Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/524

Այս էջը սրբագրված չէ

զանգված և 70 կմ բարձրության հասնող Օ․ հ–ներ։ Օ․ հ–ի արձակումը կատարվում է աշխարհագրական տարբեր շրջաննե– րում՝ ներառյալ նաև Արկտիկան և Ան– տարկտիկան։ Օ․ հ–ում տեղադրված գոր– ծիքների հաղորդիչ մասերի ազդանշան– ներն ընդունվում են ռադիոհեոուստա– տեսությամբ։

ՕԴԵՐԵՎՈՒԹԱԲԱՆԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐ, մըթ– նոլորտի վիճակի (օդի ջերմաստիճան, ճնշում, խոնավություն, քամու ՝արագու– թյուն և ուղղություն, ամպամածություն, տեղումներ, արեափայլք, տեսանելիու– թյուն են) և մթնոլորտային երեույթների (մառախուղ, ամպրոպ, փոթորիկ, հողմնն) բնութագրերի ընդհանուր անվանումը։

ՕԴԵՐԵՎՈՒԹԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, գիտություն մթնուորաի և նրանում տեղի ունեցող պրոցեսների մասին։ Օ–յան հիմնական բաժինը մթնոլորտի ֆիզիկան է, որն ուսումնասիրում է մթնոլորտի ֆիզիկ, երեույթների և պրոցեսների ընդ– հանուր օրինաչավւությունները։ Մթնոլոր– տի ֆիզիկայի ենթաբաժիններն են․ երկ– րամերձ շերտի ֆիզիկան, ազատ մթնոլոր– տի ֆիզիկան (աերոլոգիա) և մթնոլորտի բարձր շերտերի ֆիզիկան (աերոնոմիա)։ Մթնոլորտի ֆիզիկայի մաս են նաե ակտինոմետրիան ( ուսումնա– սիրում է մթնոլորտում արեգակնային ճառագայթման ու նրա վերափոխման օրինաչափությունները), մթնոլոր– տային օպտիկան (զբաղվում է մթնոլորտում տեղի ունեցող օպտիկական երեույթների ուսումնասիրությամբ), մթնոլորտային էլեկտրա– կ ui ն ու թ յ ու ն ը և մթնոլորտա– յին ձայնագիտությունը։ Մըթ– նոլորտում տեղի ունեցող քիմ․ պրոցես– ներն ուսումնասիրում է մթնոլորտի քի– միան։ Մթնոլորտային երևույթներն ու պրոցեսները տեսական մեթոդներով ուսումնասիրող բաժինը կոչվում է դ ի– նամիկական Օ․, որի գլխ․ խնդիր– ներից է եղանակի կանխատեսման հաշ– վարկային մեթոդների մշակումը։ Օ–յան մյուս բաժիններից են՝ սինօպ– տիկական Օ․, որն զբաղվում է մեծ տա– րածությունների վրա եղանակային պայ– մանների տեղաբաշխման ու փոփոխման օրինաչափությունների ուսումնասիրմամբ և սպասվելիք եղանակի կանխատեսման մեթոդների մշակմամբ։ Օ–յան կարեոր բաժիններից է նաև կլիմայագիտ ու– թ յ ու ն ը, որն զբաղվում է կլիմաառա– ջացնող գործոնների, դրանց փոխադարձ կապի ու ներգործության պայմանների, ինչպես նաև կլիմայի տատանման օրի– նաչափությունների ուսումնասիրությամբ։ Օ–յան մեջ ձևավորվել են նաև մի շարք կիրառական բաժիններ՝ գյուղատնտ․ Օ․, ծովային Օ․, բժշկ․ կւիմայագիաություն են։ 0-ական առաջին հետազոտություններն սկսվել են դեռևս անտիկ ժամանակներից (Արիստոտել), սակայն այն զարգացման մեծ առաջընթաց ապրեց XVII դ․ առաջին կեսերին, երբ ստեղծվեցին Օ–ական առա– ջին գործիքները՝ ջերմաչափը և բարո– մետրը։ ժամանակակից Օ․ օգտագործում է ֆի– զիկայի և տեխնիկայի նորագույն նվաճում– ները։ Օ–ական արբանյակների օգնու– թյամբ կատարվում են դիտարկումներ ամբողջ երկրագնդի համար։ Ռադիոլո– կացիոն սարքերի միջոցով կատարվում են ամպերի և մթնոլորտային տեղումների որոշակի դիտարկումներ ևն։ Օգտագործ– վում է դիտարկումների ու տվյալների մշակման ավտոմատացումը։ Տեսական Օ–յան հետազոտումների ժամանակ օգտա– գործվում են ԷՀՄ–ները։ Օ․ առավել սեր– տորեն կապված է