Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 10.djvu/634

Այս էջը սրբագրված է

Տեսական ֆիզիկա։ Սովետական ֆիզիկոս–տեսաբանները կարևոր արդյունքներ են ստացել այն աշխատանքներում, որտեղ ընդհանուր քվանտամեխանիկական առնչությունները կիրառվել են պինդ մարմինների, քվանտային հեղուկների էլեկտրոնային տեսության, միջուկային ֆիզիկայի տարբեր բնագավառներում։ Լ․ Մանդելշտամն ու Մ․ Լեոնտովիչը տվել են անորոշությունների առնչությունը էներգիայի–ժամանակի համար։ Վ․ Ֆոկը ռելյատիվիստորեն ընդհանրացրել է Շրեդինգերի հավասարումը, կատարել երկրորդային քվանտացմանը վերաբերող դասական աշխատանքներ։ 50–60-ական թթ․ սովետ, ֆիզիկոսները (Ֆոկ, Ն․ Բոգոլյուբով, Լ․ Լանդաու և ուրիշներ) հիմնարար ավանդ են ներդրել դաշտի քվանտային տեսության զարգացման գործում։ Արդի վիճակագրական ֆիզիկայի առաջընթացի համար էական են եղել Բոգոլյուբովի և Լեոնտովիչի հետազոտությունները։ Տեսական ֆիզիկայի զարգացման գործում զգալի ավանդ են ներդրել նաև Դ․ Սահակյանը (գերխիտ աստղերի ֆիզիկա), Դ․ Ղարիբյանը (ռենտգենյան անցումային ճառագայթում), Մ․ Տեր–Միքայելյանը (քվանտային էլեկտրոնիկա)։ Օպտիկա, ատոմի և մոլեկուլի ֆիզիկա, սպեկտրոսկոպիա։ Ֆիզիկ, և կիրառական օպտիկայի բնագավառում կարևոր հետազոտություններ են կատարվել Դ․ Ռոժդեստվենսկու ղեկավարած (մինչև 1932-ը) Օպտիկայի պետ․ ինստ–ում։ Կազմակերպվել է օպտիկական ապակու արդյունաբերություն։ 1928-ին Լ․ Մանդելշտամը և Դ․ Լանդսբերգը հայտնագործել են բյուրեղներից լույսի կոմբինացիոն ցրման երևույթը։ 1934-ին Պ․ Չերենկովը հայտնաբերել է մաքուր հեղուկների յուրօրինակ լուսարձակումը ռադիոակտիվ նյութերի ճառագայթման ազդեցությամբ։ Ս․ Վավիլով ցույց է տվել, որ այդ լուսարձակումը կապված է ազաա էլեկտրոնների շարժման հետ (Վավիլով–Չերենկովի էֆեկտ)։ Մոլեկուլների և բյուրեղաֆոսֆորների լյումինեսցենցման կարևոր հետազոտություններ են կատարվել Կ․ Ռեբանեի (էստ․ ՍՍՀ ԳԱ ֆիզիկայի և աստղագիտության ինստ–ի բյուեղաֆոսֆորների լաբորատորիա) և Բ․ Ստեպանովի (Բելոռուս․ ՍՍՀ ԴԱ ֆիզիկայի ինստ․) ղեկավարությամբ։ Ատոմային սպեկտրոսկոպիայի բնագավառում ակնառու են եղել Ռոժդեստվենսկու և նրա աշակերտների աշխատանքները։ Սովետական ֆիզիկոսներն ակտիվորեն մասնակցել են մոլեկուլային սպեկտրոսկոպիայի զարգացման գործին։ Լազերների ստեղծումից հետո բուռն զարգացում են ապրել հոլոգրաֆիան, ոչ գծային օպտիկան։ Հայտնաբերվել է լազերային ճառագայթների ինքնակիզակետման երևույթը (Դ․ Ասկարյան)։ Ատոմային միջ՛ուկ, տարրական մասնիկներ, տիեզերական ճառագայթներ։ ՍՍՀՄ–ում միջուկի ֆիզիկայի հետազոտություններն սկսել են զարգանալ 30-ական թթ․ սկզբին։ Ի․ Կուրչատովի լաբորատորիայում Դ․ Ն․ Ֆլյորովը և Կ․ Ա․ Պետրժակը հայտնաբերել են (1940) ուրանի ինքնակամ տրոհման երևույթը։ 60–70-ական թթ․ սկզբունքային արդյունքներ են ստացվել 100-ից մեծ ատոմական համարով տրանսուրանային տարրերի սինթեզման ասպարեզում։ Միջուկային էներգետիկայի զարգացման և նոր զենքի ստեղծման գոր– ծում մեծ ավանդ են ներդրել Ի․ Կուրչատովը, Ա․ Պ․ Ալեքսանդրովը, Ա․ Ալիխանովը, Լ․ Արցիմովիչը և ուրիշներ։ 1944-ին Վ․ Ի․ Վեքսլերի առաջարկած ինքնափուլավորման սկզբունքը հեղաշրջիչ ազդեցություն է ունեցել արագացուցչային տեխնիկայի զարգացման վրա։ 1957-ին Միջուկային հետազոտությունների միացյալ ինստ–ում (Դուբնա) գործարկվել է իր ժամանակի խոշորագույն` 10 Գէվ–անոց սինխրոֆազատրոնը (Վեքսլեր, Ա․ Մինց և ուրիշներ)։ 1967-ին Երևանի ֆիզիկայի ինստ–ում շարք է մտել աշխարհի խոշորագույն էլեկտրոնային արագացուցիչներից մեկը 6 Գէվ էներգիայով (Ա․ Ալիխանյան և ուրիշներ)։ Նույն թվականին գործարկվել է նաև սերպուխովյան պրոտոնային արագացուցիչը՝ 76 Գէվ էներգիայով (Վ․ Վլադիմիրսկի, Ա․ Լոգունով և ուրիշներ)։ Առաջնային տիեզերական ճառագայթների և ատոմների միջուկների փոխազդեցության ժամանակ առաջացող երևույթների ուսումնասիրությամբ զբաղվել են Դ․ Սկոբելցինը, Վեքսլերը, Ս․ Վերնովը և ուրիշներ։ Ա․ Չարախչյանի և նրա աշխատակիցների աշխատանքներում ուսումնասիրվել են Արեգակի վրա տեղի ունեցող բռնկումները, որոնք ուղեկցվում են տիեզերական մասնիկների հոսքով։ Բարձր էներգիաների ֆիզիկայի բնագավառում արժեքավոր արդյունքներ են ստացել Լ․ Լանդաուն, Ի․ Պոմերանչուկը, Բ․ Պոնտեկորվոն, Մ․ Մարկովը, Լ․ Օկունը, Հ․ Վարդապետյանը և ուրիշներ։ Երևանում, Թբիլիսիում և Մոսկվայում ստեղծվել են գրանցման բարձր ճշգրտությամբ կայծային խցիկներ (Ա․ Ալիխանյան, Թ․ Ասաթիանի, Գ․ Չիկովանի և ուրիշներ)։ Ցածր և գերցածր ջերմաս– տիճանների ֆիզիկա։ ՄՍՀՄ–ում առաջին կրիոգենային լաբորատորիան կազմակերպվել է Խարկովում։ 1934-ին Պ․ Լ․ Կապիցան ստեղծել է աշխարհում առաջին հելիումային հեղուկատարը, 1938-ին հայտնաբերել He II-ի գերհոսունությունը, որի բացատրությունը տվել է (1941) Լ․ Լանդաուն։ Ն․ Բոգոլյուբովը մշակել է գերհոսունության և գերհաղորդականության տեսությունը հիմնավորող մեթոդ։․ Քվանտային բյուրեղների տեսության զարգացումը հանգեցրել է բյուրեղացման ալիքների հայտնադործմանը (Ա․ Անդրեև, Ա․Պարշին, Կ․ Քեշիշև, 1979)։ Տատան ու մների տեսություն, ռադիոֆիզիկա, էմիսիոն էլեկտրոնիկա։ Տատանումների տեսության զարգացման գործում մեծ վաստակ է ունեցել Լ․ Մանդելշտամի և Ն ․ Պապալեկսիի դպրոցը (Ա․ Անդրոնով, Դ․ Դորելիկ, Մ․ Լեոնտովիչ, Մ․ խայկին և ուրիշներ)։ Նրանք առաջար– կել են (1930) ռադիոինտերֆերենցիոն մեթոդ, որը հնարավորություն