ղի են ունենում այդ մասնիկի վիրտուալ ծնման շնորհիվ։ Z-բոզոնների Փոխանա– կումը հանգեցնում է թույլ փոխազդեցու– թյան մի նոր տեսակի, այսպես կոչված, չեզոք հոսանքների։ 70-ական թթ․ հայտնաբերվել են չեզոք հոսանքնե– րով պայմանավորված տարբեր երևույթ– ներ, որոնք հաստատել են միասնական էլեկտրաթույլ փոխազդեցության տեսու– թյունը։ Վերջապես, 1982–83-ին աշխար– հի խոշորագույն պրոտոն–հակապրոտո– նային արագացուցիչում (ՑԵՌՆ, Շվեյցա– րիա) հաջողվել է գրանցել W, Z-բոզոն– ների ծնման առաջին դեպքերը և չափել նրանց զանգվածները։ Այսպիսով, Տ․ մ–ի վերաբերյալ ունեցած փորձարարական ամբողջ ինֆորմացիան, որն արտացոլում է մեր գիտելիքները 10~~1Տ–10~16 սմ հեռավորությունների տիրույթում կատարվող ֆիզիկ, երևութ– ների մասին, նկարագրվում է, այսպես կոչված, «ստանդարտ» տեսության՝ քվան– տային քրոմադինամիկայի և էլեկտրա– թույլ փոխազդեցության տեսության զու– գակցման միջոցով։ ժամանակակից իմաստով «իսկական» Տ․ մ․ են լեպտոնները և քվարկները, ինչ– պես նաև դրանց փոխազդեցությունների կրողները՝ ֆոտոնը, միջանկյալ բոզոննե– րը և գլյուոնները։ Լեպտոնների և քվարկ– ների միջե կա որոշակի համապատասխա– նություն․ նրանք խմբավորվում են միա– նման լիցքային կազմ ունեցող «ընտանիք– ներում» (երկու լեպտոն + երկու քվարկ)։ Այդպիսի երկու լրացված ընտանիքների՝ (ս, d, ve, e), (с, s, v^, |i), գոյությունը մի կողմից և b-քվարկի (ավելի ճիշտ՝ այդ քվարկը պարունակող հադրոնների), ինչ– պես նաև t-լեպտոնի ու Vt-նեյտրինոյի հայտնաբերումը (Մ․ Պեռլ, ԱՄՆ, 1976) մյուս կողմից, պահանջում են երրորդ ընտանիքի (է, b, vT, x) լրացման համար անհրաժեշւո՝ +2/3 լիցքով է–քվաբկի գո– յությունը։ Սակայն է–քվարկ պարունակող հադրոնների որոնման փորձերն առայժմ հաջողությամբ չեն պսակվել։ Տարրական քվարկների և լեպտոնների համեմատաբար մեծ թիվռ․ նրանց հատ– կությունների նմանությունը բնականա– բար վարկած են առաջացնում այն մասին, որ իրենք՝ այդ մասնիկները, նույնպես պետք է կազմված լինեն Է՝լ ավելի սկըզբ– նային Տ․ մ–ից։ Տեսական հետազոտու– թյունները այդ հարցի պատասխանը փոր– ձում են կանխագուշակել բնության բոլոր փոխազդեցությունների միասնական տե– սության ստեղծման ճանապարհով։ Վերջ– նական պատասխանը կտան ապագայի արագացուցիչներով կատարվելիք փոր– ձերը։ Փորձարարների ուշադրության կենտրոնում կլինեն նոր մասնիկների որոնումները և քվարկների ու լեպտոննե– րի կառուցվածքի հետազոտությունները գերկարճ հեռավորությունների վրա՝ նը– րանց տարրականությունը ստուգելու նը– պատակով։ Սովետական Հ ա յ ա ս տ ա– ն ու մ Տ․ մ–ի հետազոտություններն սկըս– վել են դեռես 1943-ին, երբ Ա․ Ի․ Ալիխա– նով և Ա․ Ի․ Ալիխանյան եղբայրները կազմակերպեցին տիեզերական ճառա– գայթների ուսումնասիրմանը նվիրված գիտարշավը Արագած լեռան վրա և հիմ– նադրեցին Երեանի ֆիզիկայի ինստ–ը։ Ներկայումս ինստ–ում գործում