Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 10.djvu/604

պատերազմի ե․ ռազմ, ինտերվենցիայի հետեանքով արդ․ արտադրությունն ան– կում ապրեց։ 1920-ին խոշոր արդյունաբե– րության արտադրանքի ծա վայը կազմեց 1913-ի մակարդակի ընդամենը 13,8%-ը*․ 1925-ին արդյունաբերության նախապա– տերազմյան մակարդակը հիմնականում վերականգնվեց, իսկ ՀԿ(բ)Կ XIV համա– գումարում (1925) ընդունվեց սոցիալիստ, ինդուստրացման պլան։ 1929–40-ին խո– շոր արդյունաբերության համախառն ար– տադրանքն աճեց ավելի քան 7, աշխա– տանքի արտադրողականությունը՝ 3,1 ան– գամ։ Արդ․ արտադրության ծավալով 1937-ին ՍՍՀՄ աշխարհում գրավեց 2-րդ (ԱՄՆ–ից հետո), Եվրոպայում՝ 1-ին տեղը, իսկ նրա բաժինը համաշխարհային ար– տադրության մեջ կազմեց մոտ 10% ։ Նա– խապատերազմյան տարիներին ստեղծ– վեցին ավտոմոբիլային, տրակտորաշինա– կան, ավիացիոն արդյունաբերություն, հաստոցաշինություն, էներգամեքենաշի– նություն, ընդլայնվեց հանքարդյունահա– նող արդյունաբերությունը, զարգացան հանքահումքային բազան, ածխի, նավթի, գազի, երկաթի հանքաքարի արդյունա– հանումը են։ Մեծ փոփոխություններ կատարվեցին արտադրության տեխնիկայում ու տեխնո– լոգիայում, բարձրացավ արտադր․ պրոցես– ների մեքենայացման ու էլեկտրիֆիկաց– ման աստիճանը, հնարավորություն ստեղծվեց խորացնել արտադրության մաս– նագիտացումը, կոոպերացումն ու համակ– ցումը, նրա հետագա համակենտրոնացու– մը։ Տնտ․ ու սոց․ կարեոր նշանակություն ունեցավ երկրի Արեելքում արդյունաբե– րության արագ զարգացումը, շարք մտան Կուզնեցկի ու Մագնիտոգորսկի մետա– լուրգիական կոմբինատները, Չելյաբինս– կի երկաթամիահալվածքների գործարա– նը, մեքենաշինական ու քիմ․ ձեռնարկու– թյուններ Ուրալում ու Սիբիրում։ Մի շարք խոշոր ձեռնարկություններ Սառուցվեցին երկրի եվրոպ․ մասում՝ «Սեերոնիկել» կոմբինատը, Վոլխովի ու Դնեպրովսկի ալ– յումինի, Գորկու և Մոսկվայի (Լիխաչովի անվ․) ավտոմոբիլաշինական, Մոսկվայի փոքրալիտրաժ ավտոմոբիլների, Նովո– լիպեցկի, Նիժնետագիլի մետալուրգիա– կան գործարանները են։ Սոցիալիստ, ին– դուստրացման շնորհիվ ՍՍՀՄ–ը մեքենա– ներ ու սարքավորում ներմուծող երկրից վերածվեց դրանց արտահանողի, ձեռք բերվեց տնտ․ անկախություն, ստեղծվեց նաե ռազմ, տեխնիկայի մասսայական ար– տադրություն։ Դա մեծապես կանխորոշեց Հայրենական մեծ պատերազմում Սովե– տական Միության հաղթանակը։ Գեր– մանաֆաշիստ․ օկուպացման հետեանքով արդյունաբերությանը մեծ վնաս հասց– վեց․ ավերվեց 32 հզ․ արդ․ ձեռնարկու– թյուն, շարքից դուրս եկան հվ․ մետալուր– գիական բազան, հանքահորերի