108, 121-123, 145; Нуцубидзе Ш․, История грузинской философии, Тб․, 1960․ <,․ Միրզոյան
ՍԻՄԵՈՆ ՏԻՏՈՍ (2vv(iecov-TixoQ) (ծն․ թ․ անհա․–690), Պավչիկյան շարժման առաջնորդ 687փց։ Եղել է բյուզ․ պաշտոն– յա։ Կայսեր կարգադրությամբ եկել է Փոքր Ասիա՝ ճնշելու Կոստանդին Սիւվանի գլխավորած Պավլիկյան շարժումը։ Շարժ– ման կենտրոնը՝ Կիբոսսան (Կողոնիայի մոտ) գրավելուց և Կոստանդին Սիլվանին մահապատժի ենթարկելուց հետո, փորձել է «դարձի բերել» նրա հետևորդներին։ Սակայն, հաղորդակցվելով նրանց գաղա– փարներին, հարել է այդ շարժմանը, դար– ձել աղանդապետ, երեք տարի ղեկավարել Կիբոսսայի պավլիկյան համայնքը։ Կո– ղոնիայի եպիսկոպոսի ամբաստանու– թյամբ ձերբակալվել է և իր աշակերտների հետ ողջակիզվել։ ^^․Бартикян Р․ М․, Источники для изучения истории Павликианского движения, Е․, 1961․ <,․ Բարթիկյան
ՍԻՄԵՈՆՅԱՆ, Սիմեոնյանց, Սի– մոնյան Պետրոս [1830, գ․ Թոփթի (այժմ՝ Ռոստովի մարզի Մյասնիկյանի շրջա– նում)–1911, Թիֆլիս], հայ հասարակա– կան գործիչ, խմբագիր, մանկավարժ։ Սկզբնական կրթությունն ստացել է Նոր Նախիջևանի Ս․ Խաչ վանքում։ 1849-ին ավարտել է Մոսկվայի Լազարյան ճեմա– րանը, 1851–53-ին սովորել Դորպատի համալսարանում։ Այնուհետև հաստատվել է Թիֆլիսում, եղել Գրիգոր և Անդրեաս Արծրունիների դաստիարակը, աշխատել Ներսիսյան դպրոցում, որպես ուսուցիչ և տեսուչ, միաժամանակ զբաղվել լրագրա– կան և հասարակական գործունեությամբ։ Մասնակցել է Գայանյան օրիորդաց դըպ– րոցի հիմնադրմանը (1869)։ 1863–86-ին եղել է <Մեղու Հայաստանի* շաբաթա– թերթի (1873-ից՝ օրաթերթ), 1887 –91-ին՝ էջմիածնի <Աբարաա> հանդեսի խմբա– գիրը։ 1890-ական թթ․ 1-ին կեսին վարել է Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու (Խրիմյան) քարտուղարի պարտականու– թյունները։ Այնուհետև վերադարձել է Թիֆլիս։ Պատկանելով ազգային–պահպանողա– կան հոսանքին՝ գերագնահատել է Հայոց եկեղեցու դերը ազգի պահպանման և միա– վորման գործում։ Միաժամանակ, մայրենի լեզվի, գրականության զարգացման և դպրոցների բարեկարգման հարցում իր դ՚–րքորոշմամբ, ցարիզմի ազգաձուլման քա լաքականության պայմաններում, Ա․ իր հրապարակախոսական հոդվածներով նպաստել է հայ ժողովրդի ինքնագիտակ– ցության բարձրացմանը։ Դպրոց, ձեռ– նարկների հեղինակ է։ Մ․ Մխիթարյան
ՍԻՄԵՏՐԻԱ (< հուն․ a’JiiiiEXpCa – հա– մաչափություն), որոշակի փոփոխության (ձևափոխության) նկատմամբ օբյեկտի անփոփոխ մնալու հատկությունը։ Լայն (բովանդակային) առումով Ս․ ասելով, հասկանում են որոշակի կառուցվածք, հա– մակարգի կազմակերպվածություն, նրա տարրերի կարգավորվածություն, մասերի ներդաշնակ միավորում ամբողջի մեջ։ Ս–ի այսպիսի ըմբռնումը սերտորեն առընչ– վում է նմանության, կրկնության, ռիթմի, ներդաշնակության հասկացությունների հետ։ Ս–ի մասին