Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/226

երկնային մարմինների դիրքերի և շար– ժումների ճշգրիտ որոշման, գիսավորնե– րի, փոփոխական ասաղերի, մոլորակնե– րի, Արեգակի և միջաստղային միջավայ– րի հետազոտման աշխատանքներ։ Ֆիզիկական աշխարհագրություն։ 1945-ից հետո լայն թափ ստացան Ու–ի բնական պայմանների և բնական ռեսուրս– ների ուսումնասիրությունները։ Ու–ի գեո– մորֆոլոգները (Դ․ Ն․ Սոբոլե և այլք) տվել են Ու–ի ռելիեֆի և նրա առանձին ռեգիոնների նկարագիրը։ Հրատարակ– վել է (1967) «Ուկրաինայի կլիման» աշ– խատությունը։ Տրվել է Ու–ի ենրա առան– ձին շրջանների բնության ֆիզիկաաշ– խարհագրական կոմպլեքսային նկարա– գիրը։ Կատարվել են Ու–ի երկրաբուսաբա– նական, հողերի, ֆիզիկաաշխարհագրա– կան շրջանացումները։ 1962-ին հրատա– րակվել է Ուկր ․ ՍՍՀ և Մոլդավ․ ՍՍՀ կոմպ– լեքսային ատլասը։ Երկրաբանական գիտություններ։ Հե– տազոտությունների հիմնական ուղղու– թյունները կապված են Ու–ի երկրաբ․ կա– ոուցվածքի առանձնահատկությունների հետ։ Ուսումնասիրվում են մինչքեմբրյան ժամանակաշրջանի հասակի, շերտագրու– թյան, ապարների ծագման հարցերը։ Հան– քավայրերի ծագմանն են նվիրված Ն․ Սվի– տալսկու, Ն․ Դոբրոխոտովի, Ս․ Ռոդիոնո– վի (Կրիվոյ ռոգ) աշխատանքները։ Հետա– զոտվել է կերչյան տիպի մանգանի և երկա– թի հանքանյութերի ծագումը, հայտնաբեր– վել է Դնեպր–Դոնեցկի նավթագազաբեր շրջանը։ Բացահայտվել են նստվածքա– գոյացման օրինաչափությունները, հիմ– նավորվել է նստվածքային ստվարաշեր– տերի շերտագրական մասնատումը (Օ․ Ս․ Վյալով և ուրիշներ)։ Հետազոտվում են ստորգետնյա, մասնավորապես, հանքա– յին ջրերը (Կ․ Ի․ Սակով և ուրիշներ)։ Կա– րեոր աշխատանքներ են կատարվել Ու–ի երկրաձեաբանության և տեսական տեկ– տոնիկայի վերաբերյալ։ Ուսումնասիրվում եե ապարների և հանքանյութերի ֆիզիկ, հատկությունները միներալոգիայի, պետ– րոգրաֆիայի, երկրաքիմիայի ու իզոտոպ– ների տիեզերաքիմիայի ու միջուկային երկրաժամանակագրության, միներալների բյուրեղաքիմիայի, հանքագոյացման հար– ցերը։ Կազմվել են Ու–ի ընդհանուր տեկ– տոնիկ, Ու–ի և Մոլդավիայի մետաղագո– յացման, Դնեպրովսկ–Դոնեցկի իջվածքի, Դոնեցկի բլրաշարի, Կարպատների, Մերձ– սեծովի, Ուկր․ վահանի կառուցվածքային քարտեզները։ Լեռնային գիտություններ։ Որոշվել են հիմնական լեռնաերկրաբ․, տնտ․ և տեխ․ գործոնների ազդեցությու– նը հանքանյութի արդյունահանման և մը– շակման համակարգի ընտրության վրա։ Լուծվել են ածխի հանքավայրերի բացա– հայտման արդյունավետ սխեմաների և մեծ խորություններում դրանց մշակման համակարգերի ընտրության խնդիրները, այդ թվում՝ Կենտր․ Դոնբասի գազառատ ու մեծաթեք շերտերինը։ Հետախուզվել ե յուրացվել է նոր ածխաբեր շրջանը՝ Արմ․ Դոնբասը։ Երկաթահանքի արդյունավետ արդյու– նահանման համար ստեղծվել է հարկա– յին ստիպողական