Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/395

Կապիտալիզմի զարգացումը և նրա ներ– քին հակասությունների խորացումը, պրո– լետարիստի դասակարգային պայքարի աճը և գիտ․ անհրաժեշտ նախադրյալնե– րի՝ գերմ․ փիլիսոփայության, անգլ․ Ք–յան և ֆրանս․ սոցիալիզմի կազմավորումն ու զարգացումը, XIX դ․ կեսին անհրաժեշտ դարձրին հասարակության մասին իսկա– կան գիտության ստեղծումը։ Պատմ․ այդ աոաքելությունը կատարեցին Կ․ Մարքսը և Ֆ․ էնգելսը՝ իրագործելով հեղափոխ․ հեղաշրջում Ք–յան մեջ և մշակելով գիտ․ կոմունիզմի տեսությունը։ Նրանք պատմու– թյան մատերիալիստական ըմբռնման սկզբունքները տարածեցին տնտ․ կյան– քի վրա, բացահայտեցին և վերլուծեցին օբյեկտիվ արտադր․ հարաբերություննե– րը և դրանց համապատասխանող տնտ․ օրենքները, ստեղծեցին հավեԱաւ արժե– քի տեսությունը, որը, Վ․ ի․ Լենինի խոս– քերով ասած, «․․․Մարքսի տնտեսագիտա– կան տեսության անկյունաքարն է» (Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 23, էջ 52)։ Կ․ Մարքսն առաջինը գիտականորեն հիմնավորեց ար– տադրության կապիտ․ եղանակի պատմ․ սահմանափակվածությունը և անցողիկ բնույթը, հայտնագործեց և համակողմա– նիորեն հետազոտեց նրա շարժման օրենքները, ապացուցեց կապիտալիզմի հեղափոխ․ կործանման և կապիտալիզմից կոմունիզմին անցնելու անխուսափելիու– թյունը, բացատրեց պրոլետարիատի, որ– պես կապիտալիզմի գերեզմանափորի Ա նոր, կոմունիստական հասարակարգի ստեղծողի պատմական առաքելությունը։ Նրանց ստեղծած Ք․ կուռ ու ամբողջական գիտ․ ուսմունք է, մարդկության առաջա– վոր տնտեսագիտական մտքի նվաճում– ների անմիջական հաջորդն ու շարունա– կությունը։ Զարգացման սկզբնափուլում մարքսիս– տական (պրոլետարական) Ք․ արտադրու– թյան կապիտ․ եղանակի արտադրահա– րաբերություններն ուսումնասիրող գի– տություն էր (Ք․ նեղ իմաստով)։ Կապի– տալիզմին նախորդած արտադրության եղանակների և ապագա կոմունիստական հասարակարգի վերաբերյալ գիտելիքնե– րի աստիճանական կուտակմանը համա– պատասխան ստեղծվեց Ք․ լայն իմաստով։ Կ․ Մարքսի և Ֆ․ էնգելսի աշխատություն– ներում մշակվել են, լայն իմաստով, Ք–յան արմատական խնդիրները, որոշվել են դրա առարկան ու հետազոտության մե– թոդը, վերլուծվել կապիտ․ արտադրահա– րաբերությունների համակարգը, առանձ– նացվել են մինչկապիտ․ արտադրաեղա– նակների բնորոշ գծերը, բացահայտվել կապիտալիզմից սոցիալիզմին անցման շրջանի կարևորագույն օրինաչափություն– ները, ձևակերպվել կոմունիստ, արտա– դրաեղանակի Ք–յան արմատական սկըզ– բունքները։ Մարքսիստական Ք․ զարգացրեց Վ․ Ի․ Լենինը։ Պատմ․ նոր փորձի և դրա ստեղ– ծագործական ընդհանրացման հիման վրա Լենինը զարգացրեց և հարստացրեց Ք–յան ընդհանուր տեսությունն ու տնտ․ վերլու– ծության մեթոդաբանությունը, խոշորա– գույն ներդրում կատարեց