Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/290

Անկախության հու– շասյունը Մոնւոե– վիդեոյում Ազգային կուսակցություն («Բլանկո»), հիմնադրվել է XIX դ․, ար– տահայտում է խոշոր հողատեր–անասնա– պահների և արդյունաբերողների շահե– րը։ Քրիաոոնե ա–դ եմոկրատ ui- ll ա ն կուսակցություն (ՔԳԿ), հիմնադրվել է 1962-ին։ Սոցիալիս– տական կուսակցություն (ՍԿ), հիմնադրվել է 1911-ին։ Ու–ի կոմունիստական կու– ս ա կ ց ու թ յ ու ն (ՈԻԿԿ), հիմնադրվել է 1920-ին, ՈԻԿԿ ԿԿ առաշին քարտուղարն է Ռ․ Արիաէենդին։ Աtզ աtտ աtգ րtու– թյան ձախ ճակատ (ԱԶՃ), հիմ– նադրվել է 1962-ին, միավորում է երկրի առաջադիմական ուժերը։ Լայն ճա– կատ, առաջացել Հ 1971-ին, նրա կազ– մում են ՈԻԿԿ, ԱԶ&, ՔԴԿ, ՍԿ և այլ կու– սակցություններ ու կազմակերպություն– ներ։ Աշխատավոր ու թյան ազգա– յին կոնվենտ (ԱԱԿ), ստեղծվել է 1964-ին, միավորում է մոտ 700 հզ․ ան– դամ, մտնում է ԱՀՖ–ի մեջ։ VII․ Տնտեսաաշխարհագրական ակնարկ Ու․ ագրարային–ինդուստրիալ երկիր է։ Տնտեսության մեջ մեծ դեր ունի օտար– երկրյա կապիտալը։ Տնտեսության շաա ճյուղեր պատկանում են պետ․ սեկտորին։ Երկիրը մասնագիտանում է արտահանու– թյան համար անասնապահական մթերք– ների արտադրանքում։ Գյուղատնտեսության հիմ– նական ճյուղը արոտային մսաբրդատու անասնապահությունն է, տիրապետող է խոշոր հողատիրությունը։ Մշակում են ցորեն, բրինձ, եգիպտացորեն, յուղատու վուշ, արևածաղիկ, վարսակ, գարի, սոր– գո, շաքարի ճակնդեղ, կերային կուլտու– րաներ։ Հվ–ում զբաղվում են խաղողա– գործությամբ, հս–ում՝ ցիտրուսային կուլ– տուրաների մշակությամբ։ Արդյունաբերությունը։ 1984-ին արտա– դրվել է 3,5 մլրդ կվւռ>ժ էլեկտրաէներ– գիա։ Զարգացած են սննդի, տեքստիլ, կարի, կոշիկի արդյունաբերությունը։ Արդյունահանում են ոչ մեծ քանակով գրա– նիտ, մարմար, շինանյութեր, մանգանի ու պղնձի հանքանյութ, վերամշակում՝ ներմուծվող նավթը։ Կան քիմ․, մետա– լուրգիական, մետաղամշակման, էլեկտրա– տեխ․, թղթի, կաշվի ձեռնարկություններ։ Այդ ձեռնարկությունների մոտ 80% –ը գտնվում է Մոնտեվիդեոյում։ Տրանսպորտը։ Երկաթուղիների երկա– րությունը մոտ 3 հզ․ կմ է, ավտոճանա– պարհներինը՝ 10 հզ․ կւէ, նավատորմիղի հզորությունը՝ մոտ 280 հզ․ բրուտտո ռե– գիստր․ ա (1982)։ Ու․ Պանամերիկյան ճա– նապարհով կապվում է Արգենտինայի և Բրազիլիայի հետ։ Ծովային գլխավոր նա– վահանգիստը Մոնտեվիդեոն է, գետայինը՝ Պայսանդուն և Ֆրայ Բենտոսը (Ուրուգ– վայ գետի վրա)։ Մոնտեվիդեաում կա մի– ջազգային օդանավակայան։ Արտաքին առևտուրը։ Ույ արտահա– նում է միս, գյուղատնտ․ մթերքներ, պա– րեն, կաշվե ապրանքներ, բհւրդ, բրդե գործվածքներ, կոշիկ, ներմուծում՝ նավթ, նավթամթերք, սարքավորում, տրանսպոր– տի միջոցներ, քիմ․ ապրանքներ, պլաստ– մասսա, սև մետաղ։ Գլխավոր գործընկեր– ներն են Բրազիլիան, ԳՖՀ, Արգենտինան, ԱՄՆ, Նիգերիան, Վենեսուելան, սոց․ երկրները։ Դրամական միավորը ուրուգ– վայական պեսոն է։ 1000 պեսդն= 5,04 ռ․ (1986, մայիս)։ VIII․ Բժշկաաշխարհագրական բնու– թագիրը Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության 1981-ի տվյալներով ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին՝ 18,3, մահացությունը՝ 9,5, մանկ, մահացու– թյունը՝ 1000 ողջ ծնվածին՝ 34,1։ Տարած– ված են աղիքային վարակիչ հիվանդու– թյունները, տուբերկուլոզը, բրուցելոզը, վեներական հիվանդությունները ևն։ Մա– հացության հիմնական պատճառները սիրտ–անոթային համակարգի հիվանդու– թյուններն են և չարորակ նորագոյացու– թյունները։ 1979-ին կար 189 հիվանդանո– ցային հիմնարկ՝ 18,3 հզ․ մահճակալով (1000 բնակչին՝ 6,3 մահճակալ), աշխա– տում էին 5,4 հզ․ բժիշկ (536 բնակչին՝ 1 բժիշկ), 2,3 հզ․ ստոմատոլոգ, 1206 ման– կաբարձ, 15 հզ․ միջին բուժաշխատող։ Բժշկ․ կադրերը պատրաստվում են Մոն– տեվիդեոյի հանրապետական համալսա– րանի բժշկ․ ֆակուլտետում և բժշկ․ 2 ուսումնարաններում։ IX․ Լուսավորությունը Մինչև 1973-ի պետ․ հեղաշրջումը Ու․ Լատինական Ամերիկայի համեմատաբար լավ կազմակերպված և դեմոկրատ, ուս․ համակարգ ունեցող երկիրն էր։ 1970-ական թթ․ սկզբներին մեծահասակ բնակչության գրագիտությունը կազմել է 9,4%, իսկ հանրակրթական մակարդակը՝ տարրա– կան դպրոցի 5 դասարան։ 1975-ին ձևա– կանորեն մտցվել է 9-ամյա պարտադիր ու անվճար ուսուցում (6 տարեկանից), սա– կայն համապատասխան տարիք ունեցող– ների միայն 80% –ն է ընդգրկված դպրոց– ներում։ Ու–ի ժամանակակից կրթական համա– կարգում են նախադպրոցական հիմնարկ– ները, տարրական (6-ամյա, գյուղական վայրերում՝ 3–4-ամյա), միջնակարգ (ստորաբաժանվում է հանրակրթականի, պրոֆտեխ․-ի և մանկավարժականի) և բարձրագույն դպրոցները, որոնք պատկա– նում են պետությանը, մասնավոր սեկտո– րին և եկեղեցուն։ Տարրական և միջնա– կարգ դպրոցների ուս․ ծրագրերը միասնա– կան չեն, որը և սովորողների ընդհանուր ու մասնագիտական պատրաստվածու– թյան մակարդակների տարբերություն է առաջացնում։ Բարձրագույն կրթություն են տալիս 2 համալսարան՝ Հանրապետու– թյան (հիմն, է 1849-ին, կից գործում են կոնսերվատորիա, գրադարանային, սո– ցիալ․ օգնության, գեղարվեստի դպրոցներ, տեխնոլոգիայի և քիմիայի ինստ․) և Ու–ի աշխատանքի (1942, վերակազմվել է 1973-ին, ունի 2 տեխ․ ինստ․ և 10 դպրոց, երկուսն էլ՝ Մոնտեվիդեոյում)։ №ոշորա– գույն գրադարաններն են՝ Ու–ի ազգ․ (հիմն, է 1816-ին), Կենտր․ մանկավարժա– կան (1888), Ազգ․ պատմ․ թանգարանի (բոլորը՝ Մոնտեվիդեոյում)։ Թանգարան– ներից են՝ Բնապատմության ազգ․ (1837), Ազգ․ պատմ․ (1900), Պլաստիկ արվեստնե– րի ազգ․ (1922), Մանկավարժական (1888), Գեղարվեստի մունիցիպալ (1928, բոլորն էլ՝ Մոնտեվիդեոյում) և Հնդկացու թան– գարանը (Տակուարեմբո)։ Գիտական հիմնարկները։ Ու–ի առաջին գիտ․ հիմնարկները ստեղծվել են XIX դ․՝ Պատմության և աշխարհագրության ինստ․ (հիմն, է 1843-ին), Քիմիկոսների և դեղա– գործների ասոցիացիա (1888) ևն։ Հետա– գայում հիմնվել են՝ Օդերևութաբանու– թյան գլխ․ վարչությունը (1912), Ոազմա– աշխարհագրական ծառայությունը (1913), «Ալբերտո Բյորգեր» գյուղատնտ․ հետա– զոտությունների կենտրոնը (1914), Աստ– ղադիտարանը (1928), կենսաբանական գիտությունների (1932), քիմիական արդ– յունաբերության (1935) ևն ինստ–ներ։ ժամանակակից գիտատեխ․ հեղափոխու– թյան պայմաններում պետությունն իր վրա է վերցրել ԳՀ և ինժեներա–կոնստ– րուկտորական հիմնարկների կազմակեր– պումը։ Պետ․ են՝ Օվկիանոսագիտական ծառայությունը (1945), Ատոմային էներ– գիայի ազգ․ հանձնաժողովը (1955, ունի հետազոտական բազա, այդ թվում՝ միջու– կային ռեակտորով), էնդոկրինոլոգիայի (1937), ուռուցքաբանության (1960, եր– կուսն էլ՝ առողջապահության մինիստրու– թյանն առընթեր) ինստ–ները, Ազգ․ ին– ժեներական ակադեմիան (1965) ևն։ Գիտ․ աշխատանք է կատարվում նաև համալ– սարաններում։ Ու–ի տարածքում են մի շարք գիտ․ կազմակերպություններ և դը– րանց մասնաճյուղեր՝ ՑՈԻՆԵՍԿՕ–ի գիտ․ համագործակցության կենտրոնը Լատ․ Ամերիկայի համար (1949), Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության պրոֆ․ ուսուցման ռեգիոնալ հանձնաժողովը (1963) ևն։ Ու․ անդամ է մոտ 30 միջազգա– յին կացմակերպությունների, այդ թվում՝ Գիտ․ միությունների միջազգային խոր– հըրդի, Կենսաբանական գիտ․ միջազգա– յին միության, Աշխարհագրական գիտու– թյունների միջազգային միության ևն։ X․ Մամուլը, ռադիոն, հեռուստատե– սությունը Մոնտեվիդեոյում լույս տեսնող առավել