պատկերացումները սկիզբ են առնում դեռևս մարդկային մշակույթի ակունքներում, արդեն պալեոլիթի ար– վեստում առկա է Ս․ (բավականին կա– տարյալ երկրաչափական զարդապատկեր– ները փոքր ձևերի արվեստում)։ Նեոլիթ– յան զարդապատկերներում օգտագործվել է հայելային անդրադարձում, տրանսլյա– ցիա, նմանություն ևն։ Ս–ին առանձնա– հատուկ ուշադրություն են դարձրել Հին Հունաստանում, ուր այն ստացել է գերա– զանցապես համաչափության, համամաս– նության, կարգավորվածության, գեղեց– կության և կատարելության գեղագիտա– կան իմաստ։ Պյութագորականները, պլա– տոնականները սիմետրիկ ձևեր են վերա– գրել բոլոր օբյեկտներին, գտնելով, որ դրանց հիմքում ընկած են կանոնավոր բազմանիստերը՝ քառանիստ բուրգը, խո– րանարդը, օկտաէդրը, իկոսաէդրը, որոնք կազմված են հավասարակողմ եռանկյուն– ներից։ Ս–ի գաղափարներն օգտագործվել են միջնադարի և Վերածննդի դարաշրջա– նի գիտության մեջ և արվեստում (Նիկո– լայ Կուզանացի, Ցո․ Կեպլեր, Ն․ Կոպեռ– նիկոս, Զ․ Բրունո և ուրիշներ)։ XIX դ․ սկսվեցին օրգ․ աշխարհի, այդ թվում՝ բույսերի (Օ․ Պ․ Դեկանդոլ, Օ․ Բրավո), կենդանիների (է․ Հեկել), կենսածին մո– լեկուլների (Ա․ Բեշան, Լ․ Պաստյոր) սի– մետրիկ հատկությունների հետազոտու– թյունները։ Այդ և հետագա աշխատանքնե– րի շնորհիվ էր, որ մեկ դար անց, 1961-ին, Ս–ի տեսության մեջ ստեղծվեց հատուկ ուղղություն՝ կենսասիմետրիկան։ XX դ․ ֆիզիկայում Ս–ի սկզբունքները երևան են եկել 1905-ին՝ պայմանավորված տարածության–ժամանակի ինվարիան– տության խմբի էյնշտեյնյան ըմբռնմամբ։ Այդ ժամանակից սկսած Ս․ ֆիզիկոսների համար դարձել է բնության պարզությունը ամենատարբեր մակարդակներում արտա– հայտելու միջոց։ Սիմետրիկ կարող են լինել իրերը, պրո– ցեսներն ու փոխազդեցությունները, երկ– րաչափական պատկերները, մաթ․ հա– վասարումները, կենդանի օրգանիզմները, արվեստի ստեղծագործությունները ևն։ Կախված հետազոտվող օբյեկտի բնույ– թից, Ս–ի հատկություններն ուսումնասիր– վում են տարբեր գիտակարգերում, որոն– ցից յուրաքանչյուրում Ս–ին տրվում է կոնկրետ բնորոշում։ Երկրաչափական օբ– յեկտները համարվում են սիմետրիկ, եթե որոշակի ձևափոխությունից հետո համ– ընկնում են իրենք իրենց հետ։ Այդպիսի ձևափոխություն կարող է լինել տարածա– կան տեղափոխությունը որևէ կետի (կենտրոնային Ս․), առանցքի (առանցքային Ս․), հարթության (հայելային Ս․) նկատմամբ։ Կետը, առանցքը, հարթությունն այդ դեպքում համապատասխանաբար կոչվում են Ս–ի կենտրոն, Ս–ի առանցք, Ս–ի հարթություն։ Տարբերում են նաև տրանսլյացիոն Ս․, երբ որևէ ուղղի (տեղափոխության առանց– քի) երկարությամբ կատարվում է պատ– կերի տեղափոխություն որոշակի հատվա– ծով։ Եթե տվյալ պատկերն այնպիսին է, որ որևէ կետի նկատմամբ 360°/ո (ո–ը ամբողջ թիվ է, ^2) անկյունով պտույտից հետո պատկերը համընկնում