զոտումը 1015–1017 էվ էներգիաների տիրույթում իրականացնելու նպատակով Արագած լեոան վրա կառուցվում է տեղակայանքների նոր, եզակի՝ «ԱՆԻ» («АНИ», Адронные наземные исследования) համալիրը, որի ստեղծմամբ Արագածի տիեզերական ճառագայթների հետազոտման կայանը կդառնա ՍՍՀՄ–ում գերարագացուցչային էներգիայի մասնիկների ուսումնասիրման հիմնական կենտրոնը։ Գրականություն. Мурзин B․C․, Сарычева JI․ И․, Космические лучи и их взаимодей– ствие, М․, 1968; Ереванскому физическому институту 30 лет, Е․, 1974; Мурзин В С․, Введение в физику космических лучей, М․, 1979; Проект эксперимента по исследованию взаимодействий адронов в области энергий 103–105 Тэв (эксперимент «АНИ»), «Տեղեկագիր ՀՍՍՀ ԳԱ», սերիա Ֆիզիկա, հ․ 17, պր․ 3–4, 1982։ Է․ Մամիշանյան
ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ՆԱՎԱԳՆԱՑՈՒԹՅՈՒՆ, լայն իմաստով՝ տիեզերական թռչող ապարատի շարժման կառավարում, նեղ իմաստով՝ տիեզերական ապարատի տեղադիրքի որոշում, նրա՝ որպես նյութական կետի, շարժման կանխորոշում։ Այդ գործողություններն իրականացնող համակարգը ընդհանուր դեպքում, ընդգըրկում է տիեզերական ապարատում և Երկրի վրա տեղավորված չափիչհ հաշվողական միջոցները։ Տիեզերական նավագնացության խնդիրների լուծմանը կարող է մասնակցել տիեզերագնացը։
ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ՓՈՇԻ, տես Միջաստղային միջավայր։
ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ՖԻԶԻՈԼՈԳԻԱ, տիեզերական կենսաբանության և բժշկագիտության բաժին, ուսումնասիրում է ֆունկցիաների կարգավորման և փոխհատուցման (կոմպենսացման) մեխանիզմները օրգանիզմի վրա տիեզերական թռիչքի բոլոր գործոնների ամբողջության ազդեցության պայմաններում։ Տիեզերական թռիչքներին յուրահատուկ են՝ 1. միջավայրի բնույթի հետ կապված գործոնները՝ օդի ծայրահեղ նոսրությունը, ջերմային ռեժիմը, իոնացնող ճառագայթումը, երկնաքարերի առկայությունը են, 2. հրթիռային ապարատների թռիչքի դինամիկայի հետ կապված գործոնները՝ մեծ արագացումներ, անկշռություն, թրթռում, աղմուկ են, 3. սահմանափակ ծավալով հերմետիկ խցիկի արհեստական պայմաններում երկարատև մնալու գործոնները՝ մեկուսացում, անշարժություն, հուզական լարվածություն, ցերեկ–գիշեր հաջորդականության փոփոխության ազդեցություն են։ Այս գործոններից ամենակարևորը բարձր արագացումն է տիեզերանավի ուղեծիր դուրս գալիս և վերադառնալիս։ Ուղեծիր դուրս գալիս, կախված տանող հրթիռների թվից, կարող են լինել արագացման մի քանի մաքսիմումներ, իսկ վերադառնալիս՝ միայն մեկ մաքսիմում, կապված մթնոլորտի խիտ շերտերի հետ շփվելուց առաջացած արգելակման հետ։ Թռիչքի այդ շրջաններում առաջանում է մինչև մի քանի րոպե տևող գերծանրաբեռնվածություն։ Կարևոր է նաև անկշռության պրոբլեմը։ Այժմ հայտնի է, որ որոշ պայմաններում նույնիսկ տևական (ավելի քան 200 օր) անկշռությունը