Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/197

Այս էջը սրբագրված չէ

բով, Դ․ Սալիմով, Խ․ Ֆայզիե, Ա․ Աքպար– խոջաե, Ա․ խամրաե, Խ․ Ախմերով, է․ Իշ– մուհամմեդով, օպերատոր Դ․ Ֆաթհուլին, նկարիչներ՝ է․ Քալանդարով, Ն․ Ռահիմ– բաե և ուրիշներ։ Վ․ Ի․ Լենինի կերպարը կերտելու առաջին փորձն ուզբեկ, կինո– յում արվել է 1958 ին («Լենինի ուղեզրով», ռեժ․ Լ․ Ֆայզիե)։ 1960–70-ական թթ․ նշա– նակալից ֆիլմերից են՝ «26-րդի վրա չկրա– կե՝լ» (1967, ռեժ․ Ռ․ Բաթիրով), «Քնքշու– թյուն» (1967, ռեժ․ է․ Իշմուհամմեդով), «Հեղափոխության հեծյալները» (1968, ռեժ․ Կ․ Ցարմատով), «Արտակարգ կո– միսարը» (1970, ռեժ․ Ա․ խամրաե), «Սպա– սում ենք քեզ, երիտասարդ» (1972, ռեժ․ Ռ․ Րաթիրով), «Աբու Ռայխան Րիրունի» (1974, ռեժ․ Շ․ Աբասով) են։ 1961-ին «Ուզ– բեկֆիլմ» կինոստուդիայի խրոնիկայի սեկտորը դարձել է գիտահանրամատչելի և փաստավավերագրական ֆիլմերի ինք– նուրույն ստուդիա։ 1965-ին «Ուզբեկ– ֆիլմ»-ը թողարկել է «6x6 քառակուսիում» (ռեժ․ Դ․ Սալիխով և 6ու․ Պետրով) առա– ջին մուլտֆիլմը։ Տարեկան թողարկվում են 12 լիամետրաժ և հեռուստատեսային գեղարվեստական, 8 մուլտֆիլմ, «Նաշ– տար» երգիծական կինոժուռնալի 6 հա– մար․ ուզբեկ, կրկնօրինակվում է 75 ֆիլմ։ 1968-ից, Տաշքենդում (երկու տարին մեկ անգամ) անցկացվում են Ասիայի, Աֆրի– կայի և Լատինական Ամերիկայի երկըր– ների միջազգային կինոփառատոներ։ 1958–ից գործում է Ուզբ․ ՍԱՀ կինեմա– տոգրաֆիստների միությունը։ Պատկերազարդումը տես 208 –209-րդ էջերի միջե՝ ներդիրներում, աղ․ II, III։ Գրկ․ Маркс К․, Британское влады– чество в Индии, Маркс К, Энгельс Ф․, Соч․, 2 изд․, т․ 9; Энгельс Ф․, Продвижение России в Средней Азии, նույն տեղում, т․ 12; Ленин В․ И․, О Сред– ней Азии и Казахстане, Ташкент, I960; Средняя Азия, М․, 1968 (АН СССР․ При– родные условия и естественные ресурсы СССР); Челпанова О․ М․, Средняя Азия, Л․, 1963 (Климат СССР, в․ 3);Ш у л ь ц В․ Л․, Реки Средней Азии, ч․ 1–2, Л․, 1965; Коровин Е․ П․, Растительность Сред– ней Азии и Южного Казахстана, 2 изд․, кн․ 2, Ташкент, 1962; Захидов Т․ 3-, Мек- ленбурцев Р․ Н․, Природа и живот– ный мир Средней Азии, т․ 1–2, Ташкент, 1969–71; Новиков Л․ К․, X а л м у- хамедов К․ С․, Заповедники Узбеки– стана, Ташкент, 1972; Бабушкин Л․ Н-, К о г а й Н․ А․, Физико-географическое районирование Узбекской ССР, «Тр․ Таш– кентского государственного ин-та», 1964, в․ 231; Атлас Узбекской ССР, Ташкент–М․, 1963; История Узбекской ССР, т․ 1–4, Ташкент, 1967–68; История Узбекской ССР․ С древнейших времен до наших дней, Таш– кент, 1974; Победа Октябрьской революции в Узбекистане․ Сб․ документов, т․ 1–2, Таш– кент, 1963–72; Хроника событий Великой Октябрьской социалистической революции в Узбекистане (февраль–ноябрь 1917 г․), т․ 1–2, Ташкент, 1962–72; Агзамход- ж а е в А․ А․, Образование и развитие Уз– бекской ССР, Ташкент, 1971; Вклад трудя– щихся Узбекистана в Победу в Великой Оте– чественной войне, Ташкент, 1975; Узбек– ская Советская Социалистическая Респуб– лика․ Природа, население, хозяйство, тер– риториально-производственные