բնակատեղի, մահարձան (XII –XIII դդ․)» գերեզմանոց (X–XIX դդ․)։ Ա․ Հարությո՜ւնյան, Մ․ Հասրաթյան
ՈՒԺԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ, էրգոմետրիա (< հուն, epvov – աշխատանք և ․․․ մետրիս։), առանձին մկանների և մկանախմբերի (ձեռքի, ոտքի) աշխատունակությունը և ֆիզիկ. ծանրաբեռնվածության ժամանակ օրգանիզմում ֆունկցիոնալ փոփոխությունները չափելու մեթոդ։ Իրականացվում է հատուկ սարքերով (ուժաչափ)։ Կիրառվում է հիմնականում սպորտային ֆիզիոլոգիայում և բժշկության մեջ։
ՈՒԺԳՈՐՈԴ, քաղաք, Ուկր․ ՍՍՀ Անդր– կարպատյան մարզի կենտրոնը (1946-ից)։ Գտնվում է Ուժ գետի ափերին, Արլ․ Կար– պատների հվ–արմ․ լանջին։ Ավտոճանա– պարհների հանգույց է, ունի երկաթուղա– յին կայարան, օդանավակայան։ 107 հզ․ բն․ (1985)։ Զարգացած է փայտամշակման, կահույքի, սարքաշինական, մեքենաշի– նական, սննդի և թեթև արդյունաբերու– թյունը։ Կան «Ուժգորոդպրիբոր», գազի ապարատուրայի, կենցաղային քիմիայի, օժանդակ իրերի գործարաններ։ Արտա– դրում են շինանյութեր։ Ունի համալսա– րան, տեխնիկումներ, ուսումնարաններ, թանգարաններ, երաժշտադրամատիկական թատրոն, ֆիլհարմոնիա, 2 տուրբազա։
ՈՒԺԵՂ ՓՈԽԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆ, տարրական մասնիկների, չորս հիմնարար փոխազդեցություններից մեկը, որը շատ ավելի ուժեղ է մյուս երեք՝ թույլ, էլեկտրամագնիսական և գրավիտացիոն փոխազդեցություններից։ Ու․ փ․ դրսևորվում է ~10-13 սմ կարգի հեռավորությունների վրա։ Փոքր էներգիաների (ցածր ջերմաստիճանների) դեպքում Ու․ փ–յան շնորհիվ նուկլոնները կապվում են միմյանց՝ կազմելով միջուկներ։ Սակայն բավականաչափ բարձր էներգիայի նուկլոնների և միջուկների բախման դեպքում Ու․ փ․ հանգեցնում է բազմաթիվ միջուկային ռեակցիաների: Բացահայտված են Ու. փ.-յան մի շարք օրինաչափություններ։ Այսպես, Ու․ փ․ ինվարիանտ է տարածական ինվերսիայի, ժամանակի անդրադարձման և լիցքային համալուծության նկատմամբ։ Ու․ փ–յամբ պայմանավորված պրոցեսներում պահպանվում են էլեկտրական և բարիոնային լիցքերը, տարօրինակությունը, հմայքը և գեղեցկությունը։
Բնության մեջ գոյություն ունեցող ուժեղ փոխազդող մասնիկները՝ հադրոնները, կարելի է բաժանել խմբերի, որոնցից յուրաքանչյուրի մեջ մտնում են մոտավորապես հավասար զանգված և միևնույն ներքին քվանտային թվեր (բացառությամբ էլեկտրական լիցքի) ունեցող մասնիկներ։ Այդ խմբերը կոչվում են ՏՍ(2) իզոտոպային խմբի իզոտոպային մուլտիպլետներ։ Օրինակ, պրոտոնը և նեյտրոնը կազմում են իզոտոպային դուպլետ, իսկ я՜1՜–, я°- և Я՜–մեզոնները՝ իզոտոպային տրիպ– լետ։ Ու․ փ․ ունի իզոտոպային ինվարիան– տության հատկություն՝ մի մուլտիպլետ կազմող մասնիկների Ու․ փ․ նույնն է։ Հետևյալ քայլը տարբեր իզոտոպային մուլտիպլետներին պատկանող և տարօրի– նակության տարբեր արժեք