էական հետքեր չի թողնում մարդու առողջության վրա։ Նկատվող ժամանակավոր շեղումները (վեգետատիվ ֆունկցիաների, կոորդինացիայի խախտումներ, աշխատունակության որոշ անկում են) կախված են օրգանիզմի ֆիզիոլոգիական–տիպոլոգիական առանձնահատկություններից, մարգվածության աստիճանից, անկշռության գործոնի ազդեցության տևողությունից։ Տիեզերական թռիչքների յուրահատուկ բացասական գործոններից է ստիպողական անշարժությունը՝ հիպոդինամիան, որի վնասակար ազդեցությունը մեղմացնելու նպա– տակով տիեզերագնացները կատարում են հատուկ մարզական վարժություններ։ Կարևոր գործոններ են նաև թրթռումը և աղմուկը, որոնք կարող են հանգեցնել նյարդային գործունեության խանգարումների։ Տիեզերական իզիլոգիական ուսումնասիրություններում բացահայտված օրինաչափությունները հիմք են ծառայում տիեզերական թռիչքների կենսաբանության և բժշկության կանխատեսումների, այդ թվում տիեզերագնացների աշխատանքի և հանգստի, քնի, սննդառության, կենցաղի օպտիմալ ռեժիմի մշակման համար։ Տիեզերական ֆիզիոլոգիան ուղիներ և միջոցներ է որոնում տիեզերական թռիչքի ընթացքում օրգանիզմի կայունության բարձրացման և պահպանման համար (ֆիզիկ, վարժությունների ռացիոնալ համալիրների և տիեզերագնացների համատեղելիության հարցերի, որոշ կանխարգելիչ, այդ թվում նաե դեղաբանական, միջոցառումների մշակում են)։ Տիեզերական ֆիզիոլոգիայի տվյալները հաշվի են առնվում ոչ միայն տիեզերագնացների ընտրության և նրանց մարզման համակարգի մշակման, այլև բնականոն (երկրային) պայմաններում օրգանիզմի ֆիզիոլոգիայի որոշ հարցերի լուծման գործում։ Տիեզերական ֆիզիոլոգիայի մի շարք հարցերի մշակմամբ զբաղվել են նաև հայ գիտնականներ Լ․ Օրբելին, Ն․ Սիսակյանը, Ն․ Աղաջանյանը և ուրիշներ։ Տես նաև Տիեզերական կենսաբանություն և Տիեզերական բժշկագիտություն։
ՏԻԵԶԵՐԱՆԱՎ, շուրջկրկրյա ուղեծիր դուրս բերվող տիեզերական թռչող ապարատ, որը կարող է հաղթահարել Երկրի ձգողության ուժը, շարժվել դեպի Արեգակնային համակարգի մոլորակները կամ դեպի աստղերը։ Շուրջերկրյա ուղեծիր դուրս բերելիս տիեզերանավը հաղթահարում է տիեզերական առաջին արագությունը, դեպի Լուսին կամ Արեգակնային համակարգի այլ մոլորակներ շարժվելիս՝ տիեզերական երկրորդ արագությունը, իսկ Արեգակի ձգողության դաշտից դուրս գալու և դեպի աստղեր շարժվելու դեպքում՝ տիեզերական երրորդ արագությունը (տես Տիեզերական արագություններ)։ Տիեզերանավի անհրաժեշտ արագությունը ձեռք է բերում հրթիռային շարժիչների օգնությամբ։ Տարբերում են տիեզերանավի ավտոմատ (գիտափորձերը կատարվում են ավտոմատ՝ գիտական սարքերին նախապես տրված ծրագրով կամ Երկրից ռադիոյով տրվող հրամաններով) և օդաչուավոր (գիտափորձերին մասնակցում են տիեզերագնացները) ռեժիմներով թռիչքներ։ Տիեզերանավերի տարբերիչ առանձնահատկություններն են՝ կենսաապահովման համակարգով հանդերձված հերմետիկ խցիկ, անձնակազմի անդամներին