Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 11.djvu/272

Գ3․ Կ1» Ք]» Ь3 քմային բաղաձայնները։ Գրա– բարի ա >ա (բակ > պակ), ա (պատ > О >պատ), որոնք հանդես են գալիս նաե որպես ինքնուրույն հնչույթներ (տատ «դատ» և տատ «տատիկ»)․ ե< յիէ (ես> >յիէս, եղնիկ >յիէղնիգ3), իէ (ձմեռն > >ծըմիէռ), է (երկինք >էրկինք3)․ ո> >վուօ (որձ>վուօրց), ուօ (նոր>նուօր), ուօ (գոգ>կ1ուօք]), о (ողորմիլ>օղօրմալ), о [աքլոր >ահլօր (ուօ և ուօ ինքնուրույն հնչույթ են՝ տուօղ «գիծ» և տուօղ «դող»)]․ ու>ու (ութ>ութ), ու [ուրիշ>ւսրուշ (ու և ու ինքնուրույն հնչույթ են՝ տու «տուր» և տու «դու»)]։ Գրաբարի երկբարբառները Վ․ բ–ում դարձել են կամ պարզ ձայնա– վորներ, կամ այլ երկբարբառներ՝ այ>է (ձայն>ծէն)․ աւ>օ (Աււր>օր)․ իւ>ու (իւր< ուր), ու (ալիւր< ալուր)․ ոյ>ուօ (կոյր>կուօր), ուօ (բոյն>պուօն)։ Ձայ– նեղ պայթականների և կիսաշփական– ների դիմաց վ․ բ․ ունի խոււեր՝ բեռն> >պիէռ, ձիւն>ծուն․ ռնգայինի հաջորդե– լիս ձայնեղությունը պահպանվում է՝ բամ– բակ >պամբակ։ Գրաբարի հ միշտ ար– օ տասանվում է խ՝ հաւ>խաւ, շնորհք > >շըեուօխք3։ Ետնալեզվային գ, ք պայ– թականները հիմնականում քմայնանում են՝ գ<կ3 (գունդ >կյունդ)․ գ>գ] (զան– գակ > զա նգ3ակ)․ ք >ք3 (քաղաք >ք3ա– ղաք3)։ Բաղաձայնի նախորդելիս գ3, կ3, կ, ք1 դառնում են հ3 կամ յ՝ ծունգ3-ծըյվիէր, տաք]–տահյնալ, ծուկ–ծույ կիէրան։ Միավանկ բառերի հոգնակին կազմվում է իէր (խացիէր), բազմավանկ բառերինը՝ նիէր (կաք3ավնինէր), հ3տիէր (կ3ինիհ3- աիէր), ք3 (կըրըրէՔ )» ստար (էկ3էստար) և այլ մասնիկներով։ Գոյականի հոլովա– ձևերն են՝ ուղղական–իրի հայցական, սեռական–տրական–անձի հայցական, բա– ցառական, գործիական։ Սեռականի ցու– ցիչներն են՝ ի, ու, վա (ն), ան (ան), ա(ա), օր, ուօչ, է, հոգնակի թվում՝ աց(աց)․ բացառականը կազմվում է ից, ուց, է, գործիականը՝ օվ/մօվ մասնիկներով։ Բա– ղաձայնով վերջացող բառերը և տեղա– նունները առհասարակ որոշյալ հոդ չեն ստանում։ Ածականի համեմատության ձևե– րըն են՝ համեմատելի առարկան դրված բացառական հոլովով [(բարդին ուռից О պանցրր ի), համեմատելի առարկան վէր կամ չանց կապով [բարդին վէր (չանց) о ուռին պանցըր ի], գերադրական ածականը հըմմէնից բառով կամ հան մասնիկով [բարդին հըմմէնից (հան) պանցըր ի]։ Դերանունները հոլովվում են հետնյալ ձեերով․ ուղղական–հայցական՝ զինք3, ոլրանք3, էս(էսա), իսուօնք3, վուօվ, վուօ– վիէր, վուօր, վուրուօնք3․ սեռական–տրա– օ կան՝ ուր, ուրանց, իսուօր, իսուօնց, վիր, о վուօվիէրաց, վուրու(ն), վուրուօնց, բա– ցառական՝ արմից, ուրուօնցից, իսուօր– մից, իսուօնցից, վիրնից, վուօվերաց, վուրուց (վուրմից), վուրուօնցից, գոր– ծիական՝ ուրմօվ, ուրանցմօվ,իսուօրմօվ, իսուօնցմօվ, վիրնօվ, վուօվիէրօվ, վուր– նօվ, վուրուօնցմօվ։ Բայն ունի երկու լծոր– դություն ա(ա) և իէ (խաղալ, ուզիէլ)։ Օժանդակ բայը խոնարհվում է հետնյալ կերպ՝ իէմ, իէս, ի, իէեք3, էք3, իէն, ի, իր, էր, ինք3, իք3, ին։ Աճաոյան Հ․, Քննություն Վանի բարբառի, Ե․, 1952։ Հովսեփյան Ն․, Ոզ– մի բարբառի մի քանի առանձնահատկություն– ների մասին, «ՊԲՀ>․ Ե․, 1966, N° 2։ Մ․ Մուրադյան ՎԱՆԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ, Ոէրարաա թագավորության պայմանական անվա– նումներից մեկը։ Պատմագիտության մեջ մտել է XIX դ․ որոշ արևելագետների (Մ․ Բրոսե, Ա․ Սեյս) առաջարկությամբ, որոնք Ուրարտուի կորիզը համարում էին Վան քաղաքը և մերձակայքը։ ՎԱՆԻ ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ, բաց– վեյ է 1881-ին՝ Մ․ Փորթուգալյանի, Մ․ Ւփիմյանի և ռուս, փոխհյուպատոս Կ․ Կամսարականի ջանքերով, ունեցել է 70 աշակերտ (20-ը՝ անվճար) և 16 ուսու– ցիչ։ Աշակերտներն անվճար ստացել են դասագրքեր ու գրենական պիտույքներ։ Դասավանդվել են աշխարհագրություն, գծագրություն, բնագիտություն, քննական պատմություն, աստվածաբանություն, հո– ղագործություն, մաթեմատիկա, հայոց պատմություն, օսմանական օրենսդրու– թյուն, մարզանք, երկրաչափություն, հայ․, թուրք․, ֆրանս․ և այլ առարկաներ։ Դըպ– րոցականները սովորել են նաև հյուսնու– թյուն։ Ուսուցիչներից էին Մ․ Փորթու– գալյանը (տեսուչ), Դ․ Արտամետյանը, Գ․ Ասլանյանը, Մ․ Թերլեմեզյանը, Խ․ Խրիմյանը, Ն․ Շիրվանյանը, Ն․ Մա– դաթյանցը, Կ․ Փիլիպոսյանը և ուրիշներ։ Առաջին շրջանավարտներից են Հ․ Ագ– րիպասյանը, Փ․ Թերլեմեզյանը, Ղ․ Ւ^անջ– յանը, Գ․ Թերլեմեզյանը։ Օսմանյան կա– ռավարությունը տարբեր առիթներով խոչ– ընդոտել է վարժարանի աշխատանքը, հալածել մասնավորապես Կովկասից եկած ուսուցիչներին։ Վանի ինքնապաշտ– պանության ժամանակ (1896) վարժարանի անձնակազմը խիզախողների առաջին շարքերում է եղել։ Այդ դեպքից հետո վար– ժարանը փակվել է։ Հ․ Պողոսյան ՎԱՆԻ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏ 1915, Վան քաղաքի և շրջակա գյուղերի հայ բնակչության ինք– նապաշտպանական մարտերը թուրք ջար– դարարների դեմ Մեծ եղեռնի ժամանակ։ 1914–18-ի առաջին համաշխարհային պա– տերազմի սկզբին Վանի վիւայեյժում կազ– մակերպվեցին հայերի զանգվածային կո– տորածներ։ Կովկասյան ռազմաճակատում պարտված և նահանջող թուրք, զորքերը, որոնց միացել էին քրդ․ զինված հրոսակա– խմբերն ու մահմեդական ընչաքաղց խու– ժանը, պատրվակ բռնելով հայերի «ան– վստահությունը» իրենց հանդեպ և նրանց համակրանքը ռուսների նկատմամբ, գա– զանաբար կոտորում էին անզեն հայերին, ավերում նրանց բնակավայրերը, կողոպ– տում ունեցվածքը։ Այդ պայմաններում Վանի վիլայեթի մի շարք գավառներում և գավառակներում (Շատախ, Հայոց ձոր, Ալջավազ, Արճեշ, Թիմար, Գյավաշ, Կարճ– կան ևն) ինչպես