բնակատեղի, մահարձան (XII –XIII դդ․)» գերեզմանոց (X–XIX դդ․)։ Ա․ Հարությո՜ւնյան, Մ․ Հասրաթյան
ՈՒԺԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ, էրգոմետրիա (< հուն, epvov – աշխատանք և ․․․ մետ– րիս։), առանձին մկանների և մկանախըմ– բերի (ձեռքի, ոտքի) աշխատունակությու– նը և ֆիզիկ, ծանրաբեռնվածության ժա– մանակ օրգանիզմում ֆունկցիոնալ փո– փոխությունները չափելու մեթոդ։ Իրակա– նացվում է հատուկ սարքերով (ուժաչափ)։ Կիրառվում է հիմնականում սպորտային ֆիզիոլոգիայում և բժշկության մեջ։
ՈՒԺԳՈՐՈԴ, քաղաք, Ուկր․ ՍՍՀ Անդր– կարպատյան մարզի կենտրոնը (1946-ից)։ Գտնվում է Ուժ գետի ափերին, Արլ․ Կար– պատների հվ–արմ․ լանջին։ Ավտոճանա– պարհների հանգույց է, ունի երկաթուղա– յին կայարան, օդանավակայան։ 107 հզ․ բն․ (1985)։ Զարգացած է փայտամշակման, կահույքի, սարքաշինական, մեքենաշի– նական, սննդի և թեթև արդյունաբերու– թյունը։ Կան «Ուժգորոդպրիբոր», գազի ապարատուրայի, կենցաղային քիմիայի, օժանդակ իրերի գործարաններ։ Արտա– դրում են շինանյութեր։ Ունի համալսա– րան, տեխնիկումներ, ուսումնարաններ, թանգարաններ, երաժշտադրամատիկական թատրոն, ֆիլհարմոնիա, 2 տուրբազա։
ՈՒԺԵՂ ՓՈԽԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆ, տարրա– կան մասնիկների, չորս հիմնարար փո– խազդեցություններից մեկը, որը շատ ավելի ուժեղ է մյուս երեք՝ թույլ, էլեկտրա– մագնիսական և գրավիտացիոն փոխազ– դեցություններից։ հւ․ փ․ դրսևորվում է ~10՜13 սմ կարգի հեռավորությունների վրա։ Փոքր էներգիաների (ցածր ջերմաս– տիճանների) դեպքում Ու․ փ–յան շնորհիվ նուկլոնները կապվում են միմյանց՝ կազ– մելով միջուկներ։ Սակայն բավականաչափ բարձր էներգիայի նուկլոնների և միջուկ– ների բախման դեպքում Ու․ փ․ հանգեց– նում է բազմաթիվ միջուկային ռեակցիա– ՜սՆբի․ T՝–uiyumuijuiqujo mi ու․ ф-յսա մի շարք օրինաչափություններ։ Այսպես, Ու․ փ․ ինվարիանտ է տարածական ինվեր– սիայի, ժամանակի անդրադարձման և լիցքային համալուծության նկատմամբ։ Ու․ փ–յամբ պայմանավորված պրոցեսներում պահպանվում են էլեկտրական և բարիո– նային լիցքերը, տարօրինակությունը, հը– մայքը և գեղեցկությունը։ Բնության մեջ գոյություն ունեցող ուժեղ փոխազդող մասնիկները՝ հադրոնները, կարելի է բաժանել խմբերի, որոնցից յու– րաքանչյուրի մեջ մտնում են մոտավորա– պես հավասար զանգված և միևնույն ներ– քին քվանտային թվեր (բացառությամբ էլեկտրական լիցքի) ունեցող մասնիկներ։ Այդ խմբերը կոչվում են ՏՍ(2) իզոտոպա– յին խմբի իզոտոպային մուլտիպլետներ։ Օրինակ, պրոտոնը և նեյտրոնը կազմում են իզոտոպային դուպլետ, իսկ я՜1՜–, я°- և Я՜–մեզոնները՝ իզոտոպային տրիպ– լետ։ Ու․ փ․ ունի իզոտոպային ինվարիան– տության հատկություն՝ մի մուլտիպլետ կազմող մասնիկների Ու․ փ․ նույնն է։ Հետևյալ քայլը տարբեր իզոտոպային մուլտիպլետներին պատկանող և տարօրի– նակության տարբեր