է տվել որոշել ռադիոալիքների արագությունն ու փուլային կազմությունը։ էմիսիոն (կաթոդային) էլեկտրոնիկային վերաբերող լուրջ հետազոտություններ են կատարել Պ․ Լուկիրսկին, Ս․ Վեկշինսկին և նրանց աշխատակիցները։ Այդ աշխատանքները սերտորեն կապված են եղել էլեկտրոնային լամպերի արդյունաբերության հետ։ 30-ական թթ․ սկզբին Լ․ Կուբեցկին կառուցել է առաջին ֆոտոէլեկտրոնային բազմապատկիչը։ 40-ական թթ․ Մանդելշտամն ու Պապալեկսին առաջ են քաշել աստղագիտության մեջ ռադիոյի օգտագործման գաղափարը։ 60-ական թթ․ Վ․ Կոտելնիկովը մի խումբ աշխատակիցների հետ կատարել է մոլորակների ռադիոլոկացիոն հետազոտություններ։ Քվանտային էլեկտրոնիկա։ Քվանտային էլեկտրոնիկայի ստեղծումը խոշոր իրադարձություն է եղել ֆիզիկայում և տեխնիկայում։ 1952–55-ին ՍևՊրոխորովը և Ն․ Բասովն ապացուցել են սկզբունքորեն նոր տեսակի ուժեղացուցիչների ու գեներատորների ստեղծման հնարավորությունը և 1955-ին կառուցել առաջին մազերը։ Քվանտային էլեկտրոնիկայի խոշոր նվաճումն է եղել նաև լազերի ստեղծումը (Բասով, Բ․ Մ․ Վուլ)։ Լազերներն օգտագործվում են տիեզե– րական կապում, հաշվողական տեխնիկայում, բժշկության մեջ ևն։ Բարձրջերմաստիճանային պլազմա և ջերմամիջ ու կային կառավարվող ռեակցիաների պրոբլեմներ։ Պլազմայի տեսության բնագավառի հետազոտություններն սկսվել են 30-ական թթ․։ 50-ական թթ․ ձեռք են բերվել բարձրջերմաստիճանային պլազմայի ստացման էական արդյունքներ (Լ․ Արցիմովիչ, Մ․ Լեոնտովիչ և ուրիշներ), առաջարկվել են մագնիսական թակարդների տարբեր տեսակներ։ Պլազմայի արդյունավետ ջերմամեկուսացման լավ արդյունքներ են ստացվել «Տոկամակ» մագնիսական կայանքներում։ Սկսվել են ջերմամիջուկային ռեակտորների նախագծման աշխատանքները։ Զարգանում է ջերմամիջուկային հետազոտությունների նոր, հեռանկարային ուղղություն, որը կապված է հզոր լազեր– ների և ռելյատիվիստական էլեկտրոնային փնջերի կիրառության հետ։ Ձայնագիտություն։ Այս բնագավառում աշխատող սովետական ֆիզիկոսների դպրոցը գլխավորել է Ն․ Անդրեևը։ Սովետական գիտնականներն ուսումնասիրել են ձայնի տարածումը անհամասեռ և շերտավոր միջավայրերում (Լ․ Բրեխովսկիխ), զարգացրել անհամասեռ և շարժվող միջաւլայրերում ձայնային երևույթների ընդհանուր տեսությունը (Դ․ Բլոխինցև), զբաղվել երաժշտական, ճարտ․ ձայնագիտության, էլեկտրաձայնագիտության խնդիրներով (Ա․ Ռիմսկի–Կորսակով, Վ․ Ֆուրդուև, Ա․ Խարկևիչ և ուրիշներ)։ Մագնիսաձայնագիտական ռեզոնանսի հետազոտությունները (Ա․ Ի․ Ախիեզեր և ուրիշներ) հիմք են ստեղծել հիպերև ուլտրաձայնի գեներատորների կառուցման համար։ Մեխանիկա Մեխանիկայի բնագավառի ուսումնասիրությունները Ռուսաստանում սկիզբ են առնում XVIII դ․ 1-ին կեսից և կապված են