Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 10.djvu/633

տարբեր բաղադրիչները (Բ․ Վ․ Կուկար– կին, Պ․ Պ․ Պարենագո), Փոփոխական ասաղերը (Վ․ Պ․ Ցեսեիչ)։ Աստղային համակարգերում տեղի ունեցող աստղա– ռաջացման անընդհատ պրոցեսը հաս– տատվել է աստղասփյուռների հայտնա– բերմամբ (Վ․ Հ․ Համբարձումյան)։ Կա– րեոր արդյունքներ են ստացվել գազային միգամածությունների ֆիզիկական տեսու– թյան մշակման (Վ․ Հ․ Համբարձումյան, Ա․ Ցա․ Կիպեր, Վ․ Վ․ Սոբոլե), ոչ ստացիո– նար աստղերի ուսումնասիրության (Ա․ Ա․ Բոյարչուկ, Ռ․ Ե․ Գերշբերգ, է․ Վ․ Միրզո– յան) ասպարեզներում։ Հայտնաբերվել և ուսումնասիրվել են աստղերի թույլ մագ– նիսական դաշտերը (Ա․ Բ․ Սեեռնի), էլեկ– տրոնային օպտիկական փոխակերպիչի օգնությամբ հայտնաբերվել է մեր Գալակ– տիկայի միջուկը (Ա․ Ա․ Կալինյակ, Վ․ Ի․ Կրասովսկի և Վ․ Բ․ Նիկոնով), կատարվել են Ծիր կաթինի տասնյակ հազարավոր աստղերի լուսաչափական չափումներ և սպեկտրալ դասակարգում (Ե․ Կ․ Խարաձե, Պ․ Ֆ․ Շայն և ուրիշներ)։ ԱԱՀՄ–ում զար– գանում է նաև ռադիոաստղագիտությունը։ Ռադիոաստղադիտակներ են տեղադրված ՄՍՀՄ ԳԱ հատուկ աստղաֆիզիկական աստղադիտարանում, Ղրիմի աստղադի– տարանում, ՍՍՀՄ ԳԱ ֆիզիկայի ինստ–ում։ Մշակվել է (50-ական թթ․) տիեզերական ռադիոճառագայթման ֆոնի ծագման տե– սությունը (Վ․ Լ․ Գինզբուրգ, Ցա․ Բ․Զելդո– վիչ և ուր․)։ Արտագալակտիկական աստ– ղագիտության բնագավառում կարեոր ու– սումնասիրություններ են կատարվել Բյու– րականի աստղադիտարանում և ՇՊԱԻ–ում։ Հայտնաբերվել և ուսումնասիրվել են նոր տիպի բազմաթիվ ոչ ստացիոնար արտա– գալակտիկական օբյեկտներ (Բ․ Ե․ Մար– գարյան և ուրիշներ)։ Երկրի սովետական արհեստական արբանյակից առաջին ան– գամ լուսանկարվել է Լուսնի հակառակ կողմը, ստացվել են թույլ աստղերի սպեկ– տըրների զանգվածային նկարները ճա– ռագայթման հեռավոր ուլտրամանուշակա– գույն տիրույթում (Գ․ Ա․ Գուրգադյան)։ Զգալի նվաճումներ կան Արեգակի հետ կապված ուսումնասիրությունների (Ա․ Բ․ Սեեռնի, Վ․ Ե․ Ստեպանով, Վ․ Գ․ Ֆեսեն– կով, Օ․ Ցու․ Շմիդտ և ուրիշներ), երկնա– յին մեխանիկայի և աստղային դինամի– կայի (Բ․ Վ․ Նումերով, Մ․ Ֆ․ Մուբոտին, Թ․ Ա․ Աղեկյան և ուրիշներ) բնագավառ– ներում։ 50–70-ական թթ․ զգալի զարգա– ցում են ստացել նոր տիպի աստղագիտա– կան գործիքների և սարքերի մշակումը և ստեղծումը (Դ․ Դ․ Մաքսուտով, Բ․ Կ․ Իոանիսյան)։ Աստղագիտության մեջ ստեղծվել է (1957) Երկրի արհեստական արբանյակ– ների օպտիկական դիտումների հետ կապ– ված մի նոր ուղղություն։ Արբանյակային գեոդեզիային վերաբե– րող՝ 1961-ին սկսված գիտափորձերը (ԱՍՀՄ ԳԱ աստղագիտական ընկերու– թյուն, Պուլկովոյի աստղադիտարան) հնա– րավորություն տվեցին անցնել գործնա– կան աշխատանքների։ Մովետական աստ– ղագետները մասնակցում են (1935-ից) Աստղագիտական միջազգային միության աշխատանքներին։ Ֆիզիկան Ռուսաստանում ֆիզիկ, հետազոտու– թյուններ սկսել են ծավալվել Պետերբուր– գի ԳԱ ստեղծումից (1725) հետո։ Համաշ– խարհային ճանաչում ստացած առաջին ռուս գիտնականը Մ․ Լոմոնոսովն էր, որը հիմնարար աշխատանքներ է կատարել ջերմության ատոմամոլեկուլային տեսու– թյան բնագավառում։ Աակայն Ռուսաս– տանի ուշ թեակոխումը կապիտալիստա– կան զարգացման ուղի էապես արգելակել է ֆիզիկայի զարգացումն ու կանոնավոր հետազոտությունների համար անհրա– ժեշտ նյութական հիմքի ստեղծումը։ XIX դ․ 1-ին կեսին ռուս ֆիզիկոսները կա– րեոր հայտնագործություններ են կատարել էլեկտրականության և էլեկտրամագնի– սականության ասպարեզում (Վ․ Պետրով, է․ Լենց և ուրիշներ)։ 60-ական թվականնե– րից ֆիզիկական հետազոտությունները կենտրոնացել են բարձրագույն ուս․ հաս– տատություններում։ Կարեոր նշանակու– թյուն է ունեցել Պետերբուրգի համալսա– րանին կից Ռուս, ֆիզիկ, ընկերության հիմնադրումը (1872, 1878-ից՝ Ռուս, ֆի– զիկաքիմիական ընկերություն)։ XIX–XX դդ․ սահմանագլխին Մոսկվա– յի, Պետերբուրգի համալսարաններին կից կազմակերպվել են ֆիզիկայի ինստ–ներ։ Մոսկվայում ֆիզիկայի ինստ–ի լաբորա– տորիաներից մեկը գլխավորել է Պ․ Ն․ Լեբեդեը, որն ստեղծել է ֆիզիկոսների առաջին ռուս, դպրոցը։ 1910-ական թթ․ Պետերբուրգում կազմավորվել է նաե Ա․ Ֆ․ Իոֆֆեի գիտական դպրոցը։ 1917-ի սկզբին Մոսկվայում բացվել է ֆիզիկայի ինստ․՝ առաջին մեծ գիտահետազոտա– կան հիմնարկը Ռուսաստանում։ 1918-ին Պետրոգրադում ստեղծվել են օպտիկայի պետ․ ինստ–ը՝ Դ․ Ռոժդեստվենսկու ղե– կավարությամբ և ֆիզիկատեխնիկական ինստ–ը՝ Իոֆֆեի ղեկավարությամբ։ Մոսկ– վայում Լազարեը կազմակերպել է ֆիզի– կայի և կենսաֆիզիկայի ինստ–ը։ Մովետական կառավարությունն առանձ– նահատուկ ուշադրություն է դարձրել գի– տության և արտադրության կապի, գիտ․ կադրերի պատրաստման խնդիրներին։ 1918-ին, Իոֆֆեի նախաձեռնությամբ Լե– նինգրադի պոլիտեխնիկական ինստ–ին կից ստեղծվել է ֆիզիկամեխանիկական ֆակուլտետ։ 1925-ին, Լ․ Մանդելշտամի գլխավորությամբ Մոսկվայի համալսա– րանում ծնունդ է առել ֆիզիկոսների մոս– կովյան դպրոցը։ 1934-ին Մոսկվա տեղա– փոխված ՍՍՀՄ ԳԱ ֆիզիկայի ինստ–ը Ս․ Վավիլովի ղեկավարությամբ դարձել է գիտ․ հզոր կենտրոն, որտեղ զարգա– ցում են ստացել ֆիզիկայի բազմաթիվ ուղղություններ։ 1930-ական թվականնե– րից սկսած, Մոսկվայում, Լենինգրադում բացվել են ֆիզիկայի տարբեր բնագա– վառներով զբաղվող ՍՍՀՄ ԳԱ մի շարք ինստ–ներ, ստեղծվել են միութենական հանրապետությունների ԳԱ, ՍՍՀՄ ԳԱ Սիբիրի բաժանմունքի ֆիզիկայի ինստ–ներ։ Բյուրեղագիտություն։ Բյու– րեղաֆիզիկայի, բյուրեղների ստացման, դրանց սիմետրիայի և կառուցվածքի հե– տազոտման խնդիրներով զբաղվում է ՍՍՀՄ ԳԱ բյուրեղագիտության ինստ–ը, որի կազմակերպիչը եղել է Ա․ Շուբնիկովը։ Մշակվել և արդյունաբերության մեջ ներ– դրվել են քվարցի, կորունդի, սեգնետյան աղի, իսկ 60-ական թթ․՝ քվանտային էլեկ– տրոնիկայում և օպտիկայում կիրառվող բյուրեղների (սուտակ, շափյուղա են) սինթեզման, ինչպես նաև ալմաստների ստացման մեթոդներ։ Բ․ Վայնշտեյնը մշա– կել է բյուրեղների ատոմային կառուց– վածքի հետազոտման դիֆրակցիոն մե– թոդների տեսությունը, Զ․ Պինսկերն ըս– տեղծել է կառուցվածքային էլեկտրոնա– գրաֆիայի մեթոդը։ Բացահայտվել է մե– տաղների ու համաձուլվածքների մեխանի– կական հատկությունների վրա արատների (Ն․ Դավիդենկով և ուրիշներ), ինչպես նաե էլեկտրական հատկությունների վրա՝ դիսլոկացիաների (Ցոլ․ Օսիպյան) ազդե– ցության մեխանիզմը։ 30–40-ական թվա– կաններից սկսած ինտենսիվորեն հետա– զոտվել են հեղուկ բյուրեղներն ու դրանց հատկությունները։ Մետաղներ, դիէլեկտրիկ– ներ, կիսահաղորդիչներ։ Մե– տաղների տեսության բնագավառում կա– րեոր աշխատանքներ է կատարել Ցա․ Ի․ Ֆրենկելը։ Ի․ Տամմը և Ս․ Շուբինը մշակել են մետաղներում ֆոտոէֆեկտի քվանտա– յին տեսությունը։ Ետպատերազմյան առա– ջին տարիները նշանավորվել են փոշե– մետալուրգիայի բնագավառում ձեռք բեր– ված հաջողություններով։ Դիէլեկտրիկնե– րի ֆիզիկայի բնագավառում էական նվա– ճումներ են պատկանում Ա․ Իոֆֆեին և նրա դպրոցին։ 20-ական թթ․ վերջին Ի․ Կուրչատովը եՊ․ Կոբեկոն դրել են սեգ– նետոէլեկտրիկների ուսումնասիրության հիմքը։ Կիսահաղորդիչների բնագավառում 30-ական թվականներից սկսված կանոնա– վոր հետազոտությունները հանգեցրել են կիսահաղորդչային էլեկտրոնիկայի ըս– տեղծմանը։ 1932-ին Վ․ ժուզեն և Բ․ Կուր– չատովն ապացուցել են սեփական և խառ– նուրդային հաղորդականությունների գո– յությունը կիսահաղորդիչներում։ Սովե– տական գիտնականներն էական ավանդ ունեն պինդ մարմնում տարրական գըր– գըռումների կամ քվազիմասնիկների (ֆո– նոն, էքսիտոն) մասին պատկերացում– ների զարգացման գործում (Տամմ, Ֆրեն– կել, Ա․ Պրիխոակո և ուրիշներ)։ Գերմա– նիումային դիողների ու տրիոդների առա– ջին լաբորատոր նմուշները ՍՍՀՄ–ում մշակվել են 50-ական թթ․։ Դրանց հիման վրա հետագայում զարգացել է կիսահա– ղորդչային սարքերի և քվանտային էլեկ– տրոնիկայում կիրառվող սարքերի արդ– յունաբերությունը։ Մագնիսական ու թյ ու ն։ Սո– վետական ֆիզիկոսները լուրջ հաջողու– թյունների են հասել նաև մագնիսականու– թյան բնագավառում։ Կառուցվել է ֆեռո– մագնիսականության առաջին քվանտա– մեխանիկական տեսությունը (Ֆրենկել, 1928), Լ․ Լանդաուն կանխագուշակել է հակաֆեռոմագնիսականության երեույթը (1933)։ Ե․ Զավոյսկին հարոնագործել է էլեկտրոնային պարամագնիսական ռեզո– նանսի երեույթը (1944), Ա․ Բորովիկ–Ռո– մանովը՝ պիեզոմագնիսականության երե– վույթը (1959)։