արժեք ունեցող հտդ– րոնների խմբավորումն է ըստ ՏՍ (3) ունիաար խմբի մուլտիպլեաների։ Օրի– նակ, պրոտոնը, նեյտրոնը և Л-, £+-, £°-, Տ°-, Տ՜– հիպերոնները կազմում են ունիսաւր օկւոեա։ Հադրոն– ները դասակարգելիս պարզորոշ դրսևոր– վում է ևս մեկ օրինաչափություն։ Միև– նույն ներքին քվանտային թվեր ու տար– բեր սպիններ ունեցող մասնիկները կազ– մում են I^M2 ուղիղ գծերի վրա դասա– վորվող շարքեր (I-ն մասնիկի սպինն է, M-ը՝ զանգվածը)։ Այդ գծերը կոչվում են Ռեջեի հետագծեր [իտալացի ֆիզիկոս Տ․ Ոեջեի (T․ Regge, ծն․ 1931) անունով]։ Ու․ փ–յան հատկությունների հետազոտման փորձերը ցույց են տվել, որ բարձր էներգիաների դեպքում հադրոն– ների Ու․ փ–յան լրիվ կտրվածքների բնո– րոշ արժեքներն ընկած են 20–25 մբառն (մեզոն–նուկլոնային Փոխազդեցություն– ներ) և 40–45 մբառն (նուկլոն–նուկլոնա– յին փոխազդեցություններ) տիրույթնե– րում և դրսևորում են էներգիայի հետ դան– դաղ աճի միտում։ Բարձր էներգիայի հադ– րոնների բախումներում հիմնական մասը (~80%) կազմում են բազմակի ծնման պրոցեսները։ Այդ պրոցեսներում ծնված մասնիկների բաշխումներն ըստ երկայ– նական իմպուլսի (РЦ-ի), բախման տար– բեր էներգիաների (E) դեպքում նման են և կախված են միայն P||E հարաբերու– թյունից։ Այդպիսի վարքագիծը կոչվում է Ֆեյնմանի սկեյլինգ կամ մասշ– տաբային ինվարիանտություն (անգլ․ scaling–մասշտաբավորում)։ Ու․ փ–յան հե– տևանքով ծնված մասնիկների լայնական իմպուլսների (Ր_Լ–ի) արժեքները սահմա– նափակ են (Pj_^0,3–0,5 Գէվ/c) և փաս– տորեն կախված չեն E-ից։ P _Լ –ի մեծ արժեք ունեցող մասնիկների ծնունդը խիստ հազ– վադեպ է և հաստատում է հադրոնների փարթոնային պատկերացումները (տես Փարթոններ), որոնք ւսռաջացել են լեպ– տոն–նուկլոնային ոչ առաձգական ցրման պրոցեսներն ուսումնասիրելիս։ Ու․ ф-յան տեսական հ եաազոա ութ յ ան– ներում լայնորեն կիրառվում են պրոցես– ների ամպլիտուդների ընդհանուր հատ– կությունների (պատճառականություն, խա– չաձև սիմետրիա) վրա հիմնված մոդել– ները։ Պատճառականության հետևանք է ամպլիտուդների՝ որպես իրենց փոփոխա– կանների ֆունկցիաների, անալիտիկու– թյունը։ Վերջինս իր հերթին հանգեցնում է ամպլիտուդների իրական ու կեղծ մասերն իրար կապող դիսպերսիոն առնչություն– ների։ Բարձր էներգիայի հադրոնների Ու․ փ․ նկարագրող տեսական մոդելներից ամենալայն ճանաչումն ստացել է Ոեջեի բևեռների (ռեջեոնների) մեթոդը (ՌԲՄ)։ Այդ մեթոդի հիմքում ընկած է այն պատկերացումը, որ ցրման պրոցե– սում մասնիկները փոխանակվում են փո– փոխական սպին և զանգված ունեցող յու– րահատուկ հադրոնային կոմպլեքսներով՝ Ոեջեի բևեռներով (հետագծերով)։ Դրա– նով իսկ խոր կապ է բացահայտվում ցըր– ման պրոցեսների և Ռեջեի հետագծերի միջև։ ՌԲՄ–ն թույլ է տալիս դասակարգել ու նկարագրել ինչպես երկմասնիկ, այնպես էլ բազմամասնիկ պրոցեսների ամենա– տարբեր