Վ ա ր շ ա վ ա․ կոստյոլ (1727– 1762, ճարա–ներ՝ Բայ և է․ Շրյո– գեր) Ժողովրդի ազատագր․ պայքարի կենտ– րոնն էր։ 1945-ի հունվ․ 17-ին Վ․ ազատա– գրել են սովետական զորքերը՝ Լեհ․ զորքի 1-ին բանակի հետ։ 1950-ին Վ–ում կայա– ցած Խաղաղության կողմնակիցների հա– մաշխարհային 2-րդ կոնգրեսը Վ–ին՝ որ– պես խաղաղ վերականգնման խորհրդա– նիշի, շնորհել է Խաղաղության միջազգա– յին պատվավոր մրցանակ։ Վ–ում է ստո– րագրվել սոցիալիստ, երկրների միջև բա– րեկամության, համագործակցության և փոխօգնության Վարշավայի պայմանա– գիր 1955-ը; Վ–ի տնտ․ զարգացմանը նպաստում են նրա աշխարհագրական բարենպաստ դիր– քը, հաղորդակցության ուղիներով երկրի ածխա–մետալուրգիական բազայի՝ Վերին Սիլեզիայի, Դդանսկ U Դդինյա նավա– հանգիստների հետ կապված լինելը, ան– դըրեվրոպ․ լայնական երկաթուղագծերի և Մոսկվա–Բեռլին ավտոմայրուղու վրա գտնվելը։ Քաղաքը հանդիսանում է 7 եր– կաթուղագծերի, 8 ավտոճանապարհների, մի քանի օդային ուղիների հանգույց, ունի գետային 2 նավահանգիստ։ Զարգա– ցած է մետաղամշակումը, մեքենաշինու– թյունը (էլեկտրատեխնիկա, օպտիկա, ավ– տոմոբիլաշինություն), մետալուրգիան, սննդի, կարի, պոլիգրաֆ, քիմ․ արդյունա– բերությունը։ Արդյունաբերությունը կենտ– րոնացած է Վոլյա U ժերան շրջաններում (Վիսլայի աջ ափին)։ Կառուցվել է մետրո– պոլիտեն։ Վ–ում է Լեհաստանի ԳԱ ավելի քան 20 ինստ–ներով և 15 գիտական ըն– կերություններով։ Ունի 13 բուհ, այդ թվում՝ համալսարան (1918-ից), պոլի– տեխ․ ինստ․, բժշկ․ ակադեմիա, թատրոն– ներ, թանգարաններ։ ճարտարապետությունը։ Վ–ի հիմնա– կան մասը տեղադրված է Վիսլայի ձախ, բարձրադիր ափին և ընդգրկում է քաղա– քի պատմ․ կորիզը՝ Հին (Ստարե Մյաս– տո) ու Նոր (Նովե Մյաստո) քաղաքները, երկուսն էլ՝ փողոցների ուղղանկյուն ցան– ցով, կենտրոնադիր Շուկայի հրապարա– կով։ Հին քաղաքում պահպանվել են բեր– դապարիսպները (XIY–XY դդ․), XV– XVIII դդ․ տներ, գոթական ոճի կոստյոլ (XIV դ․), Նոր քաղաքում՝ գոթական ոճի (XV դ․) և XVI–XYII դդ․ կոստյոլներ, մե– նաստաններ։ XYI–XVIII դդ․ Վ–ի կառու– ցապատումը տարածվել է դեպի հվ, և արմ․, կառուցվել են բազմաթիվ պալատ– ներ, կոստյոլներ, <Լազենկի> պալաաա– պուրակային համալիրը են։ XIX դ․ սկըզ– բից կազմավորվել է Վ–ի նոր կենտրոնը՝ կանոնավոր թաղամասերով, կլասիցիզմի ոճի բնակելի և հասարակական շենքե– րով, Թատերական և Բանկային հրապա– րակային անսամբլներով։ XIX դ․ 2-րդ կեսին – XX դդ․ 30-ական թթ․ Վ–ի ծայրա– մասերը տարերայնորեն կառուցապատ– վել են եկամտաբեր տներով, անբարե– կարգ բնակելի թաղամասերով, ի հակա– դրություն կենտրոնի շքեղ կառուցապատ– մանը՝ էկլեկտիկ ոգով, «մոդեռն», իսկ ավելի ուշ՝ ֆունկցիոնալիզմի ոճերով։ 1945-ից հետո ամբողջությամբ վերականգ– նըվել են գերմանաֆաշիստ․ զավթիչների ավերած Հին և Նոր քաղաքները, ինչպես և կարևոր ճարտ․ հուշարձանները։ Ըստ Վ–ի վերակառուցման նախագծի (1946) ստեղծ– վել են<Արլ–Արմ> և<Հս–Հվ․> փոխհատ– վող գլխ․ մայրուղիները, վերականգնվել են Մարշալկովսկի փողոցը՝ Սահմանա– դրության հրապարակի անսամբլով (1950–52), Մշակույթի և գիտության պա– լատով (1952–55, սովետական ճարտ․ Լ․ Վ․ Ռուդնև և ուրիշներ), բնակելի ու հասարակական շենքերի կենտր․ նոր ան– սամբլով (1961-ից՝ ճարտ․ Զ․ Կարպինսկի և ուրիշներ)։ Ստեղծվել են բնակելի նոր թաղամասեր, կառուցվել են Կուսակցու– թյան տունը (1948–51, ճարտ․ Ե․ Վեժբից– կի և ուրիշներ), Վիճակագրական գլխա– վոր վարչությունը (1948–54, ճարտ․ Ռ․ Գուտտ), սեյմի շենքը (1948–52, ճարտ․ Տեսարան Վարշավայից Բ․ Պնևսկի), Տասնամյակի ստադիոնը (1954–55, ճարտ․ Ե․ խրինևեցկի և ուրիշ– ներ), Գդանսկի երկհարկանի կամուրջը (1959), <Սուպերսամ» խանութը (1962, ճարտ․ Մ․ Կրասինսկի և ուրիշներ)։ Նշա– նավոր հուշակաոույցներից են․ Սիգիզ– մունդ III-ի սյունը (1643), Ն․ Կոպեռնի– կոսի (1828–30, քանդակագործ՝ Բ․ Տոր– վալդսեն), Ա․ Միցկևիչի (1898, քանդակա– գործ՝ Ց․ Գոդեբսկի), Ֆ․ Շոպենի (1907– 1926, քանդակագործ՝ Վ․ Շիմանովսկի), Գետսայի հերոսների (1948, քանդակա– գործ՝ Ն․ Ռապոպորտ, ճարտ․ Լ․ Սուգին), Վարշավայի հերոսների (1964, քանդա– կագործ՝ Մ․ Կոնեչնի) հուշարձանները, սովետական բանակի մարտիկների գե– րեզմանատան անսամբլը (1950, ճարտ․ Բ․ Լյախերտ, քանդակագործներ՝ Ե․ 6ար– նուշկեիչ, Ս․ Լիսովսկի)։
ՎԱՐՇԱՎԱՅԻ ԴՔՍՈՒԹՅՈՒՆ, Վարշա– վայի իշխան ու թ յ ու ն, վասալա– կան պետություն նապոլեոնյան Ֆրան– սիայի համակարգում։ Ստեղծվել է Տիի վիւոի հաշտություն /807-ի համաձայն՝ լեհ․ այն հողերից, որոնք Լեհաստանի երեք բաժանումների (1772, 1793, 1795) հետևանքով անցել էին Պրուսիային։ 1809-ին Վ․ դ–յանը միացվեցին Ավստրիա– յից խլված լեհ․ հողերը։ 1812-ին Վ․ դ․ ֆրանս․ բանակի հենակետն էր Ռուսաս– տանի վրա հարձակվելու ժամանակ։ 1814–15-ի Վիեննայի կոնգրեսի վճռով Վ․ դ–յան տարածքը բաժանվեց Ռուսաս– տանի, Ավստրիայի և Պրուսիայի միջև, բացառությամբ Կրակով քաղաքի և նրա շրջակայքի, որը վերածվեց Կրակովի հան– րապետության՝ երեք պետությունների հովանավորության ներքո։
ՎԱՐՇԱՎԱՅԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ 1955, Վար– շավայի պայմանագրի կազ– մակերպ ու թ յ ու ն, Եվրոպայի սո– ցիալիստ․ երկրների պաշտպանական դա– շինք։ Ստեղծվել է 1955-ի մայիսի 14-ին Վարշավայում կնքված Բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ օգ– նության պայմանագրի հիման վրա, որն ստորագրել են Ալբանիան (1968-ից դուրս է եկել), Բուլղարիան, ԳԴՀ, Լեհաստանը, Հունգարիան, Չեխոսլովակիան, Ռումի– նիան և ՍՍՀՄ։ Վ․ պ–ի կնքումը պայմա– նավորված էր Հյուսիս–Ատլանտյան ագ– րեսիվ դաշինքի (տես Հյուսիս–Ատչանտ– յան պակտ 1949) ստեղծմամբ և նրանում Արմ․ Գերմանիայի ներգրավումով։ Պայ– մանագրի մասնակից պետությունների հիմն, նպատակը սեփական անվտանգու– թյան, խաղաղության պահպանումն է Եվ– րոպայում։ Նրանք պարտավորվել են մի– ջազգային հարաբերություններում ձեռն– պահ մնալ ուժի սպառնալիքից կամ դրա գործադրումից, իսկ այդ պետություններից որևէ մեկի վրա հարձակման դեպքում օգ– նություն ցույց տալ նրան բոլոր անհրա– ժեշտ միջոցներով՝ ներառյալ զինված ուժի գործադրումը։ Միաժամանակ պայմանա– գրի մասնակիցները պայմանավորվել են գործել բարեկամության և համագործակ– ցության ոգով՝ նպատակ ունենալով զարկ տալ միմյանց հետ տնտ․ և մշակութային կապերի հետագա զարգացմանն ու ամ– րապնդմանը, հետևել միմյանց անկախու– թյունն ու գերիշխանությունը հարգելու և ներքին գործերին չմիջամտելու սկզբուն– քին։ Վ․ պ–ի գործողության ժամկետը 20 տարի է՝ դրա ինքնաբերաբար երկարա– ձգմամբ 10 տարով, եթե մասնակից պետու– թյունը ժամկետը լրանալուց մեկ տարի առաջ չեղյալ չի հայտարարել այն։ Պայ– մանագիրը բաց է այլ պետությունների հա– մար, անկախ նրանց հասարակական և պետ․ կարգից։ Այն կկորցնի իր ուժը Եվ– րոպայում կոլեկտիվ անվտանգության հա– մակարգ ստեղծելու և այդ նպատակով հա– մաեվրոպ․ պայմանագիր կնքվելու դեպ– քում։ Վ․ պ–ի կազմակերպության բարձրա– գույն մարմինը Քաղ․ կոնսուլտատիվ կո– միտեն (ՔԿԿ) է, որի աշխատանքներին մասնակցում են անդամ պետությունների կոմունիստ, և բանվ․ կուսակցություննե– րի կենտկոմների գլխ․ քարտուղարներն ու առաջին քարտուղարները, պետության և կառավարության ղեկավարները։ ՔԿԿ օժտված է մեծ լիազորություններով, նրա շրջանակներում պնց են կացվում կոնսուլ– տացիաներ Վ․ պ–ի մասնակից պետություն– ների ընդհանուր շահերը շոշափող մի–