օվկիանոսագիտության և ցամաքի ջրաբանության հետ։ Մեր երկրում Օ–յան գիտ․ և գործնական աշխատանքները ղեկավարում է 1929-ին ստեղծված ՍՍՀՄ օդերևութաբանական ծառայությունը, այժմ՝ ՍՍՀՄ հիդրոօդերե– վութաբանական և բնական միջավայրի վերահսկողության պետ․ կոմիտեն։ ՀՍՍՀ– ում Օ–յան գիտ ․ և գործնական աշխա– տանքներով զբաղվում են ԳԱ Երկրի մա– սին գիտությունների ինստ–ի աշխարհա– գրության բաժինը, Անդրկովկասյան հիդ– րոօդերևութաբանական ԳՀԻ–ի Երևանի բաժանմունքը և ՀՍՍՀ հիդրոօդերեութա– բանական և բնական միջավայրի վերա– հսկողության պետ․ կոմիտեն։ Տարբեր երկրների Օ–ական գործունեությունը միավորում է Օդերևութաբանական հա– մաշխարհային կազմակերպությունը։ Գրկ․ Ալեքսանդրյան Գ․ Ա․, Օդե– րևութաբանություն և կլիմայագիտություն, 2 լրց․ և բարեփոխ․ հրա․, Ե․, 1980։ Матвеев JI․ Т․, Основы общей метеорологии․ Физика атмосферы, Л․, 1965․ ՕԴԻ ԽՈՆԱՎՈՒԹՅՈՒՆ, ջրային գոլորշի– ների պարունակությունը օդում՝ արտա– հայտված բացարձակ կամ հարաբերական միավորներով։ Բնութագրվում է հետևյալ մեծություններով, 1․ջրային գոլոր– շիների առաձգական ու թյ ու ն կամ օդում ջրային գոլորշիների մասնա– կան ճնշում (е) արտահայտված ն/մ2(մմ սնդ․ ս․-ով կամ մբար–հբ ով)։ 2․ Հագեց– ման առաձգական ու թյ ու ն (Е), ջրային գոլորշիների առավելագույն սահ– մանային առաձգականությունը տվյալ ջերմաստիճանում։ 3․ Բացարձակ խոնավություն (а), օդի միավոր ծավալում պարունակվող ջրային գոլոր– շիների քանակը՝ ց–ներով։ 4․ Տ և ս ui կ ա– րար խոնավ ություն (q), 1 գ կամ 1 կգ օդում պարունակվող ջրային գոլոր– շիների քանակը՝ ց–ներով։ 5․ Հարա– բերական խոնավ ություն (г), օդում ջրային գոլորշիների առաձգակա– նության և նույն ջերմաստիճանում գո– լորշիների առավելագույն առաձգակա– նության հարաբերությունը՝ %-ներով։ Եթե օդը հագեցած է ջրային գոլորշիներով, е=Е։ 6․ Խոնավության պակա– սորդ (d)․ որոշում է օդի չորության կամ խոնավության աստիճանը։ Տվյալ ջերմաս– տիճանում օդի և ջրային գոլորշիների առավելագույն առաձգականության և իրա– կան առաձգականության տարբերությունն է (d=E–e)։ 7․ Ցողի կեա (т), այն կրի– տիկական ջերմաստիճանը, որի դեպքում օդում պարունակվող ջրային գոլորշիները կոնդենսանում են։ Օդի բացարձակ խոնավության օրական ընթացքը համընթաց է ջերմաստիճանի ընթացքին, իսկ հարաբերական խոնավու– թյան օրական ընթացքը հակառակ է ջեր– մաստիճանի օրական ընթացքին։ Երկրի մակերևույթին մոտ, ջրային գոլորշիների միջին պարունակությունը բարձր լայնություններում կազմում է օդի ծավալի 0,2%–ը, արևադարձերում՝ 2,5%–ը։ Բարձր լայնություններում ջրա– յին գոլորշիների առաձգականությունը 1-ից (ձմռանը) մինչև 5 մբար է (ամ– ռանը), մերձարևադարձային լայնություն– ներում՝ մինչև 30 մբար։ Հարաբերական խոնավությունն առավել բարձր է հասա– րակածային լայնություններում (միջին տարեկանը՝ ավելի քան 85%), ինչպես նաև բևեռային լայնություններում, իսկ ձմռանը մայրցամաքի խորքում՝ կապ– ված ցածր ջերմաստիճանների հետ։ Տրո– պոսֆերային բաժին է ընկնում մթնոլոր– տում պարունակվող ջրային գոլորշինե– րի 99%–ը։ Մարդու համար միջին կլիմա– յական պայմաններում ամենանպաստա– վոր վիճակը հարաբերական խոնավու– թյան 40–60%–ն է։ Օ․ խ․ չափվում է խո– նավաչափերով։

ՕԴՈԵՎՍԿԻ Ալեքսանդր Իվանովիչ (1802– 1839), ռուս բանաստեղծ, դեկաբրիստ։ Իշխան։ 1824–25-ին Օ․ ընդունվել է դեկա– բրիստների Հս․ ընկերության մեջ, հա– րել նրա արմատական մասին։ Մասնակ– ցել է 1825-ի դեկտ․ 14-ի ապստամբությա– նը, որի ճնշումից հետո բանտարկվել է Պետրոպավլովյան ամրոցում։ 1827–37-ին եղել է տաժանակրության մեջ և աքսո– րում (Սիբիր), այնուհետև ցարի հրամա– նով որպես շարքային ուղարկվել է Կով– կաս՝ գործող բանակ, որտեղ մտերմացեք է Մ․ Լերմոնտովի և Ն․ Օգարյովի հետ։ Օ–ի մինչև 1825 թ․ գրած գործերը գրեթե չեն պահպանվել։ 1825-ից հետո Օ․ իր ստեղծագործության մեջ հավատարիմ է մնացել նախկին գաղափարներին («Գու– շակ լարերի հնչյունները բոցե․․․», 1827, Ա․ Պուշկինի «ի Սիբիր» հայտնի բանաս– ւոեղծության պատասխանը)։ Նրա «Վա– սիլկո» (1829–30) պոեմին, «Զոսիմա» (1827–29), «Պառավ գուշակուհին» (1829) բանաստեղծություններին և այլ գործե– րին բնորոշ է անցյալի բարոյափիլ․ իմաս– տավորման շեշտը։ ՕԴՐԱ, Օդեր (չեխ․ և լեհ․ Odra, գերմ․ Oder), գետ Չեխոսլովակիայում (վերին հոսանքը), Լեհաստանում և ԳԴՀ–ում։ Երկարությունը մոտ 903 կմ է, ավազանը՝ 119 հզ․ կմ2։ Սկիզբ է առնում Սուդետնե– րից, հոսում Միջինեվրոպական հարթա– վայրով և թափվում Շչեցինի ծոցը (Բալ– թիկ ծով)։ Գլխ․ վտակներն են Բուբրը, Նիսա Լուժիցկան, Վարտան։ Տարեկան միջին ծախսը 540 մ3/վրկ է։ Վարարում է գարնանը, ջրառատ է ձմռանը, նավարկե– լի՝ մինչե վերին հոսանքը, ջրանցքներով կապված է էլբա և Վիսլա գետերի հետ։ Օ–ի ափերին են Օստրավա (Չեխոսլովա– կիա), Օպոլե, Վրոցլավ, Շչեցին (Լեհաս– տան), Օդերի Ֆրանկֆուրտ (ԳԴՀ) քաղաք– ները։ ՕձԱԿՈՄ, տես Անդրկովկասյան հաաուկ կոմիաե։

ՕՋԱՆՅԱՆ Անդրանիկ, տես Անդրանիկ։ ՕձԵՐ (շվեդ, as-լեռնաշղթա, թմբաշար), երկար (մինչև 40, երբեմն ավելի քան 500 կմ), նեղ (մի քանի ւ/-ից մինչև 2–3 կմ),