Ք J ո լ ն․ Գոթական տաճարը (շին․ սկսվել է 1248-ին) տեքստիլ, սննդի, կարի, քիմ․, նավթա– Քիմ․ արդյունաբերություն։ Ունի համալ– սարան, ակադեմիաներ, ինստ–ներ, երա– ժըշտական բարձրագույն դպրոց, կենդա– նաբանական այգի, թանգարաններ։ Ք․ հին գերմ․ քաղաքներից է, հիմնա– դրվել է մ․ թ․ ա․ I դ․, ուբիների գերմ․ ցեղի բնակավայրի տեղում։ Ք–ի հնագույն կորի– զը Հռենոսի ափի ուղղանկյուն հատակա– գծով հին հռոմ․ ճամբարն է․ IX–XII դդ․ կազմավորվել է շառավղա–օղակաձե կա– ռուցվածքով ֆեոդ, քաղաքը։ Ցուրօրինակ հարուստ ու բարդ տարածական կոմպո– զիցիա ունեն Ք–ի XI – XIII դդ․ ռոմանա– կան էՈյեդեցիները․ Սանկա Մարիա իմ Կապիաոլ (մինչե 1049–1065), XII– XIII դդ․ վերակառուցված Ապոստելկիր– խե (մոտ 1192–1219), Դրոս Սանկտ Մար– տին (մոտ 1185–1240), Գերեոնսկիրխե (հիմն․ շին․ 1219–27) տաճարները։ Ի»ո– շորագույն (երկար․՝ 144 մ, բարձր․՝ 157 ս) գոթական հնգանավ տաճարը կառուցվել է 1248–1560-ին, ավարտվել 1842–80-ին։ Ք․ հարուստ է նաև աշխարհիկ միջնադար– յան և Վերածննդի շինություններով՝ «Ցուր Շոյեր» տունը (XIII դարի կես), ռա– տուշան (1350–70, աշտարակը՝ 1407–14, երկհարկ սրահը՝ 1569–73, ճարտ․ Վ․ Ֆեռնուկեն), ցեյխհաուզը (1594–1606)։ Նոր կառույցներից են՝ օպերային (1954– 1957) և դրամատիկ․ (1959–65) թատրոն– ները (ճարտ․ Վ․ Ռիպհան), Հռենոսի կա– մուրջները։
ՔՅՈՄՈՒՐՃՅԱՆ Երեմիա Մարտիրոսի, Երեմիա Չելեպի, Երեմիա Դպիր, Երեմիա Բյուզանդա– ցի, Հաճի խալֆաքյաթիպ Չելեպի Արեմիա Դարանա– ղեցի, Երեմիա Կոստանդնու– պոլսեցի (22․5․1637, Կ․ Պոլիս– 1695, Կ․ Պոլիս), հայ պատմագիր, բա– նաստեղծ, մանկավարժ, երաժիշտ, ծաղ– կող, տպագրիչ, հասարակական–քաղ․ գոր– ծիչ։ Սկզբնական կրթությունն ստացել է ծննդավայրի Ս․ Սարգիս եկեղեցու վար– ժարանում, այնուհետև Մարտիրոս Ղրի– մեցու և Եղիազար Այնթափցու ղեկավա– րությամբ հմտացել մատենագիտության, գրչության արվեստի, երաժշտության բնա– գավառներում, տիրապետել հուն․, լատ․, պարսկ․, արաբ․, թուրք․, եբր․, ֆրանս․ և գերմ․ լեզուներին։ Եղել է Կ․ Պոլսի հա– յոց պատրիարքարանի ատենադպիր, 1659-ից՝ խորհրդական։ Ճանապարհոր– դել է Մերձավոր Արևելքի և Արլ․ Եվրոպա– յի երկրներում, ծանոթացել հայկ․ գաղթա– վայրերին, եղել նաև Արլ․ Հայաստանում (1685)։ 1676-ին Կ․ Պոլսում հիմնել է տպա– րան (տպագրել է 2 անուն գիրք)։ Պաշտ– պանել է Հակոբ Դ Ջուղայեցու Հայաս– տանի ազատագրման ծրագիրը։ Ք․ թողել է բազմաժանր և բազմաբնույթ գրական ժառանգություն, որոնք ցրված են աշխարհի տարբեր գրապահոցներում (Երեան, Վենետիկ, Վիեննա, Երուսաղեմ են)։ Պատմ․, տոմարագիտ․, կրոն, երկե– րի մեծ մասը նա շարադրել է չափածո։ «Պատմութիւն համառօտ Դճ․ տարւոյ Օս– մանցոց թագաւորացն» չափածո պատմ․ երկը (2 հրտ․, 1982), որ գրվել է կաթողի– կոս Հակոբ Դ Զուղայեցու պատվերով, բովանդակում է օսման, սուլթանության պատմությունը՝ Օսման 1-ից (1299) մինչե Մեհմեդ IV-ի գահակալությունը (1678)։ Ք․ օգտագործել է հայ և թուրք հեղինակների երկասիրությունները, ժող․ ավանդազը– րույցներ, առասպելներ, հիշողություններ, բանավոր տեղեկություններ են։ «Պատմու– թիւն»-ը կարեոր, հաճախ՝ եզակի տեղե– կություններ է հաղորդում օսման, սուլ– թանության քաղ․ և սոցիալ–տնտ․ կացու– թյան, պետ․ կարգի, հարկահանության, ներքին և արտաքին քաղաքականության, նվաճված ժողովուրդների վիճակի, թուրք, բռնապետության դեմ ծավալված ժողո– վըրդա–ազատագր․ պայքարի, Արմ․ Հա– յաստանի պատմության մասին։ Ք․ 1695-ին կազմել է այդ աշխատության համառոտ և արձակ տարբերակը («Թագաւորութեան Օսմանցւոց համառօտիւ պատմութիւն», անտիպ, Երեանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ․ Մատենադարան)։ «Օրագրութիւն (հրտ․ 1939) հուշագր․ երկում, ինքնակենսագր․ տեղեկություններից զատ, Ք․ արժեքավոր տվյալներ է հաղորդում 1648–62-ին Թուր– քիայում կատարված կարեոր դեպքերի, հայկ․ գաղթավայրերի հասարակ, ու եկե– ղեց․ գործերի, օսման, տիրակալության մեջ ապրող բնակչության կենցաղի, ծիս․ սովորությունների, կրոնի, բարքերի, պետ․ ու եկեղեց․ գործիչների մասին։ Այդ նյութերը մասամբ նա օգտագործել է 1692–93-ին գրած եռամաս «Տարեգրա– կան պատմութիւն» երկում (ձեռագիրը պահվում է Վենետիկի Մխիթարյան միա– բանության ձեռագրատանը), որը ընդ– գրկում է Կ․ Պոլսի և հայկ․ գաղութի1648- 1690-ի պատմությունը։ «Պատմութիւն հըր– կիզման Կ․ Պոլսոյ» երկում (անտիպ, Երուսաղեմի ձեռագրատուն, ձեռ․ JVC 892) դատապարտել է թուրք, իրականությունը, ցույ–ց տվել թուրք, բռնապետության պայ– մաններում հայ ժողովրդի տնտ․ ծանր վիճակը, քաղ․ և կրոն, անիրավահավա– սարությունը։ Օսման, սուլթանության ե հայ ժողովրդի XVII դ․ պատմության կա– րեոր սկզբնաղբյուրներ են Ք–ի «Վիպա– սանութիւն յառումն Կրետէ կղզւոյ», «Պատ– մական բանք իւոոյ ժամանակին», «Հա– մառօտ հարցմունք և պատասխանիք», «Վիպասանութիւն յԱպրօ Չելէպի» (բոլորն էլ՝ անտիպ) I* այլ աշխատություններ, «Ստամպօլոյ պատմութիւն» եռահատոր, չափածո երկը (1913–39), 1952-ին՝ նաե թուրք․)։ Ք–ի «Աշխարհագրութիւն» երկը (կորսված) պարունակել է Եվրոպայի, Ա– սիայի, Աֆրիկայի երկրների, հատկապես՝ Հայաստանի աշխարհագր․ նկարագրու– թյունը, հայկ․ վանքերի տեղագրությունը (պահպանվել է առաջաբանի մի մասը և քարտեզը)։ Կորսվեք է նաև Բոսֆորի տե– ղագրությանը նվիրված «Համառօտ ստո– րագրութիւն Կ․ Պոլսոյ նեղուցի» երկը (հայ․ և իտալ․)։ «Տօմարական գիտելիք– ներ․․․» աշխատությունում (Երուսաղեմի ձեռագրատուն, JNP 1058) քննարկել է հայկ․, հրեական, հուն․, լատ․ տոմարնե– րին վերաբերող մի շարք հարցեր, շարա– դրել հայկ․ տոմարի ընդհանուր պատմու– թյունը։ Ք․ գրել է նաև ուղերձներ, գանձեր, ողբեր, պոեմներ, տաղեր, որոնց զգալի մասը ստեղծված է միջնադարյան հոգեոր երկերի ձեական կանոնների ու կաղա– պարների համաձայն՝ գրաբարի և միջին հայերենի խառնուրդով։ Ք․ մշակել է ժող․ երգեր («Տաղ ջրի վրայ է ասացեալ» շար– քը են), զգալի դեր խաղացել հայ գրակա– նության աշխարհականացման գործում։ Ք–ի նամակները ոչ միայն արժեքավոր վավերագրեր են, այլ՝ գեղարվեստական արձակի նմուշներ։ Ք․ գրել է նաև թուրք, տաղեր, նամակներ, հայերենից թուրք, թարգմանել «Նոր կտակարանը», «Դավ– թի սաղմոսները», «Հայսմավուրքը», «Պատմություն մեծին Աղեքսանդրի» երկը, Ներսես Շնորհալու «Հավատով խոստո– վանիմ»-ը, «Պատմութիւն Փարիզու և Վեն– նայի» պոեմը (1871), իր կազմած «Հայոց պատմությունը» (չի պահպանվել)։ Վեր– ջին աշխատությունն օգտագործել է արաբ պատմագիր Մյունեջջիմ Բաշին՝ իր «Տիե– զերական պատմության» Հայաստանին վերաբերող հատվածները շարադրելիս։ Ք–ի կրոնա–դավանաբան․ մի շարք ստեղ– ծագործություններն ուղղված են կաթոլի– կության և քաղկեդոնականության դեմ։ Երկ․ Գովաբանութիւն տեղեաց տնօրինա– կանաց յԵրուսաղեմ, ԿՊ, 1678։ «Վասն էքմէք– ճի առնաւուտ Տիմօյի ումեմն․․․», «Բանբեր Մատենադարանի», Jsfe 6, 1962, էջ 409–427։ Գրկ․ Չ ա մ չ յ ա ն Մ․, Պատմութիւն Հա– յոց, հ․ 3, Վնտ․, 1786։ Մ ր մ ր յ ա ն Դ․, Ստվերք հին դեմքերու, ԿՊ, 1907։ Օ ր մ ա ն– յան Մ․, Ազգապատում, հ․ 2, ԿՊ, 1914։ Ակինրմն Ն․, Երեմիա Չելեպի Քյոմուրճ– յան, Վնն․, 1933։ Օշակ ան Հ․, Երեմիա Չելեպի, «Սիոն», 1939–40։ Սtա հ ա կ– յան Հ․, Երեմիա Քյոմուրճյան, Ե․, 1964։ Ս ի ր ու ն ի Հ․, Պոլիս և իր դերը, հ․ 1, Բեյ– րութ, 1965։ Պ․ Հովհաննիսյան
ՔՅՈՆԻԴՍԲԵՐԳ, տես Կաչինինգրադ։
ՔՅՈՇՔ, գյուղ Արմ․ Հայաստանում, Վանի վիլայեթի Հայոց ձոր գավառում։ 1909-ին ուներ 181 հայ բնակիչ (35 տուն)։ Զբաղ– վում էին հացահատիկի մշակությամբ, այ– գեգործությամբ, արհեստներով։ Դյու– զում կար եկեղեցի և վարժարան։ Բնակիչ– ների մի մասը զոհվել է 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ։
