Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/658

Եթե քիմիական տարրն ունի մեկ բնական իզոտոպ (${\ce {F, \; Al}}$ ևն), ապա նրա Ա. զ. այդ իգոտոպի ատոմի զանգվածն է։ Մի քանի բնական իզոտոպ պարունակող տարրի Ա. զ. այդ իզոտոպների Ա. զ–ների միջինն է՝ հաշված ըստ նրանց հարաբերական պարունակության։ Քանի որ տարրերի բնական իզոտոպային բաղադրությունը փոխվում է չնչին չափով (0,003%), ապա յուրաքանչյուր տարրի Ա. զ. գործնականորեն հաստատուն մեծություն է։

Ա. զ–ի հասկացությունը մտցրել է Ջ. Դալթոնը (1803), որպես միավոր ընդունելով ամենաթեթն տարրի՝ ջրածնի ատոմի զանգվածը (ջրածնային միավոր) և ավելի ուշ առաջարկել տարրերի Ա. զ–ների առաջին աղյուսակը։ 1818-ին Ի. Բերցելիուսը հրատարակեց Ա. զ–ների նոր աղյուսակ՝ հաշվված ըստ թթվածնի, որի Ա. զ. ընդունված էր 100։ Քիմիկոսների միջազգային համագումարը 1860-ին ընդունեց Ա. զ–ների միասնական արժեքներ՝ հաշվված ջրածնային միավորներով։ Սկսած 1906-ից Ա. զ. չափվում էր թթվածնային միավորով՝ թթվածնի ատոմի զանգվածի 1/16 մասով։ Տարրերի պարբերական օրենքի հայտնագործումը (Մենդելեև, 1869) կարևոր դեր խաղաց մի շարք տարրերի Ա. զ–ների ճշտման գործում։ Թթվածնի բնական իզոտոպների՝ ${\ce {^{16}O, \; ^{17}O, \; ^{18}O}}$ հայտնաբերումից հետո առաջացավ Ա. զ–ների երկու ցուցնակ՝ քիմիական և ֆիզիկական (առաջինը որպես Ա. զ–ի միավոր վերցնում էր բնական թթվածնի ատոմների միջին զանգվածի 1/16, երկրորդը՝ 160 իզոտոպի զանգվածի 1/16)։ Ա. զ–ի միավորը ֆիզիկական ցուցնակում 1,000275 անգամ մեծ է քիմիական ցուցնակի միավորից։

Ա․ զ–ի մեծությունը հավասար է ատոմը կազմող մասնիկների զանգվածների գումարին։ Ա. զ–ների արժեքները մեծ մասամբ մոտ են ամբողջ թվերին, քանի որ ատոմի համարյա ողջ զանգվածը կենտրոնացված է միջուկում, իսկ միջուկը կազմող պրոտոնների և նեյտրոնների զանգվածները համապատասխանաբար հավասար են՝ 1,00727663 և 1,008665։ Ա. զ–ի մեծության վրա չնչին չափով ազդում է նաև զանգվածի պակսորդը։ Ա․ զ. քիմիական տարրը բնորոշող կարևոր մեծություն է։ Այն որոշում են ֆիզիկաքիմիական և ֆիզիկական եղանակներով։

Ա. զ. հաշվում են որոշելով տվյալ տարրը պարունակող նյութի մոլեկուլային զանգվածը և տարրի պարունակությունը նրանում։ Այս դեպքում Ա. զ. հավասար է մոլեկուլային զանգվածի համապատասխան մասը բաժանած մոլեկուլում տվյալ տարրի ատոմների թվի վրա։ Ա. զ. կարելի է որոշել նաև գտնելով տարրի քիմիական համարժեքը (Ա. զ. համարժեքի և արժեքավորության արտադրյալն է)։ Ա. զ–ի մոտավոր մեծությունը կարելի է գտնել Դյուլոնգի և Պտիի օրենքի օգնությամբ և էլեկտրա–քիմիական եղանակով՝ օգտվելով Ֆարադեյի օրենքներից։ Ա. զ–ի որոշման ֆիզիկական եղանակներից է մասսպեկտրոմետրական եղանակը (ավելի քան 0,001% ճշտությամբ)։