ունեցող հտդ– րոնների խմբավորումն է ըստ ՏՍ (3) ունիաար խմբի մուլտիպլեաների։ Օրի– նակ, պրոտոնը, նեյտրոնը և Л-, £+-, £°-, Տ°-, Տ՜– հիպերոնները կազմում են ունիտար օկտետ։ Հադրոնները դասակարգելիս պարզորոշ դրսևորվում է ևս մեկ օրինաչափություն։ Միևնույն ներքին քվանտային թվեր ու տարբեր սպիններ ունեցող մասնիկները կազմում են I^M2 ուղիղ գծերի վրա դասավորվող շարքեր (I-ն մասնիկի սպինն է, M-ը՝ զանգվածը)։ Այդ գծերը կոչվում են Ռեջեի հետագծեր [իտալացի ֆիզիկոս Տ․ Ոեջեի (T․ Regge, ծն․ 1931) անունով]։ Ու․ փ–յան հատկությունների հետազոտման փորձերը ցույց են տվել, որ բարձր էներգիաների դեպքում հադրոնների Ու․ փ–յան լրիվ կտրվածքների բնորոշ արժեքներն ընկած են 20–25 մբառն (մեզոն–նուկլոնային փոխազդեցություն– ներ) և 40–45 մբառն (նուկլոն–նուկլոնային փոխազդեցություններ) տիրույթներում և դրսևորում են էներգիայի հետ դանդաղ աճի միտում։ Բարձր էներգիայի հադրոնների բախումներում հիմնական մասը (~80%) կազմում են բազմակի ծնմաննպրոցեսները։ Այդ պրոցեսներում ծնված մասնիկների բաշխումներն ըստ երկայնական իմպուլսի (РЦ-ի), բախման տար– բեր էներգիաների (E) դեպքում նման են և կախված են միայն P||E հարաբերու– թյունից։ Այդպիսի վարքագիծը կոչվում է Ֆեյնմանի սկեյլինգ կամ մասշ– տաբային ինվարիանտություն (անգլ․ scaling–մասշտաբավորում)։ Ու․ փ–յան հե– տևանքով ծնված մասնիկների լայնական իմպուլսների (Ր_Լ–ի) արժեքները սահմա– նափակ են (Pj_^0,3–0,5 Գէվ/c) և փաս– տորեն կախված չեն E-ից։ P _Լ –ի մեծ արժեք ունեցող մասնիկների ծնունդը խիստ հազ– վադեպ է և հաստատում է հադրոնների փարթոնային պատկերացումները (տես Փարթոններ), որոնք ւսռաջացել են լեպ– տոն–նուկլոնային ոչ առաձգական ցրման պրոցեսներն ուսումնասիրելիս։
Ու․ փ-յան տեսական հետազոտություններում լայնորեն կիրառվում են պրոցեսների ամպլիտուդների ընդհանուր հատկությունների (պատճառականություն, խաչաձև սիմետրիա) վրա հիմնված մոդելները։ Պատճառականության հետևանք է ամպլիտուդների՝ որպես իրենց փոփոխականների ֆունկցիաների, անալիտիկությունը։ Վերջինս իր հերթին հանգեցնում է ամպլիտուդների իրական ու կեղծ մասերն իրար կապող դիսպերսիոն առնչությունների։ Բարձր էներգիայի հադրոնների Ու․ փ․ նկարագրող տեսական մոդելներից ամենալայն ճանաչումն ստացել է Ոեջեի բևեռների (ռեջեոնների) մեթոդը (ՌԲՄ)։ Այդ մեթոդի հիմքում ընկած է այն պատկերացումը, որ ցրման պրոցեսում մասնիկները փոխանակվում են փոփոխական սպին և զանգված ունեցող յուրահատուկ հադրոնային կոմպլեքսներով՝ Ռեջեի բևեռներով (հետագծերով)։ Դրանով իսկ խոր կապ է բացահայտվում ցրման պրոցեսների և Ռեջեի հետագծերի միջև։ ՌԲՄ–ն թույլ է տալիս դասակարգել ու նկարագրել ինչպես երկմասնիկ, այնպես էլ բազմամասնիկ պրոցեսների ամենատարբեր հատկություններ։ Փորձով հաստատվել են Ռեջեի մի շարք հետագծեր՝ մեզոնային (օրինակ, ρ–, ω-, А2-, f–, π- հետագծերը), բարիոնային (N-, А- հե– տագծերը ևն), և, այսպես կոչված, պոմե– րոնը։ Վերջինս տեսություն է ներմուծվել լրիվ կտրվածքների կախումն էներգիայից բացատրելու համար։
