Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/562

մենաներում դատարաններ (երդվյալ ատենակալներով), որոնք վճռում են առավել ծանր քրեական գործեր։ Ա. անունով հայտնի են նաև Երուսաղեմի, Կիպրոսի, Անտիոքի (տես Անտիոքի ասիզներ), Լատինական պետությունների XII – XIII դդ. օրենսգրքերը են։

ԱՍԻՄԵՏՐԻԱ (հուն. άσυμμετρία – անհամաչափություն), սիմետրիայի բացակայություն։ «Ա.» հասկացությունը օգտագործվում է նաև սիմետրիայի շեղում, խախտում իմաստով։ Ա–ի օրինակ է ժամանակի ուղղվածությունը անցյալից դեպի ապագան, որովհետև ոչ մի գործողությամբ հնարավոր չէ անցյալը փոխարինել ապագայով; Ա. բնութագրում է օբյեկտների կապերի և հատկությունների տարբերությունը, կառուցվածքի անհամասեռությունը և փոխազդեցության պրոցեսում որոշակի մեծությունների փոխակերպումը ու փոփոխականությունը։ Ա. առավել հատուկ է մատերիայի բարձր կառուցվածքային կազմություն ունեցող ձևերին (օրինակ, սպիտակուցներ, նուկլեինային թթուներ ևն)։ Մոլեկուլների տարածական Ա. համարվում է կենդանի նյութը բնորոշող հիմնական հատկանիշ։ Գեղարվեստական ստեղծագործության մեջ Ա. արտահայտում է դինամիկա, շարժում, անհանգստություն։

ԱՍԻՄԻԼՅԱՑԻԱ (<լատ. assimilia – յուրացում, նույնացում), 1. անաբոլիզմ, բուսական և կենդանական օրգանիզմների արտաքին միջավայրից ընդունած պարզ տարրերի յուրացումը և փոխակերպումը ավելի բարդ նյութերի։ Սննդի հետ ընդունված բուսական կամ կենդանական սպիտակուցը տրոհվում է մինչև ամինաթթուների, վերջիններից սինթեզվում է տվյալ տեսակի համար խիստ բնորոշ սպիտակուց, որն իր ֆիզիկա–քիմիական ու կենսաբանական հատկություններով միանգամայն տարբեր է սննդանյութի սպիտակուցից։ Ա. ապահովում է օրգանիզմների աճը, զարգացումը, վերափոխումը, էներգիայի աղբյուր ծառայող պաշարների կուտակումը։ Կենդանի օրգանիզմը կարող է գոյություն ունենալ միայն դրսից անընդհատ առհոսող էներգիայի շնորհիվ։ Ամբողջ կենդանի բնության համար առաջնային էներգիայի աղբյուր են արևի ճառագայթները։ Էներգիայի օգտագործման տեսանկյունից օրգանիզմները լինում են՝ ինքնասուն (ավտոտրոֆ) և տարասուն (հետերոտրոֆ)։ Ինքնասուն են կանաչ բույսերը, որոնք ֆոտոսինթեզի ընթացքում օգտագործելով արևի էներգիան՝ անօրգանական նյութերից օրգանական միացություններ (ածխաջրեր, ամինաթթուներ, սպիտակուցներ ևն) են սինթեզում։ Հաշվումները ցույց են տվել, որ երկրի կանաչ բույսերը տարեկան Ա–ի են ենթարկում շուրջ 420 մլրդ. տոննա օրգանական նյութեր։ Որոշ բակտերիաներ ${\ce {CO2}}$–ը յուրացնում են արևի ճառագայթների ազդեցությամբ՝ ${\ce {H2S}}$–ից և այլ վերականգնված միացություններից անջատված ջրածնով։ Այդպիսի Ա. անվանում են ֆոտոռեդուկցիա (ֆոտովերականգնում)։ Մնացած կենդանի օրգանիզմները (բացառությամբ որոշ միկրոօրգանիզմների) յուրացնում են պատրաստի օրգանական նյութեր։ Կենդանի օրգանիզմների բաղադրիչ մասերը անընդհատ նորոգվում են քայքայման՝ դիսիմիւյացիայի և նոր նյութերի առաջացման՝ Ա–ի շնորհիվ։ Օրինակ, հասուն մարդու մարմնի սպիտակուցները լրիվ նորոգվում են 2,5 տարում։ Զանազան օրգանիզմներում, նույնիսկ միևնույն անհատի օրգանիզմում, Ա–ի և հակառակ պրոցեսի՝ դիսիմիլյացիայի փոխհարաբերությունը խիստ տարբեր է։ Ա. ամենաինտենսիվն է կենդանիների աճման շրջանում՝ երիտասարդ հասակում, իսկ բույսերի մոտ՝ վեգետացիայի շրջանում։ 2. Լեզվաբանության մեջ, արտասանության ժամանակ տեղի ունեցող հնչյունափոխական երևույթ։ Տես Առնմանում։ Մ. Դավթյան