փլուզման բարձրար– տադրողական համակարգ՝ հորատանցքե– րի կիրաոմամբ (Ն․ Ա․ Ստարիկով և ուրիշ– ներ)։ Մշակվել են քարհանքերում հոս– քային տեխնոլոգիայի տեսության հիմ– քերը։ Առաջարկվել են նոր սխեմաներ հանքանյութի մագնիսական հարստաց– ման համար։ Նյութագիտություն։ Կատարելագործ– վել են մետաղների ստացման և մշակման տեխնոլոգիաները, դրանց անանջատովի միացման մեթոդները, նոր նյութերի սին– թեզի տեսությունը, նոր սարքավորումնե– րի, գործիքների և այլ տեխնիկայի պատ– րաստման պրոցեսը։ Ստեղծվել և ներ– դրվել է հաստ մետաղի անանջատովի միացման նոր մեթոդ՝ էլեկտրախարամա– յին եռակցումը (Բ․ Պատոն)։ Համաշխար– հային պրակտիկայում առաջին անգամ արդ․ պայմաններում այդ մեթոդով (հե– տագա կռումով) ստեղծվել են անսահմա– նափակ զանգվածով և չափերով եզակի նախապատրաստուկներ՝ ատոմային, էներգետիկական և ծանր մեքենաշինու– թյան համար։ Մշակվել և ներդրվել են եռակցման նոր եղանակներ (լազերային, կոնդենսատորային, ջերմառեզոնանսա– յին), ստեղծվել են նոր տեխնիկայի հա– մար անհրաժեշտ նյութեր, ուսումնասիր– վել դրանց քիմ․, ֆիզիկ, և մեխանիկա– կան հատկությունները՝ շահագործման պայմաններին համապատասխան։ Առաջին անգամ աշխարհում առաջարկ– վել է բնական գազ օգտագործել դոմնային վառարաններում։ Մշակվել են ձուլման բարձրարդյունավետ տեխնոլոգիական ռե– ժիմներ, մետաղների գլոցման տեսական և գործնական կարեոր խնդիրներ (Ա․ Չեկ– մարյով)։ Մշակվել է մետաղների կոոո– զիական հոգնածության ադսորբցիոն– էլեկտրաքիմ․ նոր տեսություն, ստեղծվել և ներդրվել են սինթետիկ ալմաստի հիմ– քով նոր գործիքներ։ էներգետիկա։ Նյութի և ջերմության փոխանցման տեսության բնագավառում կատարվել են հիմնարար հետազոտու– թյուններ։ Ու–ի գիտնականները մեծ ավանդ ունեն սկզբնական բարձր պարա– մետրերով բարձրարդյունավետ հզոր շո– գետուրբինային ագրեգատների մշակման Լւ ստեղծման գործում։ Կարեոր արդյունք– ներ են ստացվել էլեկտրական բարդ շըղ– թաների հաշվարկման մեթոդների մշակ– ման ասպարեզում։ Ռեզոնանսային փո– խակերպիչների տեսության զարգացումը նպաստել է լազերների, էլեկտրաաղեղա– յին և այլ տեղակայանքների սնման հա– մար կայունացված հոսանքի արդյունավետ համակարգերի ստեղծմանը։ Քիմիական գիտություններ։ 1945-ից հետո ուկր․ քիմիկոսները ակնառու նվա– ճումների հասան քիմ․ ռեակցիաների մե– խանիզմների և կինետիկայի (է․ Շիլով և ուրիշներ), օրգ․ սինթեզի ու օրգ․ միա– ցությունների կառուցվածքի տեսության, կոմպլեքս միացությունների քիմիայի բնա– գավառներում։ Ուսումնասիրվեցին ազատ ռադիկալները, դրանց կառուցվածքն ու դերը օրգ․ ռեակցիաներում (Ա․ Բրոդսկի), մշակվել են ճառագայթման տարբեր տե– սակների դոզավորման քիմ․ մեթոդներ։ Ստեղծվել է օրգ․ միացությունների օքսի– դացման տեսություն և դրա հիման վրա մշակվել բամբակյա