կապիտալիզմի Ք–յան և նրա կարևորագույն բաժիննե– րի մշակման մեջ (կապիտալիզմի գենե– զիս, վերարտադրություն և տնտ․ ճգնա– ժամերի տեսություն, գյուղատնտեսու– թյան մեջ կապիտալիզմի զարգացման առանձնահատկությունների և հողային ռենտայի մասին ուսմունք, բանվոր դա– սակարգի դրության և կապիտ․ կուտակ– ման ընդհանրական օրենքի մասին ուս– մունք ևն)։ Նա ստեղծեց ուսմունք մոնո– պոլիստ․ կապիտալիզմի (իմպերիալիզ– մի) մասին, բացահայտեց նրա տնտ․ էու– թյունն ու հիմնական գծերը, որոշեց մո– նոպոլիստական և պետ․–մոնոպոլիստա– կան կապիտալիզմի պատմ․ տեղը, պատմ․ նոր դարաշրջանին համապատասխան զարգացրեց սոցիալիստ, հեղափոխության մարքսիստական տեսությունը։ Մարքսիս– տական տնտեսագիտ․ տեսության մեջ Վ․ Ի․ Լենինի մեծագույն ներդրումն այն է, որ նա ստեղծեց սոցիալիզմի Ք–յան հիմ– քերը, որը նշանավորեց լայն իմաստով մարքսիստական Ք–յան ձևավորման պրո– ցեսի ավարտը։ Նա ամբողջական տեսու– թյուն ստեղծեց կապիտալիզմից սոցիա– լիզմին անցման շրջանի, սոցիալիստա– կան հասարակության կառուցման ուղի– ների, սոցիալիստ․ ինդուստրացման, գյուղատնտեսության սոցիալիստ, վերա– փոխման ուղիների, սոցիալիզմի տնտ․ հիմքերի, սոցիալիստ, տնտեսավարման ձևերի ու մեթոդների մասին։ Վ․ Ի․ Լենինը զարգացրեց կոմունիստական հասարա– կական–տնտ․ ֆորմացիայի երկու փուլե– րի մասին մարքսիստական ուսմունքը։ Նա ժամանակակից դարաշրջանը բնութա– գրեց որպես կապիտալիզմից սոցիալիզ– մին անցման դարաշրջան, բացահայտեց սոցիալիզմի համաշխարհային սիստեմի աստիճանական կազմավորման հեռա– նկարները, նրա դերի աճը, սոցիալիզմին անցնելու տարբեր ուղիներն ու մեթոդ– ները։ Մարքսիստական Ք․ հետագա զարգա– ցում ստացավ ՄՄԿԿ և մարքս–լենինյան մյուս կուսակցությունների կողմից՝ նրանց համագումարներում, կոնֆերանսներում, Կենտկոմների պլենումներում և համա– տեղ մշակած միջազգային փաստաթղթե– րում։ Ք–յան արդի պրոբլեմների մշակման մեջ որոշակի ներդրում ունեն ՄՄՀՄ և սո– ցիալիստ․ երկրների գիտ․ հիմնարկների կոլեկտիվները և մարքսիստ–գիտնական– ները։ Մարքսիստական Ք․ ինտերնացիոնալ գիտություն է․ որոշակի արտադրաեղա– նակի արտադրահարաբերություններն արտահայտող տնտ․ օրենքների և կատե– գորիաների բովանդակությունն այն ուսումնասիրում է անկախ այս կամ այն երկրի ազգ․ առանձնահատկություններից։ Մարքս–լենինյան Ք․ առանձնացրեց և ուսումնասիրեց տարբեր, պատմականո– րեն միմյանց հաջորդափոխող արտադրա– եղանակներին հատուկ արտադրահարա– բերությունների համակարգը։ Օբյեկտի– վորեն գոյություն ունեցող արտադրահա– րաբերությունների տեսական արտահայ– տությունը տնտեսական կատեգորիաներն են։ Տնտ․ երևույթների և պրոցեսների առավել ընդհանուր, կրկնվող, ներքին պատճառահետևանքային կապերն ար– տահայտվում են որպես տնտ․ օրենքներ։ Ցուրաքանչյուր