ԱՍԻՄՈՎ Մուհամեդ Սայֆիտդինովիչ (ծն. 1920), տաջիկ փիլիսոփա։ Տաջիկական ՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1965), Տաջիկական ՍՍՀ ԳԱ պրեզիդենտ (1965-ից)։ ՍՄԿԿ անդամ 1945-ից։ Ծնվել է սեպտ. 1-ին, Խոջենտ (այժմ՝ Լենինաբադ) քաղաքում։ Գրել է «Սատերիսւն և աշխարհի ֆիզիկական պատկերը» (1966), «Փիլիսոփայական մտածողության առաջացումը» (1970) աշխատությունները։ Մասնակցել է Վ. Ի. Լենինի «Մատերիալիզմ և էմպիրիոկրիտիցիզմ», «Փիլիսոփայական տետրակներ» գրքերի տաջիկերեն թարգմանությանը։ Ա. հոդվածներ է գրել Աբու Ալի իբն–Սինայի, Օմար Խայյամի և Ջամիի փիլիսոփայական հայացքների մասին։

ԱՍԻՄՊՏՈՏ (< հուն. άσύμπτωτος – չհամընկնող), ուղիղ, որին անվերջորեն մոտենում է կորը իր անվերջ ճյուղով։ Օր. $xy=1$ հիպերբոլի Ա–ներ են $0y$ և $0y$ առանցքները (գծ. 1)։ Անվերջ ճյուղերով ոչ բոլոր կորերն ունեն Ա–ներ (օր. պարաբոլը)։ Կորը կարող է հատել իր Ա. վերջավոր կամ անվերջ կետերում (գծ. 2)։ Անցյալի հայ տպագիր մաթեմատիկական գրականության մեջ Ա. անվանվել է անանկանելի։

ԱՍԻՄՊՏՈՏԱԿԱՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆ, ֆունկցիայի մոտավոր ներկայացում, ցանկացած փոքր հարաբերական սխալով, ավելի ճշգրիտ՝ $g(x)$ ֆունկցիան կոչվում է $f(x)$–ի Ա. ա., երբ $x\to a$, եթե $\lim _{x\to a}{\frac {f(x)}{g(x)}}=1$։ Այդ փաստը գրառում են այսպես. $f(x)\sim g(x)$, երբ $x\to a$, (կարդում են՝ «$f(x)$ ասիմպտոտորեն հավասար է $g(x)$, երբ $x\to a$»): Որպես կանոն $g(x)$ պետք է լինի ավելի պարզ ֆունկցիա։ Ա. ա–յան պարզագույն օրինակներ են $sin(x)\sim x$, երբ $x\to 0$, Ստիրլինգի բանաձևը՝ $n!\sim {\sqrt {2\pi n}}\;n^{n}e^{-n}$, երբ $x\to \infty$, պարզ թվերի բաշխման օրենքը՝ $\pi (x)\sim {\frac {x}{lnx}}$, երբ $x\to \infty$ ևն։ Ա. ա. ասիմպտոտական շարքերի կամ վերլուծումների մասնավոր դեպքն է (գլխավոր անդամը)։ $g_{0}(x)+g_{1}(x)+\dots +g_{n}(x)+\dots$ շարքը կոչվում է $f(x)$–ի ասիմպտոտական վերլուծում (շարք), երբ $x\to a$, եթե $f(x)\sim g_{0}(x),\;f(x)-g_{0}(x)\sim g_{1}(x),\;f(x)-g_{0}(x)-g_{1}(x)\sim g_{2}(x)$, ևն։ Ասիմպտոտական շարքը կարող է լինել և տարամետ, սակայն նրա մասնական գումարները տալիս են ֆունկցիայի մոտավոր արտահայտությունը՝ զրոյի ձգտող հարաբերական սխալով։

