Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 10.djvu/560

Այս էջը սրբագրված է
Շարունակությունը
Տարածքը, հզ. կմ² Բնակչությունը, հզ. մարդ Այդ թվոմ՝ քաղաքային Քաղաքային բն. բաժինը, % Քաղաքներ Քտա Բնակչության թիվը 1 կմ² վրա Մայրաքաղաքը և կենտրոնը
Լենինբադի մարզ 26.1 1326 468 35 9 21 50.8 Լենինբադ
Լեռնային Բադախշանի ԻՄ 63.7 140 19 14 1 - 2.2 Խորոգ
Կուլյարբի մարզ 12.0 497 131 26 1 6 41.7 Կուլյաբ
Կուրգան Տյուբեյի մարզ 12.6 851 155 18 3 13 67.2 Կուրգան Տյուբե
Հայկական ՍՍՀ այդ թվում՝ 29.8 3219 2155 67 24 33 108.0 Երևան
Երևան քաղաք [1] 1109 1102 99 1 1
Թուրքմենական ՍՍՀ 488.1 3042 1443 47 15 74 6.2 Աշխաբադ
Աշխաբադ քաղաք [2]

Աշխաբադի մարզ

95.4 342

440

342

137

100

31

1

2

1

12

8.2

2.4

Կրասնովոդսկի մարզ 138.5 332 271 82 5 17 8.0 Կրասնովոդսկ
Մարիի մարզ 86.8 695 219 32 4 16 6.8 Մարի
Չարջոուի մարզ 93.8 638 294 46 2 21 8.1 Չարջոու
Տաշաուզի մարզ 73.6 595 180 30 1 7
Էստոնական ՍՍՀ այդ թվում՝ 45.1 1507 1072 71 33 24 33.4
Տալլին քաղաք [3] 469 469 100 1 2 Տալլին

Տունգուս–մանջուրական լեզուներն են՝ էվենկերենը (11,7 հզ․ մարդ), էվեներենը (7 հզ․ մարդ), նեգիդալերենը (224 մարդ), նանայերենը (5,9 հզ․ մարդ), ուլչերենը (991 մարդ), օրոկերենը, օրոչերենը (487 մարդ), ուդեհերենը (ուդերեն, 481 մարդ)։ Ընդունված է պայմանականորեն հնասիական լեզուների մեջ ներառել ծագումնաբանորեն իրար հետ չկապված լեզվախմբեր և Սիբիրի փոքրաթիվ ազգությունների առանձին լեզուներ, դրանց կազմի մեջ մտնում են չուկոտա-կամչատյան խումբը՝ չուկոտերեն (լուորավետլաներեն․ 11 հզ․ մարդ), կորյակերեն (նըմըլաներեն, 5,4 հզ․ մարդ), ալյուտորերեն, կերեկերեն, իդելմեներեն (կամչադալերեն, 334 մարդ), էսկիմոսա–ալեութական խումբ, էսկիմոսերեն (917 մարդ), ալեութերեն (ունանգաներեն, 97 մարդ)։ Ծագումնաբանորեն մեկուսացված հնասիական լեզուներ են նիվխերենը (1,3 հզ․ մարդ), յուկագիրերենը (313 մարդ), կետերենը (684 մարդ), ՍՍՀՄ տարածքում խոսվող տունգաներենը (Ղազախ․ Ա Կիրգիզ․ ՍՍՀ–ներում, 49 հզ․ մարդ), որը պատկանում է չին-տիբեթական լեզվաընտանիքին, և ասորերենը (նոր արլ․ արամեերեն, նոր սիրիերեն)՝ ասորիների լեզուն, որը պատկանում է սեմական լեզվախմբին, ասորերենի հիմնական պատմ․ տարածքը Հս–Արմ․ Իրանը և Արլ․ Թուրքիան է․ ՍՍՀՄ–ում խոսվում է Անդրկովկասում և ՌՍՖՍՀ խոշոր քաղաքներում (13,8 հզ․ մարդ)։

ՍՍՀՄ–ում կան լեզուներ, որոնց կրողների հիմնական զանգվածը իր պետականությունն ունի ՍՍՀՄ սահմաններից դուրս, հնդեվրոպական լեզվաընտանիք, սլավ․ լեզուներ՝ լեհերեն (335,1 հզ․ մարդ), չեխերեն (5,8 հզ․ մարդ), սլովակերեն (3,9 հզ․ մարդ), բուլղ․ (245,6 հզ․ մարդ), գերմ․ (գերմ․ խումբ, 1,1 մլն մարդ), ռում․ (ռոմանական խումբ, 52,9 հզ․ մարդ), պարսկ․ (իրան, խումբ, 9,6 հզ․ մարդ)։ Մեկուսացած հնդեվրոպական լեզու է հուն․ (130,6 հզ․ մարդ)։ Ուգրա–ֆիննական լեզուներ, հունգ․ (162,8 հզ․ մարդ), ֆին․ (31,5 հզ․ մարդ)։ Թյուրք, լեզուներ՝ թուրք․ (78,5 հզ․ մարդ)։ Մոնղ․ լեզուներ՝ մոնղ․ (խալխայական բարբառ, 2,9 հզ․ մարդ)։ Մեկուսացած լեզուներին է պատկանում նաև կորեերենը (215,5 հզ․ մարդ) ևն։

Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունից առաջ ռուս, կայսրության ժողովուրդների լեզուների զարգացման աստիճանը տարբեր էր․ որոշ լեզուներ ունեցել են գրային հին ավանդույթներ․ հայկ․ և վրաց․ գրային համակարգերն ստեղծվել են V դ․, ռուս․, ուկր․ և բելոռուս․ այբուբենը (կիրիլիցա), որն ընդհանուր է, X դ․։ Լիտվ․, լատվ․ և էստոն, գիրը հիմնված է լատ․ այբուբենի վրա՝ XVI դ․։ Արաբ. այբուբենի վրա էր հիմնված թյուրք, լեզուների գիրը․ ադրբ․ XIV դ․, ուզբեկ․՝ XV դ․, թուրքմ.՝ XV դ․, թաթար․՝ XVI դ․, ղազախ․՝ XIX դ․։ Իրենց ազգ․ գիրն ունեին մոնղ․ ժողովուրդները, հրեաները, ասորիները։ Տաշ․ գիրը IX դ․ հիմնված էր արաբ․, 1930-ից՝ լատ․, 1940-ից՝ ռուս, այբուբենի վրա։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո գիր չունեցող լեզուներից շատերի համար ստեղծվել են այբուբեններ։ Փոքրաթիվ կամ տարածքային առումով ցրված ազգությունները (Ծայր Հս–ի, Դաղստանի որոշ ժողովուրդներ, գնչուները, ասորիները ևն) օգտագործում են այն ժողովուրդների գրային համակարգերը, որոնց շրջապատում ապրում են․ դրանցից մի քանիսի լեզուներով հրատարակվում է բանահյուսություն և գեղարվեստական գրականություն։

ՍՍՀՄ–ում գիր ունեցող լեզուներից են, օրինակ՝ աբազերենը, աբխազերենը, ադղեերենը, ադրբ․, ալթայերենը, ասորերենը, ավարերենը, բաշկիրերենը, բելոռուս․, բուրյաթերենը, գագաուզերենը, դարգիներենը, դունգաներենը, էսկիմոսերենը, էսաոն․, էվեներենը, էվենկերենը, թաբասարաներենը, թաթարերենը, թաթերենը, թուրքմ․, իդիշը, ինգուշերենը, լակերենը, լատվերենը, լեզգիերենը, լիտվերենը, խակասերենը, խանտիերենը, կաբարդինաչերքեզերենը, կալմիկերենը, կարակալպակերենը, կարաչայ–բալկարերենը, կիրգ․, կոմի–զիրյաներենը, կոմի–պերմերենը, կորյակերենը, կումիկրեենը, հայերենը, ղազախերենը, ղրիմա–թաթարերենը, մանսիերենը, մարիերենը (մարգագետնային և լեռնային), մոլդավ․, մորդվերենը (էրզյանական և մոկշական), յակուտերենը, նանայերենը, նենեցերենը, նիվխերենը, նողայերենը, չեչեներենը, չուկոտերենը, չուվաշերենը, ռուս․, սելկուպերենը, վրաց․, տաշ․, տուվերենը, ուդմուրտերենը, ուզբեկերենը, ուկր․, ույղուրերենը, քրդերենը, օսերենը, ֆիններենը։

Զարգացած սոցիալիստական հասարակարգի կառուցումով և գիտատեխնիկական հեղափոխության տարածմամբ է պայմանավորված ՍՍՀՄ գրական լեզուների հասարակական դերը, լեզուների փոխներգործության պրոցեսի ուժեղացումը, լեզուներում նոր հասկացությունների առաջացումը։ Ազգ․ բառապաշարը լրացվել է ինչպես մայրենի լեզվի բառակազմական միջոցներով, իմաստափոխությամբ կամ բառիմաստի ընդլայնումով, այնպես էլ ռուս–ից և միջազգային բառապաշարից կատարված փոխառություններով։ Առաջացել է ընդհանուր տերմինաբանական ֆոնդ։

  1. Ներառյալ քաղաքային սովետի ենթակա բնակավայրերը։
  2. Ներառյալ քաղաքային սովետի ենթակա բնակավայրերը։
  3. Ներառյալ քաղաքային սովետի ենթակա բնակավայրերը։