են Սովե– տական Միության ամենախոշոր էլեկտրո– նային արագացուցիչը, տիեզերական ճա– ռագայթների հետազոտման կայանը (Արագած լեռան վրա)։ Հայ ֆիզիկոսները կատարում են տեսական և փորձարարա– կան ակտիվ հետազոտություններ, սեր– տորեն համագործակցելով բարձր էներ– գիաների ֆիզիկայի ՍՍՀՄ (Մոսկվա, Դուբնա, Սերպուխով, Նովոսիբիրսկ, Ւսսր– կով) և արտասահմանյան [է․ Ֆերմիի անվ․ լաբորատորիա, Սթանֆորդի կենտ– րոն (ԱՄՆ), ՑԵՌՆ (Շվեյցարիա)] խոշո– րագույն կենտրոնների գիտնականների հետ։ Տրամաչափային դաշտերի տեսու– թյան, Տ․ մ–ի ֆոտոծնման, տիեզերական ճառագայթների միջուկային փոխազդեցու– թյունների վերաբերյալ Հայաստանում ստացված գիտական արդյունքները լայ– նորեն հայտնի են աշխարհի ֆիզիկոսնե– րին։ Գրկ․ Перкинс Д․, Введение в физику высоких энергий, пер․ с англ․, М․, 1975; Матвеев В․ А․, Мурадян Р․ М․, Тахвелидзе А․ Н․, На пути к раскры– тию структуры элементарных частиц, в сб․։ «Наука и человечество», М․, 1980; Мtа- т и н я н С․ Г․, На пути объединения слабых, электромагнитных и сильных взаимодей– ствий, «Успехи физических наук», т․ 130, в․ 1, 1980; Окунь Л․ Б․, Лептоны и кварки, М․, 1981; Аматуни А․ Ц․, Кварк-глюон- ная модель и проверка некоторых её след– ствий на Ереванском электронном ускори– теле, «Տեղեկագիր ՀՍՍՀ ԳԱ», սերիա Ֆիզիկա, հ․ 16, պր․ 2, 1981։ Фундаментальная струк– тура материи, пер․ с англ․, М․, 1984․ Ա․ Ամաաոէնի, XX․ խոշամիրյան
ՏԱՐՐԱԿԱՆ ՌԵԱԿՑԻԱՆԵՐ, ռեակցիա– ներ, որոնք հնարավոր չէ ներկայացնել ավելի պարզ քիմ․ փոխարկումներով։ Տ․ ռ, բարդ քիմ․ ռեակցիաների բաղադրիչ մա– սերն են։ Երբեմն «Տ․ ռ․» տերմինի փոխա– րեն գործածվում են ռեակցիայի «տարրա– կան փուլ» կամ պարզապես «փուլ» հաս– կացությունները։ Տ․ ռ–ում, որպես կանոն, խզվում կամ առաջանում են ոչ ավելի քան 1–2 մի– ջատոմական կապեր, օրինակ, Н2+0= =Н+ОН տարրական ռեակցիայում խըզ– վում է 1, առաջանում՝ 1 կապ։ Բարդ ռեակցիաների դարձելի փուլերը բաղկա– ցած են երկու Տ․ ռ–ից՝ ուղիղ և հակառակ, միակողմ ռեակցիաների համար «փուլը» և «Տ․ ռ․» համընկնում են։
ՏԱՐՐԱԿԱՆ ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐ, ֆունկցիա– ների դաս, որի մեջ մտնում են բազման– դամները, ռացիոնալ ֆունկցիաները, աս– տիճանային, ցուցչային, լոգարիթմական, եռանկյունաչափական և շրջանային (հա– կադարձ եռանկյունաչափական) ֆունկ– ցիաները, ինչպես և դրանցից վերջավոր թվով թվաբանական գործողություններով ու տեղադրումներով (բարդ ֆունկցիա կազմելով) ստացվող ֆունկցիաները։ Օրի– նակ՝ x,3+sin (x;2+l), 5X+Igx+ -“зГ! ^ն։ X т 1 Տ․ ֆ․ լավ ուսումնասիրված են և առավել հաճախ են օգտագործվում մաթեմատիկա– յի կիրառություններում։ Տ․ֆ․ անընդհատ են իրենց որոշման տիրույթներում, Տ․ ֆ–ի ածանցյալները միշտ Տ․ ֆ․ են, սակայն նախնականները (ինտեգրալները) ոչ միշտ են Տ․ ֆ․։ Ոչ տարրական ֆունկցիա– ներն ուսումնասիրելիս դրանք ներկայաց– նում են Տ․ ֆ–ից կազմած անվերջ շարքե– րով, անվերջ արտադրյալներով, ինտե– գրալներով են։ Վ․ Սաղաթեւյաև
ՏԱՐՐԱՅԻՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ Օ ր գ ա՝ նական միացությունների, տ ա ր ր ա լ ու ծ ու մ, օրգ․ միացություն– ների բաղադրության մեջ մտնող տարրե– րի որակական հայտնաբերման և քանա– կական որոշման եղանակների համա– խումբ։ Բաղկացած է 2 փուլից․ 1․ օրգ․ նյութի քայքայում, օրինակ, այրում թթվածնի հոսքում, հալում որևէ պինդ ազ– դանյութի հետ են, և 2․ առաջացած ան– օրգ․ միացությունների քանակական կ ամ որակական վերլուծություն։
ՏԱՐՐԵՐԻ ԵՐԿՐԱ£ԻՄԻԱԿԱՆ ԴԱՍԱ–
ԿԱՐԳՈՒՄ (ՏԵԴ), դասակարգում, ըստ որի քիմ․ տարրերը ստորաբաժանվում են երկրաքիմ․ նմանության՝ այսինքն որո– շակի բնական համակարգերում համա– տեղ կուտակման հատկանիշի հիման վրա։ Առաջին դասակարգումը մշակել է Վ․ Դոլդ– շմիդտը՝ 1922-ին։ Նա Մենդելեեի աղյու– սակի տարրերը բաժանել է չորս խմբի, ա տ մ ո ֆ ի լ (< հուն․ at|io£– գո– լորշի և <pvA․eo – սիրում եմ)՝ մթնոլորտի տարրեր (իներտ գազեր), լ ի թ ո ֆ ի լ (< հուն․ Xvvog – քար)՝ ապարների տար– րեր Na, Mg, AI, Si, К, Ca են, խ ա լ կ ո– ֆ ի լ (< հուն․ %aX,xog – պղինձ)՝ սուլ– ֆիդային հանքանյութերի տարրեր Си, Zn, Ag, Hg, Pb, Sb, As են և ս ի դ և ր ո– ֆ ի լ (< հուն․ օ>Ցղբօ£ – երկաթ)՝ Fe, Ni, Со, պլատինոիդներ են։ Այս ստորա– բաժանումը լայնորեն կիրառվում է երկ– րաքիմիայում։ Լավ հայտնի է Վ․ Ի․ Վեր– նադսկու դասակարգումը, որի համաձայն առանձնացվում է տարրերի վեց խումբ, որոնք ստորաբաժանվում են ռադիոակ– տիվության, պրոցեսների շրջելիության U անշրջելիության, տարասեռ ատոմներից բաղկացած միներալների կազմի մեջ մըտ– նելու ունակության հիման վրա։ Ա․ Ֆերս– մանը, հիմք ընդունելով Մենդելեեի աղ– յուսակը, իր դասակարգումը կառուցեց ըստ հիպոգեն պրոցեսներում տարրերի ցուցաբերած վարքի։ Հետագայում, երկ– րաքիմ․ փաստական նյութի ընդարձակ– մանը զուգընթաց, հանդես եկան մի շարք գիտնականների նոր դասակարգումներ, ո– րոնք միմյանցից տարբերվում են դիտարկ– ման օբյեկտով (ամբողջ մոլորակը, երկ– րակեղևը, այս կամ այն պրոցեսը) և այն գործոններով, որոնց հետ կապված քննարկվում է տարրերի վարքը։ Վերջին– ներից է Ա․ Պերելմանի դասակարգումը, որը հիմնված է երկրակեղևում տարրերի միգրացիայի առանձնահատկությունների վրա։ Նա առանձնացնում է տարրերի խմբեր, որոնց վարքը պայմանավորված է կատիոնագենությամբ կամ անիոնագե– նությամբ, վալենտականությունը փոփո– խելու ընդունակությամբ, լիթոֆիլությամբ, խալկոֆիլությամբ և սիդերոֆիլությամբ։ Գրկ․ Вернадский ВИ․, Очерки гео– химии, 4 изд․, М․–Л․, 1934; Ферсман А․ Е․, Геохимия, т․ 1, Л․, 1933; Перель– ман А․ И․, Геохимия, М․, 1979; Golds- с h m i d t V․ М․, Geochemistry, Oxf․, 1954․
