գիա ստանալու դեպքում, մյուսները՝ էներ– գիայի աղբյուր են (տես էնդոթերմային ռեակցիաներ, էքսոթերմային ռեակցիա– ներ)։ Ք․ ռ․ բարդ երեույթներ են, նրան– ցից յուրաքանչյուրը, սովորաբար, կազմը– ված է բազմաթիվ փուլերից, որոնց հա– մախումբը կոչվում է Ք․ ռ–ի մեխանիզմ։ Բոլոր ռեակցիաները դարձելի են (տես Դարձեչի ռեակցիաներ) և ընթանում են մինչե հավասարակշռություն քիմիականի ստեղծումը, որից հետո անփոփոխ են մնում ռեակցիային մասնակցող բոլոր նյութերի կոնցենտրացիաները։ Հավա– սարակշռային և նրան մոտ վիճակներում համակարգի վարքը նկարագրվում է քի– միական թերմոդինամիկայի առնչություն– ներով։ Մոլեկուլային մակարդակով Ք․ ռ․ հետազոտելու համար օգտագործվում են քվանտաքիմ․ պատկերացումները։ Թեր– մոդինամիկայում Ք․ ռ․ դասակարգվում են ըստ ջերմային էֆեկտի, ֆազերի թվի (հա– մասեռ, տարասեռ), քիմ․ կինետիկայում հաշվի է առնվում ուղիղ և հակադարձ ռեակցիաների արագությունները, ռեակ– ցիայի՝ միմյանցով պայմանավորված փու– լերի թիվը, մոլեկուլայնությունը (տվյալ տարրական ակտին մասնակցող մոլեկուլ– ների թիվը), կարգը են։ Առանձնացվում են գործնականորեն ոչ դարձելի ռեակցիանե– րը։ Կախված տարրական ակտին մասնակ– ցող մասնիկների բնույթից՝ տարբերում են իոնական, ռադիկալային, մոլեկուլա– յին, լուսաքիմ․ են Ք․ ռ․։ Անօրգ․ քիմիա– յում Ք․ ռ․ դասակարգում են ըստ ռեակ– ցիային մասնակցող նյութերի տեսակի և փոխազդեցության բնույթի՝ միացման–քայ– քայման, հիդրոլիզի, չեզոքացման, կոմպ– լեքսագոյացման, օքսիդավերականգնման և այլ ռեակցիաներ։ Օրգ․ քիմիայում տարբերում են հետերոլիտային (քիմ․ կապը խզվելիս էլեկտրոնային զույգը մնում է ատոմներից մեկի մոտ) և հ ո մ ո– լ ի in Ш I ի ն (էլեկւորոնային զույգը կիս– վում է, առաջանում են ռադիկալներ) ռեակցիաներ։ Հետերոլիտային ռեակցիա– ները լինում են նուկլեոֆիլային և էլեկ– տրոֆիլային։ Հաճախ Ք․ ռ․ դասակարգում են ըստ առաջացող կամ անհայտացող ֆունկցիոնալ խմբերի (նիտրման, սուլ– ֆացման, դեկարբօքսիլման և այլ ռեակ– ցիաներ)։ Առանձին խմբեր են կազմում պոլիմերման, իզոմերման, վերախմբավոր– ման և այլ ռեակցիաները, որոնց հեւոեան– քով չեն փոխվում նյութերի բաղադրու– թյունները։ Վ․ Սկիւցաիրիղիսէ Հ․ Այվազյան ՔԻՄ՛ԻԱԿԱՆ ՏԱՐՐ ЛЬ 106, տարրերի պար– բերական համակարգի VII պարբերու– թյան, VI խմբի արհեստական ռադիոակ– տիվ տարր, կարգահամարը՝ 106, d-տարր է, պատկանում է ետուրանային տարրերի շարքին։ Հայտնի են 259 [Ti/2=7 մվրկ (Գ․ Ն․ Ֆլերով և ուրիշներ), 1974] և 263 [ ւ/2= 0,9 վրկ, Ա․ Դիորսո, 1974] զանգ– վածի թվերով իզոտոպները։ Պաշտոնա– կան անվանում դեռես չունի։
ՔԻՄԻԱԿԱՆ ՏԱՐՐ № 107, տարրերի պար– բերական համակարգի VII պարբերու– թյան, VII խմբի արհեստական ռադիոակ– տիվ տարր, կարգահամարը՝ 107։ d-տարր է, պատկանում է ետուրանային տարրերի շարքին։ Հայտնի են 261 [Ti/2~ 2tմ վրկ (Գ․ Ն․ Ֆլերով և ուրիշներ), ՄՄՀՄ, 1976] ե 262 (ԳՖՀ) զանգվածի թվերով իզոտոպ– ները։ Պաշտոնական անվանում դեռես չունի։
ՔԻՄԻԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐ, պարզ և բարդ նյութերի բաղադրիչները։ Ք․ տ–ից յու– րաքանչյուրը միջուկի միենույն լիցքն ունեցող ատոմների որոշակի տեսակ է։ Հայտնի են 107 Ք․ տ․ (1986), որոնցից 89-ը հայտնաբերվել են բնության մեջ, մյուսներն ստացվել են արհեստականո– րեն՝ միջուկային ռեակցիաների միջոցով։ Քիմիայում Ք․ տ–ին հաճախ ուղղակի ան– վանում են տարրեր։ Ք․տ․ միմյանցից տարբերվում են ատոմների միջուկների լիցքով և էլեկտրոնային կառուցվածքով։ Պարզ նյութը և նրա մոլեկուլները բաղ– կացած են միենույն, բարդ նյութի մոլե– կուլները՝ տարբեր տարրերի ատոմներից։ Պարզ նյութերը Ք․ տ–ի ազատ վիճակում գոյություն ունենալու ձեերն են․ միենույն տարրը կարող է գոյություն ունենալ մո– լեկուլի բաղադրությամբ, բյուրեղական կառուցվածքով և հատկություններով տարբերվող մի քանի պարզ նյութերի ձեով (տես Աչոտրուցիա)։ Հայտնի Ք․ տ․ առաջացնում են ավելի քան 500 պարզ նյութեր։ Ք․ տ․ քիմ․ ռեակցիաների ըն– թացքում չեն փոխարկվում, քանի որ ան– փոփոխ են մնում ատոմների միջուկները։ Ք․ տ․ հասկացությունն առաջինը ձևա– կերպել է Ռ․ Բոյլը (1661), որպես ավելի պարզ մասերի չբաժանվող նյութեր։ Ք․ տ–ի ատոմական կշիռների առաջին աղյու– սակը կազմել է Ջ․ Դաչթոնը (XIX դ․ սկիզբ)։ Միջուկային ֆիզիկայի զարգացու– մը (XX դ․) թույլ տվեց ճշտել Ք․ տ․ հասկա– ցությունը և սինթեզել նոր՝ մինչ այդ ան– հայտ (տեխնեցիում, պրոմեթիում, աստա– ւոին և 92-ից մեծ կարգահամար ունեցող) տարրերը։ Քիմ․ մի տարրը մեկ այլ տարրի կարող է փոխարկվել միայն միջուկային ռեակցիաների շնորհիվ։ Ք․ տ․ նշանակվում են բիժ՜, նշաններով։ Բ․ տ․ բնորոշվում են կարգահամարով (տես ԱաոԱական համար), որը հավասար է ատոմի միջու– կում պարունակվող պրոտոնների թվին, հետեաբար նաե՝ միջուկի դրական լից– քին։ Ատոմի միջուկում պարունակվող նուկչոնների՝ պրոտոնների և նեյտրոն– ների ընդհանուր թիվը կոչվում է զանգ– վածի թիվ։ Միենույն տարրի ատոմ– ների տարատեսակները, որոնք տար– բերվում են զանգվածի թվով, կոչվում են իզոտոպներ։ Իզոտոպների տոկո– սային պարունակությունը տարրում կոչ– վում է նրանց հարաբերական տարածված ու թյ ու ն։ Տարրի ատո– մական զանգվածն իզոտոպների ատո– մական զանգվածների, ըստ հարաբերա– կան տարածվածության, միջին արժեքն է։ Երկրակեղևում առավել տարածված են զույգ թվով նուկլոններ պարունակող թեթե միջուկները։ Ք․ տ–ի տարածվա– ծությունը երկրի վրա արտահայտում են կլարկներով (տես Կչարկներ տարրե– րի)։ Երկրակեղեում առավել տարածված տարրերն են (%)՝ 0(47,0), Տt(29,5), A1 (8,05), Fe (4,65), Ca (2,96), Na (2,50), К (2,5) և Mg (1,87), ամենաքիչ տարածվածները՝ At, Fr, Np, Pu։ 95 և ավելի մեծ կարգահամար ունեցող տար– րերը և Te-ը երկրակեղեում չեն հայտնա– բերվել։ Ենթադրվում է, որ երկրի միջու– կում գերակշռում են երկաթը (^80%) և նիկելը (8%)։ Տիեզերքում առավել տա– րածված Ք․ տ–ից են ջրածինը և հելիումը։ Հայտնի են բոլոր Ք․ տ–ի ռադիոակտիվ իզոտոպները, որոնցից շատերը ստաց– վել են արհեստական եղանակներով։ Տես Ռադիոակտիվ տարրեր։ Ըստ քիմ․ և ֆի– զիկ․ (ազատ վիճակում) հատկություննե– րի Ք․ տ․ բաժանում են երկու խմբի՝ մե– տաղներ և ոչ մետաղներ։ Լ․ Գրիգորրսն
ՔԻՄԻԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱ, գիտություն բնական հումքից ցանգվածային քիմ․ վե– րամշակմամբ լայն սպառման և նյութա– կան արտադրության այլ բնագավառնե– րում օգտագործվող նյութեր ստանալու եղանակների ու միջոցների մասին։ Հիմ– քում ընկած են նյութի բաղադրության, կառուցվածքի և հատկությունների փոփո– խությունները պայմանավորող քիմ․ փո– խարկումները։ Որպես ինքնուրույն գի– տություն ձեավորվել է XX դ․ սկգբում։ ժամանակակից Ք․ տ․ օգտագործում է բնական գիտությունների, արդ․ էկոնո– միկայի և կիբեռնետիկայի նվաճում– ները, մշակում և հետազոտում է տեխ– նոլոգիական պրոցեսների իրականաց– ման առավել շահավետ ճանապարհնե– րը, նրանց ֆիզիկաքիմ․ առանձնահատ– կությունները, մեքենայացված կառավար– ման հնարավորությունները, անհրաժեշտ մեքենաների, սարքերի ու սարքավորում– ների կոնստրուկցիաները և առանձնա– հատկությունները։ Ը ն դ հ ա ն ու ր Ք․ տ․ հետազոտում է քիմ․ արդյունաբերության սկզբունքային օրինաչափությունները, մշակում ընդհանուր հիմունքները, իրա– կանացնում նյութական, էներգետիկական և այլ հաշվարկները, առաջարկում առա– վել շահավետ, անվտանգ տեխնոլոգիա– կան սխեմաներ՝ հաշվի առնելով արտա– դրության սանիտարա–հիգիենային պա– հանջները և հումքի կոմպլեքսային վերա– մշակման հնարավորությունները։ Ք․ ւո–ում օգտագործվող բազմապիսի պրոցեսները դասակարգվում են ըստ հետեյալ հիմնա– կան խմբերի․ 1․ մեխանիկական (մանրա– ցում, հատիկավորում, տեղափոխում, փա– թեթավորում են), 2․ հիդրոդինյսմիկական (հեղուկների և գազերի տեղափոխում խո– ղովակներով, ֆլոտացում, ֆիլտրում, խառնում, ցենտրիֆուգում են), 3․ ջերմա– յին (գոլորշիացում, կոնդենսացում, տա– քացում են), 4․ դիֆուզիոն կամ զանգվա– ծափոխանակային (սորբում, թրջում, թո– րում, ռեկտիֆիկացում, բյուրեղացում են), 5․ քիմ․՝ առավել բազմատեսակ, առայժմ միասնական դասակարգում չունեցող պրո– ցեսներն ընդգրկող խումբ։ Ք․ տ–ի խըն– դիրն է ստեղծել նվազագույն տեսակա– րար կապիտալ ներդրում և շահագործման ծախսեր պահանջող արտադրություն։ Այդ իրականացվում է քիմիատեխնոլոգիական պրոցեսի և համապատասխան սարքավո– րումների ճշգրիտ ընտրությամբ, շահա– վետ տեխնոլոգիական սխեմայի ստեղծու– մով, պրոցեսների և ողջ արտադրության ավտոմատ կառավարման և վերահսկման միջոցով։ Կարեորագույն խնդիրներ են նաե հումքի և էներգիայի կոմպլեքսային օգտագործումը, մթնոլորտի և ջրային ավազանների մաքրության ապահովումը։