Երկիր վերադարձնող իջեցվող ապարատ, շարժիչային տեղակայանքի և շարժման կողմնորոշման ու կառավարման համակարգեր (հնարավորություն են տալիս մանևրման և վայրէջքի ժամանակ Փոխել թռիչքի ուղեծրերը)։ Երկրակենտրոն ուղեծրով թռիչքների համար նախատեսված տիեզերանավերը հաճախ անվանում են տիեզերանավ–արբանյակներ (<Վոստոկ>, <Վոսխոդ>, <Մոյուզ>, <Մերկուրի>, <Զեմինի>), իսկ դեպի երկնային այլ մարմիններ թռիչքներ կատարելու համար նախատեսված տիեզերանավերը՝ միջմոլորակային (<Ապուչոն>, <Պիոներ>, <Վոյաջեր>, <Վեներա>)։ Արդեն ստեղծվել և գործում են մարդկանց և բեռները երկրակենտրոն ուղեծիր հասցնելու, ուղեծրակայանների (<ՍաԱուտ>) հետ կապ պահպանելու (<Պրոգրես>), բազմակի օգտագործման (<Մփեյս Շաթչ>) տիեզերանավեր։ Տիեզերանավերի միջոցով կատարվում են նաև արտամթնոլորտային աստղագիտական հետազոտություններ, որոնք հնարավորություն են տալիս մթնոլորտի բացակայության պայմաններում դիտել և ուսումնասիրել երկնային մարմինների էլեկտրամագնիսական ճառագայթման սպեկտրի այն մասերը, որոնք մատչելի չեն Երկրից։ Գրականություն Пилотируемые космические корабли․ Проектирование и испытания, Сб․ ст․, пер․ с англ․, М․, 1968; Советские пилотируемые корабли․ и орбитальные станции, под ред․ Г․ С․ Нариманова, М․, 1976․ Հ․ Թովմասյան
ՏԻԵԶԵՐԱՔԻՄԻԱ, քիմիայի բաժին, որն ուսումնասիրում է տիեզերական մարմինների բաղադրությունը, Տիեզերքում քիմիական տարրերի տարածվածության և բաշխման օրինաչափությունները, նուկլեասինթեզը, տարրերի իզոտոպային բաղադրության էվոլյուցիան, տիեզերական նյութի առաջացումը պայմանավորող քիմիական տարրերի համակցումներն ու տեղաշարժերը։ Տիեզերաքիմիայի վաղ շրջանի հետազոտություններն իրականացվում էին Արեգակի, աստղերի և մոլորակների մթնոլորտի լուսարձակման սպեկտրաչափական վերլուծության, նաև Երկրի վրա ընկնող տիեզերական մարմինների՝ երկնաքարերի քիմիական հետազոտությունների միջոցով։ 1924–1932-ին ձևակերպվեցին երկնաքարերում քիմիական տարրերի բաշխման օրինաչափությունները (նորվեգացի երկրաքիմիկոս Վ․ Գոլդշմիդտ, Goldschmidt, 1888–1947)։ Տիեզերաքիմիայի հետագա զարգացմանը մեծապես նպաստեցին Ա․ Պ․ վինոգրադովի և ամերիկացի գիտնական Հ․ Ցուրիի (Urey, 1893–1981) աշխատանքները։ Տիեզերագնացության զարգացմամբ ընդլայնվեցին տիեզերաքիմիայի հետազոտությունների հնարավորությունները և շրջանակները, իրականացվեցին լուսնային ապարների անմիջական հետազոտությունները, ավտոմատ սարքերի օգնությամբ ուսումնասիրվում են Արեգակի, աստղերի և մոլորակների մակերևույթն ու մթնոլորտը։ Հայտնաբերվեցին նյութի՝ Երկրի համար անսովոր վիճակներ՝ պլազմային վիճակը Արևի և աստղերի վրա, կոնդենսված He, H2, CH*, NH3 և այլ գազերի առկայությունը մեծ մոլորակների մթնոլորտում շատ ցածր ջերմաստիճաններում են։ Աստղաֆիզիկայի, մասնավորապես ռադիոաստղագիտության, զարգացման շնորհիվ
