ինքնավար հանրապետությունների գերագույն դատարանները, երկրամասային, մարզային, քաղաքային, ինքնավար մարզերի, ինքնավար օկրուգների դատարանները, շրջանային (քաղաքային) ժողովրդական դատարաններն ու զինվորական տրիբունալները։
Ձեռնարկությունների, հիմնարկությունների ու կազմակերպությունների տնտ․ վեճերը լուծում են պետ․ իրավարարության մարմինները։ Իրավարարության մարմինների կազմակերպումն ու գործունեության կարգը որոշվում է ՍՍՀՄ–ում պետ․ արբիտրաժի (իրավարարության) մասին օրենքով, որն ընդունվել է 1979-ի նոյեմբ․ 30-ին։
ՍՍՀՄ–ում դատախազության մարմինները բարձրագույն հսկողություն են իրականացնում օրենքների ճիշտ և միատեսակ կատարման ուղղությամբ։ Դրանք կազմում են միասնական կենտրոնացված համակարգ՝ ՍՍՀՄ գլխ․ դատախազի գլխավորությամբ, որին ընտրում է ՍՍՀՄ Գերագույն սովետը։ Միութենական և ինքնավար հանրապետությունների, երկրամասերի, մարզերի դատախազներին նշանակում է ՍՍՀՄ գլխ․ դատախազը։ Ինքնավար օկրուգների շրջանային, քաղաքային դատախազներին նշանակում են միութենական հանրապետությունների դատախազները՝ ՍՍՀՄ գլխ․ դատախազի հաստատմամբ։
ՍՍՀ Միությունը, յուրաքանչյուր միութենական և ինքնավար հանրապետություն ունեն պետ․ գերբ, պետական դրոշ և մայրաքաղաք։ Բացի այդ, ՍՍՀՄ և միութենական հանրապետություններն ունեն պետ․ հիմն։
III․ Բնակչությունը
Բնակչության թիվը։ 1981-ի սկզբին ՍՍՀՄ բնակչությունը կազմել է համաշխարհայինի 6%–ը։ 1897-ի հունվ․ 28-ին (այժմյան սահմաններով) եղել է 124.6 մլն, 1913-ի վերջին՝ 159,2, 1926-ի դեկտ․ 17-ին՝ 147, 1940-ի հունվ․ 1-ին՝ 194,1, 1950-ի հունվ․ 1-ին՝ 178,5, 1959-ի հունվ․ 15-ին՝ 208,8, 1970-ի հունվ․ 15-ին՝ 241,7, 1979-ի հունվ․ 17-ին՝ 262,4, 1981-ի հունվ․ 1-ին՝ 266,6 մլն մարդ։ Չնայած երկու համաշխարհային և քաղաքացիական պատերազմների ընթացքում կրած մարդկային մեծ կորուստներին, բնակչությունը բավականին արագ է աճել։ 1941 – 1945-ի Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին ՍՍՀՄ–ում բն․ կորուստը կազմել է ավելի քան 20 մլն մարդ։ Մեծ են եղել անուղղակի կորուստները (ծնելիության տոկոսի իջեցումը և մահացության աճը)։ 1981-ին ՍՍՀՄ բն․ 1913-ի համեմատությամբ աճել է 1,7 անգամ։ Սակայն բն․ աճը միութենական հանրապետություններում եղել է ոչ միատեսակ (տես աղյուսակ 1)։
Բնակչության վերարտադրությունը։ Ռուս. կայսրությանը բնորոշ է եղել բնակչության բնական բարձըր աճ, ծնելիության և մահացութ ան բարձր մակարդակով հանդերձ։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո (մինչև 1941-ը) բնական աճը է՝լ ավելի է բարձրացել գլխավորապես մահացության տոկոսի իջեցման հաշվին (տես աղյուսակ 2)։
| 1983 | ||||
|---|---|---|---|---|
| 1940 | Ընդամենը | Այդ թվում՝ քաղաքային | Քաղաքային բն. բաժինը,% | |
| ՍՍՀՄ | 194077 | 271239 | 174640 | 64 |
| ՌՍՖՍՀ | 110098 | 141012 | 101173 | 72 |
| ՈՒՍՍՀ | 41340 | 50461 | 32268 | 64 |
| ԲՍՍՀ | 9046 | 9807 | 5853 | 60 |
| Ուզբեկական ՍՍՀ | 6551 | 17039 | 7151 | 42 |
| Ղազախական ՍՍՀ | 6148 | 15452 | 8664 | 56 |
| Վրացական ՍՍՀ | 3612 | 5134 | 2729 | 53 |
| Ադրբեջանական ՍՍՀ | 3274 | 6399 | 3429 | 54 |
| Լիտվիական ՍՍՀ | 2925 | 3506 | 2253 | 64 |
| Մոլդավական ՍՍՀ | 2468 | 4052 | 1726 | 43 |
| Լատվիական ՍՍՀ | 1886 | 2569 | 1800 | 70 |
| Կիրգիզական ՍՍՀ | 1528 | 3801 | 1487 | 39 |