Հադրոնների և դրանց Ու․ փ–յան ճշգրիտ տեսություն դեռևս ստեղծված չէ, սակայն որոշակի հույսեր կան, որ այդպիսի տեսության դեր կարող է կատարել քվանտային քրոմադինամիկան։
Գրկ․ Фейнман Р․, Взаимодействие фотонов с адронами, пер․ с англ․, М․, 1975; Глэшоу Ш․, Кварки с цветом и арома– том, «Успехи физических наук», 1976, т․ 119, в․ 4; Н а м б у Ё․, Кварки, пер․ с япон– ского, М․, 1984․ Ա․ Գրիգորյան
ՈՒԺԵՂԱՑՈՒՑԻՉ, ու ժ և ղ ա ր ա ր, սարք որում կատարվում է մուտքի (կառավարող) ազդանշանի էներգետիկական պարամետ– րերի մեծացում օժանդակ (կառավարվող) աղբյուրի էներգիայի օգտագործման հաշ– վին։ Ընդհանուր դեպքում Ու․ կազմված է մուտքի ազդանշանի հանգույցից (կառա– վարող էներգիայի աղբյուր), սպառիչից, էներգիայի աղբյուրից (որի էներգիան են– թակա է կառավարման) և ակտիվ տարրե– րից կազմված հանգույցից, որով իրագործ– վում է կառավարող էներգիայի ներգոր– ծությունը սնման աղբյուրից էներգիայի ծախսի վրա։ Ըստ օգտագործվող արտա– քին էներգիայի տեսակի Ու–ները լինում են էլեկտրական, մեխանիկական, ջերմա– յին, լուսային ևն։ Առավել տարածված է էլեկտրական տատան ումնե– ր ի Ու․, որն ակտիվ տարրերի (տրանզիս– տորների, էւեկտրոնային ւամւզերի, թու– նեչային դիոդների, վարիկոնդների ևն) միջոցով մեծացնում է մուտքի ազդանշա– նի էլեկտրական հզորությունը, լարումը և հոսանքի ուժը՝ էլեկտրական սնման աղ– բյուրի էներգիայի հաշվին։ Ի տարբերու– թյուն պասսիվ էներգիայի աղբյուր չպա– րունակող շղթայի, էլեկտրական տատա– նոււ/նեոհ Ու–Ji հօորույ^յան ու ժ ե– ղացման Кр= =■ ելՔ– >1։ Տարբերում են նաև լարման
- սոււոք
( Ku= ■ ե1Ք–^ և հոսանքի ^Ki= - ելք Հ tՍմոււոք / ^ ^ոււոք/ Ու–ներ։ էլեկտրական տատանումների Ու–ի կարևոր ցուցանիշներն են․ ամպլի– տուդահաճախային բնութագիրը (ուժե– ղացման գործակցի կախումը մուտքի պա– րամետրի հաճախականությունից), որով որոշվում է Ու–ի կարևորագույն պարա– մետրը՝ թողանցման շերտը, ազ– դանշանի ձևի աղավաղման աստիճանը մուտքի ազդանշանի մակարդակի թույ– լատրելի փոփոխությունների տիրույթը, ներքին աղմուկները։ էլեկտրական տա– տանումների Ու–ները դասակարգում են ըստ տարբեր հատկանիշների, ուժեղաց– վող էլեկտրական ազդանշանի բնույթի (ներդաշնակ տատանումների Ու–ներ՝ միկ– րոֆոնային և մագնիտոֆոնային, հնչուն կինոյի ևն, իմպուլսային ազդանշաննե– րի Ու–ներ՝ կապի իմպուլսային համա– կարգերի, ռադիոլոկացիոն և ռադիոնա– վագնացության իմպուլսային սարքերի, հեռուստատեսային տեսաուժեղացուցիչ– ներ, հաշվիչ սարքերի, կարգավորման և