գերա– կշիռ մասը։ 1945-ին, 1940-ի համեմատ, արդյունաբերության համախառն արտա– դրանքը կրճատվեց 8, սպառման առար– կաների արտադրությունը՝ 41, էլեկտրա– էներգիայինը՝ 11, նավթի արդյունահա– նումը՝ 38%–ով են։ Արդյունաբերության զար– գացումը 194 6–6 0-ի ն։ IV հնգամ– Արդյունաբերության զարգացման հիմնական ցուցանիշները տնտեսական 1913 1940 1950 1960 1970 1983 Արդյունաբերության ամբողջ արտադրանքը Տեսակարար կշիռը արդյունաբերության ար– տադրանքի ընդհանուր ծավալում, %-նե– րով արտադրության միջոցների արտադրության 1․0 7,7 13,3 40,3 91,5 177 («Ա> խումբ) սպառման առարկաների արտադրության 35,1 61,0 68,8 72,5 73,4 75 («Р» խումբ) Արդյունաբերության արտադր․ հիմնական 64,9 39,0 31,2 27,5 26,6 25 ֆոնդերը Արդյունաբերաարտադր ․ անձնակազմի տա– 1,0 6,9 9,7 29,3 74,9 163,0 րեկան միջին թիվը, մլն մարդ 4,1 13,1 15,3 22,6 31,6 37,6 Աշխատանքի արտադրողականությունը 1,0 3,8 5,5 11,1 18,5 29,9 Աշխատանքի էներգազինվածությունը 1,0 5,2 7,4 13,6 25,9 39,5 Աշխատանքի էլեկտրազինվածությունը 1,0 8,0 12,3 23,7 42,1 61,6 յակի տարիներին (1946–50) դրվեց արդ– յունաբերության ետպատերազմյան վե– րականգնման խնդիրը, վերականգնվեց և կառուցվեց 6200 խոշոր ձեռնարկություն, 1950-ին արդ․ արտադրության ծավալը 72% –ով գերազանցեց նախապատերազմ– յան մակարդակը։ 1951–60-ին ճյուղը զար– գացավ բարձր և կայուն տեմպերով՝ ապա– հովելով տեխ․ առաշընթացը ժողտնտե– սության մեշ, ժողովրդի բարեկեցության աճն ու երկրի պաշտպանունակության ամրապնդումը։ 1960-ին արդ․ արտադրու– թյունը 1940-ի համեմատ աճեց 5,2 անգամ, այդ թվում էլեկտրաէներգիայի արտա– դրությունը՝ 6, ածխի արդյունահանումը՝ 3,1, նավթինը, ներառյալ գազի կոնդեն– սատը՝ 4,8, գազինը՝ 14,2, պողպատի ձուլումը՝ 3,6, մետաղահատ հաստոցների արտադրությունը՝ 2,7, ավտոմոբիլների– նը՝ 3,6, տրակտորներինը՝ 7,6 անգամ են։ Սկսվեց ռադիոընդունիչների, հեռուստա– ցույցների, կենցաղային սառնարանների, կիսահաղորդիչների ու սինթետիկ նյու– թերի․ ԷՀՄ–նեբի մասսայական արտա– դրությունը, ավելացավ հաստոցների, ավ– տոմատացման միշոցների սարքերի, գյու– ղատնտ․ մեքենաների թողարկումը, յու– րացվեց ռեակտիվ ինքնաթիռների ու շար– ժիչների, ուղղաթիռների արտադրությու– նը են։ Հրթիռաշինությունը, ռադիոէլեկ– տրոնային արդյունաբերությունն ապահո– վեցին Երկրի առաշին արհեստական ար– բանյակի, կենդանիներ կրող տիեզերա– նավերի արձակումը, որը նախապատրաս– տեց մարդու թռիչքը տիեզերք (1961)։ Խոշոր տեղաշարժեր կատարվեցին արդ– յունաբերության