| Տաջիկական ՍՍՀ | 1525 | 4239 | 1437 | 34 |
| Հայկական ՍՍՀ | 1320 | 3219 | 2155 | 67 |
| Թուրքմենական ՍՍՀ | 1302 | 3042 | 1443 | 47 |
| Էստոնական ՍՍՀ | 1054 | 1507 | 1072 | 71 |
Մինչհեղափոխական ժամանակաշրջանի համեմատությամբ 1982-ին ընդհանուր մահացությունը իջել է ավելի քան 3 անգամ։ Բնորոշ է բնակչության երկարակեցության միջին աճը․ 1896–97-ին՝ 32 տարի, 1926–27-ին՝ 44, 1938–39-ին՝ 47, 1971–72-ին՝ 70 (64՝ տղամարդկանց, 74՝ կանանց)։ Միութենական հանրապետությունների բնակչության վերարտադրության կառուցվածքում նկատվում են հատկապես ծնելիության ցուցանիշների տարբերություններ (տես աղյուսակ 3)։
Բնակչության բնական աճի տարբերության ցուցանիշները (աղյուսակ 4) հիմնականում կախված են ծնելիության մակարդակից։ Ծնելիության վրա նկատելի ազդեցություն ունեն քաղաքային բնակչության աճը, ամուսնական տարիքի բարձրացումը, ավանդույթը, կենցաղը, առանձին Ժողովուրդների ընտանեկան կացութաձևը, սոցիալ–հոգեբանական գործոնները։ Մասնավորապես բարձր ծնելիություն ունեցող հանրապետությունները աչքի են ընկնում գյուղական բնակչության բարձր տոկոսով և վաղ ամուսնությամբ (հատկապես կանանց)։ Վաղ ամուսնության ավանդույթը բնորոշ է միջինասիական հանրապետությունների ու Ադրբեջանի բնակչությանը։ Մերձբալթյան հանրապետություններում ավելի ուշ են
| Բնակչության 1000 մարդուն | |||
|---|---|---|---|
| Ծնվածների թիվը | Մահացածների թիվը | Բնական աճը | |
| 1913 | 45,5 | 29,1 | 16,4 |
| 1926 | 44,0 | 20,3 | 23,7 |
| 1940 | 31,2 | 18,0 | 13,2 |
| 1950 | 26,9 | 9,7 | 17,0 |
| 1960 | 24,9 | 7,1 | 17,8 |
| 1970 | 17,4 | 8,2 | 9,2 |
| 1987 | 20,1 | 10,3 | 9,8 |
ամուսնանում։ Ուսուցման ժամկետի երկարացումը և բարձրագույն կրթության տարածումը, կուլտուրական մակարդակի վերելքը հանգեցնում են առավել ուշ ամուսնության, հատկապես կանանց։ Աղյուսակ 3
| 1940 | 1970 | 1982 | |
|---|---|---|---|
| ՌՍՖՍՀ | 33,0 | 14,6 | 16,6 |
| ՈՒՍՍՀ | 27,3 | 15,2 | 14,8 |
| ԲՍՍՀ | 26,8 | 16,2 | 16,3 |
| Ուզբեկական ՍՍՀ | 33,8 | 33,6 | 35,0 |
| Ղազախական ՍՍՀ | 40,8 | 23,4 | 24,3 |
| Վրացական ՍՍՀ | 27,4 | 19,2 | 17,9 |
| Ադրբեջանական ՍՍՀ | 29,4 | 29,2 | 25,3 |
| Լիտվական ՍՍՀ | 23,0 | 17,6 | 15,2 |
| Մոլդավական ՍՍՀ | 26,6 | 19,4 | 20,6 |
| Լատվիական ՍՍՀ | 19,3 | 14,5 | 14,6 |
| Կիրգիզական ՍՍՀ | 33,0 | 30,5 | 31,2 |
| Տաջիկական ՍՍՀ | 30,6 | 34,8 | 38,2 |
| Հայկական ՍՍՀ | 41,2 | 22,1 | 23,2 |
| Թուրքմենական ՍՍՀ | 36,9 | 35,2 | 34,7 |
| Էստոնական ՍՍՀ | 16,1 | 15,8 | 15,4 |
Բնակչության սեռային կառուցվածքը։ ՍՍՀՄ–ում, ինչպես նաև ամբողջ աշխարհում, տղաներ ավելի շատ են ծնվում, քան աղջիկներ։ Մինչև Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը տղամարդկանց ու կանանց թվի միջև եղած տարբերությունը եղել է անհամեմատ Փոքր (1913-ին կանանց թիվը եղել է 1 մլն մարդով ավելի)։ 1914–18-ի առաջին համաշխարհային և հատկապես Հայրենական մեծ պատերազմները արական բնակչության հսկայական կորուստ տվեցին։ 1926-ի մարդահամարի տվյալներով կանայք 5 մլն–ով ավելի են եղել, քան տղամարդիկ, իսկ 1959-ին՝ 20,8 մլն–ով, 1970 և 1979-ի մարդահամարների տվյալներով պակասել է կանանց և տղամարդկանց թվերի միջև եղած տարբերությունը (տես աղյուսակ 5)։
Սեռերի անհամամասնությունը պահպանվում է սոսկ ի հաշիվ մեծահասակների