Ա. զ–ների արժեքները ենթարկվում են մշտական ճշտումների ու պարբերաբար քննարկվում միջազգային հանձնաժողովներում և երկու տարին մեկ ամփոփվում աղյուսակում։ Ա. զ–ների ժամանակակից արժեքները բերված են տարրերի պարբերական համակարգ և քիմիական տարրերին նվիրված հոդվածներում։

ԱՏՈՄԱԿԱՆ ԾԱՎԱԼ, տարրի մեկ գրամ–ատոմի ծավալը, հավասար է ատոմական զանգվածի և պինդ վիճակում պարզ նյութի խտության հարաբերությանը՝ $V=A/d$։ Ա. ծ. ընդգրկում է ոչ միայն ատոմների գրաված ծավալը, այլ նաև միջատոմական տարածությունները և կախված է նյութի բյուրեղական կառուցվածքից ու ջերմաստիճանից։ Քանի որ հայտնի է մեկ գրամ–ատոմ նյութում գտնվող ատոմների թիվը՝ Ավոգադրոյի թիվը, ապա Ա. ծ. հնարավորություն է տալիս հաշվել ատոմների մոտավոր ծավալները։ Վերջիններիս միջոցով կարելի է մոտավորապես հաշվել նրանց առաջացրած միացության մոլեկուլների ծավալը։ Պարզ նյութերի Ա. ծ–ները պարբերականորեն կախված են տարրերի կարգահամարներից (հաստատուն ջերմաստիճանի դեպքում)։

ԱՏՈՄԱԿԱՆ ԿԱՊ, տես Քիմիական կապ։

ԱՏՈՄԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱԹԻՎ, տես Ատոմական համար։

ԱՏՈՄԱԿԱՆ ԿՇԻՌ, տես Ատոմական զանգված։

ԱՏՈՄԱԿԱՆ ՀԱՄԱՐ, ատոմական կարգաթիվ, կարգահամար, քիմիական տարրի հերթական համարը տարրերի պարբերական համակարգում։ Ա. հ. հավասար է ատոմի միջուկում գտնվող պրոտոնների թվին և, հետևաբար, չեզոք ատոմում գտնվող էլեկտրոնների թվին։ Սովորաբար նշանակվում է $z$–ով։ Ա. հ. հասկացությունը մտցրել է շվեդացի Ի. Ռիդբերգը (1897)։ Ելնելով տարրերի ռենտգենյան սպեկտրների ուսումնասիրություններից՝ Հ. Մոզլին ենթադրեց (1912), որ Ա. հ. ցույց է տալիս ատոմի միջուկի լիցքը (1920-ին Ջ. Չեդվիկը փորձով ապացուցեց այդ)։ Ա. հ–ի այս նոր բացատրությունը վերացրեց տարրերի պարբերական համակարգում եղած թվացող հակասությունը (մի քանի տարրեր դասավորված են ոչ ըստ ատոմական զանգվածի աճի, օր. արգոն և կալիում, կոբալտ և նիկել, տելուր և յոդ ևն) և հնարավոր դարձրեց որոշել մինչև ուրանը տեղավորված տարրերի ճիշտ թիվը, թեև նրանցից մի քանիսը (հաֆնիում, ռենիում, տեխնիցիում, պրոմեթիում, աստատին, ֆրանսիում) դեռևս հայտնի չէին։

