան, ջրակարգավորիչ, հողապաշտպան, դաշտապաշտպան, առողջապահական և այլն)։ Կարևոր է նաև անտառների կողմնակի օգտագործումը՝ պտուղների, հատապտուղների, սնկերի հավաքումը, խոտհունձը (միայն բացատներում), դեղաբույսերի և տեխնիկական բույսերի մթերումը, գազանների և թռչունների որսը։

ՀՍՍՀ–ում անտառատնտեսական բոլոր միջոցառումները իրագործում են Աբովյանի, Հրազդանի, Լենինականի, Ստեփանավանի, Մարտունու, Նորադուզի, Սևանի, Ազիզբեկովի, Մեղրու ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ–ները, Կիրովականի, Իջևանի Սևքարի, Շամշադինի, Նոյեմբերյանի, Դեբեդաշենի, Ալավերդու, Ղափանի և Գորիսի անտառարդյունաբերական տնտեսությունները ու Խոսրովի, Դիլիջանի արգելանոցային տնտեսությունները։ Հ. Դանիելյան


ԱՆՏԱՌԱՆՅՈՒԹԵՐ, ծառի բնի հատվածներ, որոնք պահպանել են փայտանյութի ֆիզիկական և քիմիական կազմը։ Լինում են չմշակված և մշակված (հիմնականում՝ փշատերև և սաղարթավոր ծառատեսակների)։ Չմշակված (կլոր) ԱՆՏԱՌԱՆՅՈՒԹԵՐ (գերաններ, կոճղեր և այլն) անտառանյութի մթերման արդյունաբերության արտադրանքն են։ Ստացվում են ճյուղերի հեռացման և ծառի բնի լայնական սղոցման միջոցով։ Օգտագործվում են շինարարության մեջ, էլեկտրահաղորդման և կապի գծերի հենարաններ (սյուներ) պատրաստելու, նաև ցելյուլոզի, թղթի և քիմիական նյութերի արտադրության համար։ Մշակված ԱՆՏԱՌԱՆՅՈՒԹԵՐ (կոճափայտեր, տախտակներ, չորսվակներ, ռանդած ֆաներ, շպոն և այլն) փայտամշակման արդյունաբերության արտադրանքներն են։ Ստացվում են կլոր ԱՆՏԱՌԱՆՅՈՒԹԵՐ–ի լայնական ու երկայնական սղոցման, ռանդման, կլպման և այլ միջոցներով։ Ելնելով ԱՆՏԱՌԱՆՅՈՒԹԵՐ–ի օգտագործ