ԱՍԻՍՏԵՆՏ (<լատ. assistens – օգնող), 1. մասնագետի օգնական. բուհերում՝ դասախոսությունների, լաբորատոր կամ գործնական պարապմունքների ընթացքում պրոֆեսորի (նաև՝ դոցենտի) օգնական, միջնակարգ դպրոցում՝ քննող ուսուցչի օգնական, հիվանդանոցներում ու կլինիկաներում՝ բժշկի օգնական, կինոյում, թատրոնում, հեռուստատեսությունում ու ռադիոյում՝ ռեժիսորի, օպերատորի օգնական ևն։ 2. ՍՍՀՄ բուհերում, ա. հաստիքային պաշտոն ամբիոնում, որ մրցույթով զբաղեցնում են համապատասխան բարձրագույն կրթություն և մանկավարժական կամ գիտական աշխատանքի որակավորում ունեցող անձինք, բ. առաջին գիտական աստիճանը, որ շնորհվում է բարձրագույն դպրոցի դասախոսներին՝ բուհի (նաև ֆակուլտետի) գիտ. խորհրդի որոշմամբ և ռեկտորի հաստատմամբ։ 3. (զինվ.) դրոշակի զույգ պատվո պահակներ, որոնք ուղեկցում են դրոշակակրին։

ԱՍԼԱՄԱԶԱՇՎԻԼԻ (Ասլամազյան) Սուրեն Արտեմի (1914–1970), Սովետական Միության հերոս (22.2.1944)։ ՍՍԿԿ անդամ 1943-ից։ Ծնվել է մարտի 4-ին, Կավթիսխեվի գյուղում (այժմ՝ Վրացական ՍՍՀ Կասպիի շրջանում)։ Հայրենական պատերազմի ժամանակ Ա–ի մարտական ուղին սկսվել է Հյուսիսային Կովկասից։ Մասնակցել է Օրջոնիկիձե քաղաքի շրջանում ծավալված մարտերին, Ուկրաինայի, Մոլդավիայի, Ռումինիայի, Հունգարիայի, Չեխոսլովակիայի ազատագրմանը։ Սովետական Միության հերոսի կոչմանն արժանացել է Դնեպրի գետանցման ժամանակ ցուցաբերած խիզախության համար։ Պարգևատրվել է Կարմիր աստղի շքանշանով։ Մահացել է նոյեմբ. 22-ին, Թբիլիսիում։

ԱՍԼԱՄԱԶՅԱՆ Երանուհի Արշակի (ծն. 1910), հայ սովետ, նկարչուհի։ ՀՍՍՀ վաստ նկարչուհի (1965)։ Ծնվել է ապրիլի 15 (28)–ին, Կարսի մարզի Բաշ–Շիրակ գյուղում։ 1929-ին ավարտել է Երևանի գեղարվեստա–արդյունաբերական տեխնիկումը, 1937-ին՝ Լենինգրադի գեղանկարչության,