մանվածքի քլորային սպիտակեցման մեթոդ։ Հայտնաբերվել է ներկանյութերի նոր դաս՝ ա զ ա ս տ ի– ր ի լ ն և ր, սինթեզվել են գործվածքե– ղենի նոր կայուն ներկանյութեր։ Հե– տազոտել են մետաղների մակերեույթի կոոոզիոն պրոցեսները, առաջարկել մե– տաղները կոռոզիայից պահպանելու ին– հիբիտորներ։ Զարգացել է ֆոսֆոր– ե ծծումբօրգ․ միացությունների քիմիան, սինթեզվել են մեծ քանակությամբ ֆոս– ֆոր, ծծումբ– և ֆտորօրգ․ արժեքավոր հատկություններով միացություններ։ Հա– ջողությամբ զարգանում է պոլիմերների քիմիան, սինթեզվել են նոր պոլիմերներ ցիանուրաթթվի հիմքի վրա, ստացվել են պոլիօքսազոլներ և պոլիտրիազոլներ։ Նավթաքիմիայի բնագավառում ուկր․ քի– միկոսները ՍՍՀՄ–ում առաջինն են սին– թետիկ ցեոլիտները կիրառել նավթաքիմ․ և նավթամշակման արդյունաբերությու– նում։ Հետազոտվում են ածխաջրածնային գազերի քիմ․ վերամշակման, արդյունա– բերության մեջ այրվող գազերի օգտա– գործման հարցերը, ստեղծվել է գազի այրման և քիմ․ վերամշակման պրոցես– ների ավտոմատ կարգավորման և կառա– վարման մեթոդ։ Մշակվել են խմելու ջրի մաքրման, օզոնացման, քլորացման տեխ– նոլոգիական սխեմաներ։ Կենսաբանական գիտություններ։ Ուկր․ կենսաքիմիկոսների դպրոցի (հիմնադիր Ա․ Պալադին) հետազոտություններով հաս– տատվեց նյարդային համակարգի առան– ձին բաժինների կենսաքիմ․ բաղադրությու– նը՝ կախված նրա ֆունկցիայից, պարզվեց գլխուղեղում էներգետիկ փոխանակության բնույթը տարբեր ֆունկցիոնալ վիճակնե– րում։ Անջատվել և հետազոտվել են նյար– դային համակարգի մի շարք առանձնա– հատուկ սպիտակուցներ ու ֆերմենտներ։ Ստացվել են մի շարք մաքուր և բյուրե– ղական ֆերմենտներ, մշակվել որոշ ֆեր– մենտների ստացման նոր տեխնոլոգիա։ Ֆիզիոլոգները (Պ․ Կոսայուկ և ուրիշ– ներ) նշանակալի աշխատանք են կատա– րել դրդման և արգելակման ֆիզիկաքիմ․ հիմունքների բնագավառում։ ՍՍՀՄ–ում առաջինն են ստեղծել նոր կոմպլեքս սար– քավորումներ առանձին նյարդային բջիջ– ների կենսաէլեկտրական պոտենցիալնե– րի գրանցման, նեյրոնների էլեկտրաֆի– զիոլոգիական ցուցանիշների հետազոտ– ման համար։ Հայրենական մեծ պատե– րազմից հետո լայն զարգացում ստացան մանրէաբանության բնագավառի հետազո– տությունները։ Ստեղծվել են նոր բուժիչ պատրաստուկներ՝ մասնավորապես միկ– րոցիդը, բակտերիաների դեմ պայքարելու համար (Ն․ Մ․ Պիդոպլիչկո)։ Աշխատանք– ներ են տարվում սնկերից և բարձրակարգ բույսերից նոր անտիբիոտիկների ստաց– ման ուղղությամբ։ Ընդլայնվել են հե– տազոտությունները աեխ․ մանրէաբանու– թյան բնագավառում։ Հետազոտվել են բույսերի դիմացկունության օրինաչափու– թյունները անբարենպաստ պայմաննե– րում։ Ուկր․ բուսաբանները և կենդանա– բանները մեծ աշխատանքներ են կատա– րել Ու–ի բուս, և կենդան, աշխարհի հե– տազոտման բնագավառում։ Ուսումնասիր– վել են հողի մելիորացման հարցերը,