ԱՏՈՄԱԿԱՆ ՇԱՌԱՎԻՂ, ատոմին վերագրվող շառավիղ, որը պայմանավորում է միջատոմական հեռավորությունները նյութերում։ Ըստ քվանտային մեխանիկայի, ատոմի չափերը որոշակի չեն, սակայն նրան կարելի է վերագրել որոշակի մեծություն, քանի որ միջուկից տվյալ հեռավորության վրա էլեկտրոնի գտնվելու հավանականությունը ինչ–որ հեռավորությունից սկսած չափազանց արագ նվազում է։ Երկու ատոմների Ա. շ–ների գումարը մոտավորապես հավասար է նրանց առաջացրած քիմիական կապի երկարությանը (միջատոմական հեռավորությանը միացության մեջ)։ Տվյալ ատոմի Ա. շ., որը 10^-8 սմ կարգի մեծություն է, կախված է հարևան ատոմի հետ առաջացրած քիմիական կապերի թվից և մոլեկուլում կամ բյուրեղում նրան շրջապատող ատոմների քանակից։ Ըստ քիմիական կապի բնույթի, տարբերում են կովալենտային Ա. շ. (հավասար է $X-X$ կապի երկարության կեսին, որտեղ $X$ ոչ մետաղի ատոմն է) և մետաղական Ա. շ. (մետաղ տարրի բյուրեղում ամենամոտ կանգնած ատոմների $M-M$ միջուկների հեռավորության կեսը)։ Մետաղի և ոչ մետաղի ատոմների առաջացրած $M-X$ քիմիական կապի երկարությունը պայմանավորված է կապի իոնականության արժեքով և ատոմների իոնական շառավիղներով։ Ա. շ. փորձնականորեն որոշում են ռենտգենոգրաֆիական, էլեկտրոնագրաֆիական և այլ եղանակներով։ Հ. Չալթիկյան

ԱՏՈՄԱՅԻՆ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՅԱՆ (ԱԷԿ), էլեկտրակայան, որտեղ ատոմային (միջուկային) էներգիան փոխակերպվում է էլեկտրականի։ ԱԷԿ–ում էներգիայի գեներատորը ատոմային ռեակտորն է (տես Միջուկային ռեակտոր)։ Այդ ռեակտորում որոշ ծանր տարրերի միջուկների տրոհման շղթայական ռեակցիայի շնորհիվ անջատվում է ջերմային էներգիա, որն այնուհետև փոխակերպվում է էլեկտրականի, ինչպես սովորական ջերմաէլեկտրակայանում։ ԱԷԿ աշխատում է միջուկային վառելիքով (${\ce {U^{233}, \; U^{235}, \; Pu^{239}}}$)։ Մեկ կգ ուրանի իզոտոպների կամ պլուտոնիումի ճեղքումից ստացվում է 22,5 մլն. կվտ․ ժ էլեկտրաէներգիային համարժեք էներգիա, որը մոտ 2,5 մլն. անգամ գերազանցում է 1 կգ պայմանական վառելիքի այրումից ստացված էներգիան։

1954-ի հունիսի 27-ին ՍՍՀՄ Օբնինսկ քաղաքում գործարկվեց աշխարհում առաջին փորձնական–արտադրական ԱԷԿ՝ 5 Մվտ հզորությամբ։ 1958-ին գործարկվեց Սիբիրյան ԱԷԿ, իսկ 1964-ին՝ Բելոյարսկի և Նովովորոնեժի ԱԷԿ–ները։ 1970-ին ՀՍՍՀ հոկտեմբերյանի շրջանի Մեծամոր բնակավայրի մոտ սկսվել է Հայկական ԱԷԿ–ի կառուցումը, որի առաջին հերթի հզորությունը կկազմի 815 Մվտ։ Արտասահմանում արդ. նշանակության առաջին ԱԷԿ–ները գործարկվել են 1956-ին, Քոլդեր–Տոլում (Անգլիա) և 1957-ին, Շիփինգպորտում (ԱՄՆ)։ ԱԷԿ–ները կարող են կառուցվել ջերմային, դանդաղ և արագ նեյտրոններով աշխատող ռեակտորներով։ Կիրառվում են ջերմային նեյտրոններով աշխատող ռեակտորների հետևյալ չորս տիպերը՝ 1. ջրա–ջրային՝ սովորական ջրով, որն օգտագործվում է որպես դանդաղեցուցիչ և ջերմակրիչ, 2. գրաֆիտա–ջրային՝ գրաֆիտե դանդաղեցուցիչով և ջրային ջերմակրիչով, 3. ծանր ջրային՝ ջրային ջերմակրիչով և ծանր ջրով՝ որպես դանդաղեցուցիչ, 4. գրաֆիտա–գազային՝ գրաֆիտային դանդաղեցուցիչով և գազային ջեր-

(նկ․) ԱԷԿ–ի սկզբունքային սխեմա, 1 – միջուկային ռեակտոր, 2 – շրջանառու պոմպ, 3 – ջերմափոխանակիչ, 4 – տուրբին, 5 – էլեկտրական հոսանքի գեներատոր։