է ինքն իր հետ, ապա այդ պատկերն ունի ո–երորդ կարգի Ս․ (օրինակ, գունդն ունի Ս–ի անվերշ կարգ, որովհետև համընկնում է ինքն իր հետ՝ ցանկացած անկյունով պտտելիս)։ Ս–ի կենտրոնը, առանցքը, հարթությունը ևն, որոնց օգնությամբ իրա– կանացվում են սիմետրիկ ձևավւոխություն– ները (այսինքն դրանց միջոցով պատկերը համընկնում է ինքն իր հետ), կոչվում են Ս–ի տարրեր։ Հետևաբար սիմետրիկ է այն օբյեկտը, որն ունի Ս–ի գոնե մեկ տարր։ Երկրաչափական Ս–ի հատկությունները կարևոր են բյուրեղների Ս–ների ուսում– նասիրման համար (տես նաև Բյուրեղա– գիտություն)։ Այս բնագավառում մեծ է Պ․ Կյուրիի դերը, որն ընդհանրացրեց Ա–ի սկզբունքը և այն տարածեց ֆիզիկ, երե– վույթների ընդարձակ դասի նկատմամբ՝ Ս․ կապելով պատճառական և կառուց– վածքային խնդիրների հետ։ Ի տարբերություն բյուրեղների, օրգ․ աշխարհում 2-րդ, 3-րդ, 4-րդ, 6-րդ կարգի Ս–ի հետ մեկտեղ տարածում է գտել 5-րդ կարգի Ս․։ Ընդհանրապես, օրգ․ աշխար– հում բացահայտվել են Ս–ի նոր տարրեր, որոնք բացառվում են անօրգ․ աշխարհում, չնայած տարբեր սահմանափակումների պատճառով հանդիպում են Ս–ի շատ ավե– լի պակաս տեսակներ, քան հնարավոր է տեսականորեն։ Օրգ․ աշխարհում առա– վել տարածված է երկկողմանի (բիլա– տերալ) Ս․, որը հատուկ է կենսաօբյեկտ– ների (մարդու, անողնաշարավոր և ողնա– շարավոր կենդանիների մարմնի) արտա– քին ձևին։ Այսպիսի Ս․ հավանաբար պայ– մանավորված է այդ օրգանիզմների վերև– ներքև, ետ–առաջ շարժումների տարբե– րությամբ, այնինչ ձախ և աշ շարժումները չեն տարբերվում։ Արվեստի բնագավառում Ս․ ըմբռնվում է որպես ամբողջի առանձին մասերի հա– մապատասխանություն և համամասնու– թյուն, տարածության մեջ դրանց ներդաշ– նակ դասավորվածություն։ Այդպիսի Ս․ տարածում է գտել ճարտ–յան մեջ, դեկորա– տիվ–կիրառական արվեստում։ Ս․ օգտա– գործվում է նաև որպես եզրազարդերի և զարդապատկերների կառուցման հիմնա– կան միջոց։ Սիմետրիկ ձևափոխությունների հիմ– քում ընկած է մաթ․ (ֆիզիկ․) օբյեկտի՝ ձևափոխությունների որոշակի խմբերի (ավտոմորֆիզմների խմբերի) նկատմամբ ինվարիանտության ընդհանուր գաղափա– րը։ Այն օրթոգոնալ ձևափոխությունները, որոնք որևէ պատկեր համատեղում են ինքն իր հետ, կազմում են խումբ և կոչ– վում տվյալ կառուցվածքի Ս–ի խումբ։ Ս–ի այսպիսի ընդհանրական–մաթ․ ըմբռնումը հնարավորություն է տալիս հայտնի և ակնառու ձևերից զատ հայտնաբերել Ս–ի ոչ բացահայտ ձևեր, որոնք կիրառվում են ֆիզիկայի տարբեր բնագավառներում, հատկապես տարրական մասնիկների ֆի– զիկայում։ Ս–ով օժտված են նաև տարածության ու ժամանակի հատկությունները՝ տարածու– թյան համասեռությունը (տարածության բոլոր կետերը հավասարազոր են) և իզո– տրոպությունը (տարածության մեջ բոլոր ուղղությունները հավասարազոր են), ժա– մանակի համասեռությունը (ժամանակի