հատկություններ։ Փորձով հաս– տատվել են Ռեջեի մի շարք հետագծեր՝ մեզոնային (օրինակ, բ–, со-, А2-, ք–, Я- հետագծերը), բարիոնային (N-, А- հե– տագծերը ևն), և, այսպես կոչված, պոմե– րոնը։ Վերջինս տեսություն է ներմուծվել լրիվ կտրվածքների կախումն էներգիա– յից բացատրելու համար։ Հադրոնների և դրանց Ու․ փ–յան ճըշ– գրիտ տեսություն դեռևս ստեղծված չէ, սակայն որոշակի հույսեր կան, որ այդ– պիսի տեսության դեր կարող է կատարել քվանտային քրոմադինամիկան։ Գրկ․ Фейнман Р․, Взаимодействие фотонов с адронами, пер․ с англ․, М․, 1975; Глэшоу Ш․, Кварки с цветом и арома– том, «Успехи физических наук», 1976, т․ 119, в․ 4; Н а м б у Ё․, Кварки, пер․ с япон– ского, М․, 1984․ Ա․ Գրիգորյան
ՈՒԺԵՂԱՑՈՒՑԻՉ, ու ժ և ղ ա ր ա ր, սարք որում կատարվում է մուտքի (կառավարող) ազդանշանի էներգետիկական պարամետ– րերի մեծացում օժանդակ (կառավարվող) աղբյուրի էներգիայի օգտագործման հաշ– վին։ Ընդհանուր դեպքում Ու․ կազմված է մուտքի ազդանշանի հանգույցից (կառա– վարող էներգիայի աղբյուր), սպառիչից, էներգիայի աղբյուրից (որի էներգիան են– թակա է կառավարման) և ակտիվ տարրե– րից կազմված հանգույցից, որով իրագործ– վում է կառավարող էներգիայի ներգոր– ծությունը սնման աղբյուրից էներգիայի ծախսի վրա։ Ըստ օգտագործվող արտա– քին էներգիայի տեսակի Ու–ները լինում են էլեկտրական, մեխանիկական, ջերմա– յին, լուսային ևն։ Առավել տարածված է էլեկտրական տատան ումնե– ր ի Ու․, որն ակտիվ տարրերի (տրանզիս– տորների, էւեկտրոնային ւամւզերի, թու– նեչային դիոդների, վարիկոնդների ևն) միջոցով մեծացնում է մուտքի ազդանշա– նի էլեկտրական հզորությունը, լարումը և հոսանքի ուժը՝ էլեկտրական սնման աղ– բյուրի էներգիայի հաշվին։ Ի տարբերու– թյուն պասսիվ էներգիայի աղբյուր չպա– րունակող շղթայի, էլեկտրական տատա– նոււ/նեոհ Ու–Ji հօորույ^յան ու ժ ե– ղացման Кр= =■ ելՔ– >1։ Տարբերում են նաև լարման
- սոււոք
( Ku= ■ ե1Ք–^ և հոսանքի ^Ki= - ելք Հ tՍմոււոք / ^ ^ոււոք/ Ու–ներ։ էլեկտրական տատանումների Ու–ի կարևոր ցուցանիշներն են․ ամպլի– տուդահաճախային բնութագիրը (ուժե– ղացման գործակցի կախումը մուտքի պա– րամետրի հաճախականությունից), որով որոշվում է Ու–ի կարևորագույն պարա– մետրը՝ թողանցման շերտը, ազ– դանշանի ձևի աղավաղման աստիճանը մուտքի ազդանշանի մակարդակի թույ– լատրելի փոփոխությունների տիրույթը, ներքին աղմուկները։ էլեկտրական տա– տանումների Ու–ները դասակարգում են ըստ տարբեր հատկանիշների, ուժեղաց– վող էլեկտրական ազդանշանի բնույթի (ներդաշնակ տատանումների Ու–ներ՝ միկ– րոֆոնային և մագնիտոֆոնային, հնչուն կինոյի ևն, իմպուլսային ազդանշաննե– րի Ու–ներ՝ կապի իմպուլսային համա– կարգերի, ռադիոլոկացիոն և ռադիոնա– վագնացության իմպուլսային սարքերի, հեռուստատեսային տեսաուժեղացուցիչ– ներ, հաշվիչ սարքերի, կարգավորման և