комплексы, перспективы, Ташкент, 1982; История граж– данской войны в Узбекистане, т․ 1–2, Таш– кент, 1964–1970; Гентшке П․ В․, Ком– партия и рабочий класс Узбекистана в борьбе за социализм (1926–1932 гг․), Ташкент, 1973; Каримов P․ X․, Узбекистан в период восстановления народного хозяйст– ва СССР (1921-1925), Ташкент, 1974; Н е- п о м н и н В․ Я․, Исторический опыт строи– тельства социализма в Узбекистане (1917 – 1937), Ташкент, 1960; Ն ու յ ն ի, Истори– ография общественных наук в Узбекистане․ Библиогр․ очерки (кн․ 1), Ташкент, 1974; Вяткин М․ П․, Социально-экономиче– ское развитие Средней Азии․ Историографи– ческий очерк․ 1865 – 1965, Фрунзе, 1974; Желтова Г․ И․, Социалистическое строительство в Узбекистане (20–30-е гт )․ Историографический очерк, Ташкент, 1975; Зиядуллаев С․ К․, Современное сос– тояние экономики Узбекистана и перспекти– вы её развития, Ташкент, 1982; Очерки истории Коммунистической партии Узбеки– стана, Ташкент, 1974; Хамидходжа- е в А․, Очерки истории комсомола Средней Азии, Ташкент, 1968; Профессиональные союзы Узбекистана в цифрах (1961–1970 гг․), Ташкент, 1972; Средняя Азия․ Экономико– географическая характеристика и проблемы развития хозяйства, М․, 1969; Среднеазиат– ский экономический район, М․, 1972; Произ– водительные силы Узбекистана и перспек– тивы их развития, 2 изд․, Ташкент, 1974; Заиров К․ С․, Вехи в развитии здраво– охранения Узбекистана․ (К 50-летию СССР), «Медицинский журнал Узбекистана», 1972, № 12; Торжество ленинских идей культур– ной революции в Узбекистане, Ташкент, 1970; Кадыров И․ К․, Очерки развития общеобразовательной школы советского Узбекистана, Ташкент, 1974; С а д ы к о в А․ С․, Истоки и развитие науки Советского Узбекистана, в кн․։ Наука Союза ССР, М․, 1972; Наука в Узбекистане, т․ 1–2, Таш– кент, 1974; История философии в СССР, т․ 1–4, М․, 1968–71; Есин А․ Ф․, Радио и телевидение Узбекистана, Ташкент, 1975; Эрназаров Т․ Э․, Акбаров А․ И․, История печати Туркестана, Ташкент, 1976; Жирмунский В․ М․ и Зарифов X․ Т․, Узбекский народный героический эпос, М․, 1947; К о р -О г л ы X-, Узбек– ская литература, 2 изд․, М․, 1976; Кады– рова Т․ Ф․, Современная архитектура Узбекистана, Ташкент, 1974; Искусство Со– ветского Узбекистана․ 1917 – 1972, М․, 1976; История узбекской музыки, М․, 1979; Рах– манов М․ Р․, Узбекский театр с древней– ших времен до 1917 года, Ташкент, 1981; Узбекский советский театр, под ред․ А․ М․ Рыбника, кн․ 1, Ташкент, 1966; Авдеева Л․ А․, Танцевальное искусство Узбекистана, Ташкент, 1960; Ն ու յ ն ի, Балет Узбеки– стана, Ташкент, 1973; Абидов Т․, Мас– тера узбекского цирка, Ташкент, 1973; А б у л-К а с ы м о в а X․ Н-, Рождение узбекского кино, Ташкент, 1965; Теша- баев Д․, Киноискусство Советского Уз– бекистана, М․, 1968․