պատմ․ որոշակի արտա– դրահարաբերությունների համակարգում որոշիչ հարաբերությունն արտադրության միջոցների սեփականությունն է։ Այն բա– ցահայտում է արտադրության միջոցների հետ աշխատուժի միացման եղանակը և նյութական բարիքների ու ծառայություն– ների յուրացման առանձնահատուկ պատմ․ տիպը կամ հասարակական ձևը։ Մարքս–լենինյան Ք․ արտադրահարա– բերությունների համակարգն ուսումնա– սիրում է արտադրողական ուժերի դրու– թյան ու զարգացման և հասարակության վերնաշենքի զարգացման հետ օրգանա– կան միասնության մեջ։ Ք–յան հետազոտության մեթոդը մա– տերիալիստական դիալեկտիկան է (տես Դիաչեկտիկական մատերիաչիզմ)։ Տնտ․ պրոցեսներն ուսումնասիրվում են անընդ– հատ շարժման ու զարգացման, որակա– կան մեկ դրությունից մյուսին անցնելու, հակասությունների պայքարի մեջ։ Որպես եյակետ այն վերցնում է օբյեկտիվ տնտ․ կյանքը և գիտության ստացած հետևու– թյունների ճշտությունը ստուգում օբյեկ– տիվ իրականության հետ համապատաս– խանության միջոցով։ Տեսական դրույթ– ների ճշմարտության չափանիշը հասարա– կական զարգացման պրակտիկան է, իրա– կան պրոցեսը։ Վերցվում են կոնկրետ տնտ․ երևույթներից և գիտ․ աբստրակ– ցիայի օգնությամբ անտեսվում երկրորդա– կան, պատահական կողմերը, որոնք բնու– թագրում են երևույթների արտաքին հատ– կանիշները^ քայլառ քայլ բացահայտվում է տնտ․ պրոցեսների էությունը, պակաս խոր էությունից անցում է կատարվում ավելի խոր էություններին, և հայտնա– բերվում են օբյեկտիվ տնտ․ օրենքները։ Աբստրակտից կոնկրետին, պարզից բար– դին անցնելու պրոցեսում բացահայտ– վում է տնտ․ օրենքների և կատեգորիա– ների ամբողջ ճյուղավորված համակարգը։ Ք․ օգտագործում է իմացության ընդհա– նուր գիտ․ եղանակները՝ վերլուծությու– նը և սինթեզը, ինդուկցիան և դեդուկ– ցիան։ Մակայն Ք–յան մեթոդն ունի հետա– զոտության իր առանձնահատուկ եղանակ– ները՝ արտադրահարաբերությունների օբյեկտիվության պարզաբանումը, հիմ– նական արտադրահարաբերության ա– ռանձնացումը և դրա դերի հետազո– տությունն ամբողջ համակարգում, ար– տադրության առաջնության սկզբունքը ևն։ Ք․ որպես գիտություն ունի դասակար– գային, կուսակցական բնույթ, որովհետև ուսումնասիրում է այն արտադրահարա– բերությունները, որոնք սերտորեն կապ– ված են բանվոր դասակարգի, բուրժուա– զիայի, գյուղացիության տնտ․ շահերի հետ (տես Շահեր տնտեսական)։ Մարքս–լենինյան Ք․ բանվոր դասակար– գի գաղափարական զենքն է կապիտա– լիզմի կործանման համար մղվող պայքա– րում և կոմունիստ, հասարակարգի կա– ռուցման գործում։ Լայն իմաստով Ք–յան մասն է ն ա խ ա– կապիտալիստական ֆորմա– ցիաների՝ նախնադարյան համայ– նական, ստրկատիրական, ֆեոդ, արտա– դրաեղանակների Ք․։ Այն ամենից առաջ ուսումնասիրում է արտադրության, հա– սարակական և մասնավոր սեփականու–