նաև առանձին գյուղե– րում (Բելու, Աթանան, Օւլմ, Առեն, Ալ– յուր, Կեմ ևն) հայերը հարկադրաբար դիմեցին ինքնապաշտպանության՝ մղե– լով համառ գոյամարտեր։ Հատկապես նշանակալից էր Վ․ հ․, որը տևեց շուրջ մեկ ամիս։ Մինչև պատերազմը Վանն ուներ մոտ 23 հզ․ հայ բնակիչ։ Պատերազմի սկզբին հարկադրաբար այնտեղ ապաստանեցին նաև շրջակա գավառների հազարավոր հայեր։ Արդեն 1915-ի ապրիլին քաղաքում կուտակվել էր ավելի քան 70 հզ․ հայ։ Թուրք, կառավարությունը, նախապատ– րաստելով նահանգի և հատկապես նրա կենտրոն Վանի հայերի բնաջնջման հրե– շավոր ծրագիրը, այնտեղ կուսակալ կար– գեց արյունարբու և կատաղի հայատյաց Զևդեթ բեյին, որը հայտնի էր իր գազանա– յին բարքով ու հայերի անմարդկային խոշտանգումներով։ Նա նախ կազմակեր– պեց Վանի հայերի մի շարք ղեկավարնե– րի՝ թուրք, պառլամենտի դեպուտատ Վռամյանի (Օնիկ Դերձակյան), Իշխանի (Նիկողայոս Միքայելյան) և այլոց նենգ սպանությունը, ապա, էրզրումից ստացած լրացուցիչ ջոկատներով համալրելով զոր– քերը, նախապատրաստվեց հարձակման։ Ապրիլի սկզբին թուրք, զորքերը, բազմա– թիվ հրոսակախմբերի ուղեկցությամբ, պա– շարեցին Վանի Այգեստան թաղամասը, որտեղ կենտրոնացած էր հայերի մեծ մասը։ Ընդհատվեց կապը քաղաքի կենտ– րոնի՝ Քաղաքամեջի հետ, որտեղ կար մոտ 3 հզ․ հայ։ Զարդերից խուսափելու միակ միջոցը հայերի դիմադրությունն էր։ Ընդհանուր վտանգի դեմ հանդիման միաս– նաբար ու համերաշխ գործեցին հայկ․ տարբեր կուսակցությունների (ռամկա– վար, հնչակ յան, դաշնակցական) պատկա– նող մարդիկ՝ մի կողմ թողնեւով տարա– ձայնությունները ։Ինքնապաշտպանությունը ղեկավարելու համար կազմվեց միասնական զինվ․ մար– մին («Վանի հայ ինքնապաշտպանության զինվ․ մարմին»), որի մեջ մտնում էին Ա․ Գ․ Եկարյանը (նախագահ), Կայծակ Առա– քելը և Բուլղարացի Գրիգորը, ինչպես նաև խորհրդականներ Արամ Մանուկյանը, Գաբրիել Սեմիրճյանը, Հրանտ Գաչիկ– յանը և Փ․ Պ․ Թերչեմեզյանը։ Ստեղծվե– ցին նաև պարենավորման, զինաբաշխ, հայթայթող, սանիտարական, դատական և այլ մարմիններ, կանանց միություն (հիմնականում զբաղվելու էր մարտիկնե– րի համար հագուստ պատրաստելով)։ Նախապատրաստական խորհրդակցու– թյունում, լուսաբանելով ստեղծված ծանր իրավիճակը, Ա․ Եկարյանը Վանի ինքնա– պաշտպաններին դիմեց հետևյալ կոչով․ «Վան առաջին անգամը չէ, որ ցույց պիտի տա իր համերաշխ ոգին, երբ գործ ունի ընդհանուր թշնամիին հետ։ Այդ ոգին իր փառավոր անցյալն ունի։ Այս անգամ ալ պիտի տանինք այս կռիվը, միևնույն հա– մերաշխ ոգով, առանց կուսակցական խըտ– րության;Մեր ուզելով չէ, որ պիտի կռվենք, ան մեզի պարտադրվեցավ։ Երկու ճամ– ւիա ունինք, կա՝մ գլուխ ծռել բռնավորին առջև և բնաջնջվիլ անպատիվ մահով և կա՝մ անվեհեր ու բաց ճակատ դուրս գալ անոր առջև և նախընտրել մեր նախնիք–