ՈՒԶԲԵԿԵՐԵՆ, ուզբեկների լեզուն։ Պատ– կանում է թյուրք, լեզուների հվ–արլ․ (մի– ջինասիական) կամ կառլուկյան խմբին։ խոսվում է Ուզբ․ ՍԱՀ–ում, ինչպես նաև Ղազախ․ ԱԱՀ–ում և միջինասիական հան– րապետություններում, ԱԱՀՄ սահմաննե– րից դուրս՝ Արլ․ Թուրքեստանում և Հս․ Աֆղանստանում։ խոսողների թիվը ԱԱՀՄ–ում՝ մոտ 14 մլն (1983)։ Ու․ տրոհ– ված է 2 բարբառախմբի՝ օյասող և այա– սող։ ժամանակակից գրական Ու–ի հիմ– քում ընկած է տաշքենդա–ֆերգանյան օյասող բարբառախումբը։ Գրավոր գրա– կան հին Ու․ կազմավորվել է XIII դ․ (այ– լոց կարծիքով4 XV–XVI դդ․)։ Ու–ում առ– կա է 6 ձայնավոր և 25 բաղաձայն հնչույթ։ Հնչյունական առանձնահատկություննե– րից են առաջնային երկար ձայնավորների բացակայությունը, ածանցները չեն տար– բերակվում նախածանցների և վերջածանց– ների։ Քերականական կառուցվածքը կցա– կան է։ Այբուբենը մինչե 1927-ը եղել է արա– բագիր, 1927–40-ին՝ լատինագիր, ապա՝ ռուսագիր։ ՈՒՏէԲԵԿՆԵՐ (ինքնանվանումը՝ ու զ– բ և կ), ազգ ՍՍՀՄ–ում, Ուզբեկ․ ՍՍՀ հիմնական բնակչությունը։ Ընդհանուր թիվը ՍԱՀՄ–ում՝ 14 մլն (1983), Ուզբեկ․ ՍՍՀ–ում ապրում է 10 մլն 569 հզ․ (1979, հանրապետության բնակչության 68,7%-ը), 873 հզ․՝ Տաջիկ․ ԱԱՀ–ում, 426 հզ․՝ Կիրգիզ․ ԱԱՀ–ում, 263 հզ․՝ Ղազախ․ ԱԱՀ–ում, 234 հզ․՝ Թուրքմեն․ ԱԱՀ–ում։ ԱԱՀՄ–ից դուրս 1,5 մլն Ու․ բնակվում են Աֆղանստանում, մոտ 13 հզ․՝ ՉԺՀ–ի արմ․ շրջանների որոշ քաղաքնե– րում։ խոսում են ուզբեկերեն։ Հավատաց– յալները սուննի մահմեդականներ են։ Ուզբեկ․ ԱԱՀ տարածքում հնում բնակվել են եվրոպեոիդ մարդաբանական տիպին պատկանող իրանալեզու ժողովուրդներ ու ցեղեր (սողդիացիներ, խորեզմցիներ, բակտրիացիներ, ֆերգանացիներ և սա– կա–մասսագետներ)։ Մ․ թ․ I հազարամյա– կի կեսին Կենտրոն․ Ասիայից սկսել են Միջինասիական միջագետք թափանցել մոնղոլոիդ մարդաբանական տիպին պատ– կանող թյուրքալեզու որոշ ցեղախմբեր։ Այդ հոսքն ուժեղացել է VI դ․ 2-րդ կեսից, երբ Միջին Ասիան մտել է Թյուրքական խաքանության կազմի մեջ։ Հետագա դա– րերում թյուրք, որոշ ցեղեր աստիճանա– բար անցել են նստակեցության և միա– ձուլվել իրանալեզու ժողովուրդներին, մնացածները շարունակել են վարել վաչ– կատուն կյանք՝ պահպանելով տոհմացե– ղային ավանդույթները։ Միջինասիական միջագետքը Կարախանյանների պետու– թյան մեջ մտնելու ժամանակաշրջանում (XI – XII դդ․) այնտեղ հաստատված թյոլՐ՜ քալեզու ցեղերի հիման վրա սկսվել է ուզբեկ, ժողովրդի կազմավորումը։ XIII Դ– թաթար–մոնղոլների նվաճումների հետե– վանքով Միջինասիական միջագետքում հաստատվել են թյուրք, և մոնղ․ նոր ցե– ղեր։ Ու–ի՝ որպես ժողովրդի կազմավորու– մը, հիմնականում տեղի է ունեցել դեշտ–ի ղփչաղ կամ ուզբեկ կոչվող թյուրք, ցե– ղերի զանգվածային ներթափանցումից (XV դ․ վերջ –XVI դ․) հետո։ XX դ․ սկըզ– բին Ու–ի կազմում առկա էին ազգագր․ 3 մեծ խմբեր՝ երկրագործությամբ, արհեստ– ներով ու առետրով զբաղվող նստակյաց– ներ, նախամոնղ․ և ետմոնղ․ ժամանակ– ներում հաստատված թյուրք, խաշնարած ցեղերի հետնորդներ, որոնց մեծամաս– նությունը պահպանում էր «թյուրք» ինք– նանվանումը, և XV–XVI դդ․ դեշտ–ի ղըփ– չաղ ուզբեկ, ցեղերի սերունդներ։ Ուզբեկ, ցեղերի անցումը նստակեցության սկսվել է XV դ․ և ավարտվել XX դ․ սկզբին։ 1917-ի Հոկտեմբերյան հեղափոխության նախօր– յակին դեռես ավարտված չէր ուզբեկ, բուրժ․ ազգի ձեավորումը։ Սովետական