տերիտորիալ տեղա– բաշխման մեջ ու կառուցվածքում, այն առավել արագ աճեց մի շարք միութենա– կան հանրապետություններում, որոշ ար– տադրատեսակների թողարկման մեջ մե– ծացավ երկրի արլ․ շրշանների տեսակա– րար կշիռը։ Գործարկվեցին Դնեպրոպետ– րովսկի, Միրոնովկայի, Հարավ–Կուզբաս– յան ՊՇԷԿ–ները, Կույբիշեի, Վոլգոգրադի հէկերը, աշխարհում առաշին ԱԷԿ–ն Օբ– նինսկում, նավթի հանքավայրերը Ուրա– լում ու Պովոլժիեում, գազինը՝ Ուկրաի– նայում, Հս․ Կովկասում, Միշին Ասիա– յում, ինչպես նաև Կարագանդայի մետա– լուրգիական, Ատերլիտամսկի սոդայի, Կրասնոյարսկի ավտոդողերի գործարան– ները, գունավոր մետալուրգիայի, նավթի վերամշակման, թաղանթանյութի–թղթի, շինանյութերի արտադրության, թեթե և սննդի արդյունաբերության ձեռնարկու– թյուններ։ Արդյունաբերության զար– գացումը 196 1–8 2-ի ն։ Զարգա– ցած սոցիալիզմի փուլում ՍՍՀՄ արդյու– նաբերությունը բնորոշվում է կառուցված– քի կատարելագործմամբ, տեխ․ առաշըն– թացը որոշող ճյուղերի արագատեմպ զար– գացմամբ, նոր ճյուղերի ու արտադրու– թյունների առաշացմամբ, տերիտորիալ տեղաբաշխման կատարելագործմամբ, մասնագիտացման խորացմամբ են։ Արդ– յունաբերության զարգացման համար կա– րեոր նշանակություն ունեցան արդ․ ար– տադրության կառավարման, պլանավոր– ման կատարելագործման և տնտ․ խթան– ման ուժեղացման մասին ՍՄԿԿ ԿԿ 1965-ի Սեպտեմբերյան պլենումի, «Պլանավոր– ման բարելավման և արտադրության արդ– յունավետության ու աշխատանքի որակի բարձրացման վրա տնտ․ մեխանիզմի ազ– դեցության ուժեղացման մասին» ՍՄԿԿ Կ Կ և ՍՍՀՄ Մինիստրների խորհրդի 1979-ի հուլիսի 12-ի որոշումները։ 1961–75-ին շարք մտան ավելի քան 7 հզ․ արդ․ խոշոր ձեռնարկություններ՝ Բելովսկի, Կոստրոմայի ՊՇԷԿ–ները, Նո– վովորոնեժսկի, Լենինգրադի ԱԷԿ–ները, Կրասնոյարսկի, Բրատսկի հէկերը, Իր– կուտսկի ալյումինի, Արեմտասիբիրական մետալուրգիական, Վոլգայի ավտոմոբի– լային գործարանները, Ուստ–Կամենո– գորսկի տիտանամագնեզիումային կոմ– բինատը են։ Մեծապես զարգացավ քիմ․ և նավթաքիմ․ արդյունաբերությունը, կազ– մակերպվեց կուլտուրկենցաղային և տնտ․ նոր ապրանքների՝ գունավոր հեռուստա– ցույցների, տրանզիստորային ռադիոըն– դունիչների, մագնիտոֆոնների ենի ար– տադրությունը։ X հնգամյակում (1976–80) արդ․ ար– տադրության ծավալն ավելացավ 24%–ով, բարձր տեմպերով զարգացան մեքենա– շինությունն ու մետաղամշակումը (48%), քիմ․ և նավթաքիմ․ արդյունաբերությունը (32%), էլեկտրաէներգետիկան (28%), սպառման առարկաների թողարկումն աճեց 21%–ով։ Աշխատանքի արտադրողա– կանությունը բարձրացավ 17%-ով, որի