Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/543

գալիայի դեմ իրան, զորքերի և անգլո– հոլանդ․ նավատորմի գործողությունների, իսկ հետագայում 0-ի ցեղերր հուժկու շարժման հետեանքով։ 1650-ին Օ․ լրիվ ազատագրվել է։ 1737–44-ին О-ի առափ– նյա շրջանները գրավել են իրան, զորքե– րը։ 1744-ին Օ․ ազատագրվել է։ Աբու Սաիդ դինաստիայի օրոք իմամների իշ– խանությունը վերստին տարածվել է Պար– սից ծոցի իրան, ափի հվ–արլ․ մասում։ XVIII դ․ 2-րդ կեսին Օ․ դարձել է կռվա– խնձոր սկզբում Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրան– սիայի, ապա նաև Կենար․ Արաբիայի վա– հաբական (տես Վահաբականներ) կա– ռավարիչների միջե։ 1792-ին իմամի եղ– բայր սուլթան բին Ահմեդը զավթել է Օ–ի առափնյա շրջանները, այդ թվում՝ Մաս– կատ են քաղաքները, հռչակեւ առանձին պետություն՝ Մասկատի սուլթանություն։ Համարյա միաժամանակ О-ի իմամությու– նից անջատվել են Պարսից ծոցի և Օրմու– զի նեղուցի առափնյա որոշ տարածքներ, որոնք զավթել են վահաբականները։ Մին– չե XIX դ․ սկիզբը О-ի տարածքում գտնը– 0 մ ա ն ի մայրաքաղաք Մասկաաը վել են առանձին միավո– րումներ՝ 0-ի իմամությու– նը, Մասկատի սուլթանու– թյունը և 0-ի հս․ առափ– նյա շրջանները («Ծովա– հենների ափ»)։ XIX դ․ 2-րդ կեսին Մասկատը և «Ծո– վահենների ավւը» դարձել են անգլ․ պրոտեկտորատ– ներ՝ Մասկատ և Պայմա– նագրային Օման (վերջի– նիս հետագա պատմութ– յունը տես Արաբական Միացյաչ էմիրություններ հոդվածում)։ 1920-ի սեպտ․ 25-ին կնքված պայմանա– գրով անգլ․ իշխանություն– ները և Մասկատի սուլթա– նը О-ի իմամությունը ճա– նաչեցին անկախ պետու– թյուն ։ Ազատագր, շարժ– ման աճը Մասկատում և Պայմանագրային Օմանի իշխանություններում, հա– կաիմպեր․ միտումների ուժեղացումն 0-ի երեք մա– սերում, ինչպես նաև նավ– թի հայտնաբերումը հան– գեցրին այն բանին, որ Մեծ Րրիտանիան, խախտե– լով 1920-ի պայմանագիրը, 1955-ի աշնանը ներխուժեց О-ի իմամության տարած– քը։ Անգլ․ զորքերը և Մաս– կատի սուլթանի զինված ջոկատները գրավեցին Օ–ի իմամության մի շարք քա– ղաքներ։ Օ–ում սկսվեց ազատագր․ պայ– քար, որն ․աջակցություն էր ստանում արաբ, երկրների և ՄԱԿ–ի կողմից։ 1970-ի հուլիսին Մասկատի սուլթան դար– ձած Կաբուս բեն Աաիդը 1970-ի վեր– ջին հայտարարեց Օ–ի սուլթանության ստեղծման մասին, որի մեջ մտան Մաս– կատի սուլթանությունը և Օ–ի իմամու– թյունը։ 1971-ի սեպտ․ 29-ին Օ–ի սուլթա– նությունն ընդունվեց Արաբ, երկրների լիգայի, հոկտ․ 7-ին՝ ՄԱԿ–ի մեջ։ Օ–ում շարունակվում է պայքարը Մասկատի սուլթանի զորքերի դեմ Օ–ի լիակատար անկախության համար, այդ պայքարը գլխավորում է Օմանի ազատագրության ժող․ ճակատը (մինչե 1974-ի օգոստոսը կոչվում էր Օմանի և Պարսից ծոցի ազա– տագրության ժող․ ճակատ)։ Քաղ․ կուսակցություններ և արհմիու– թյուններ Օ–ում չկան։ Տնտեսությունը։ Օ․ տնտեսապես հե– տամնաց, ագրարային, զարգացող նավթ– արդյունահանությամբ երկիր է։ Տնտեսա– պես ակտիվ բնակչության մոտ 80% –ը զբաղված է գյուղատնտեսության մեջ։ Գյուղատնտ․ գլխ․ կուլտուրան փյունիկ– յան արմավենին է (141 հզ․ ա, 1981)։ Մշակում են նաև առվույտ, կիտրոն, ման– գո, նուռ, բանան, հացահատիկային կուլ– տուրաներ, բամբակենի, ծխախոտ, շա– քարեղեգ, բանջարեղեն, քոչվոր բեդվին– ները զբաղվում են անասնապահությամբ (ոչխար, այծ, հատկապես՝ ուղտ), ծովավւ– նյա մասերում՝ ձկնորսությամբ։ Կա տնայ– նագործություն։ Զարգացած են արհեստ– ները (ոսկերչություն, սառը զենքի, ոչ մեծ նավերի արտադրություն են)։ Երկրի համախաոն արտադրանքի ավելի քան 20%-ը բաժին է ընկնում նավթարդյու– նաբերությանը (սկսել է զարգանալ 1967-ից)։ Նավթի կոնցեսիաները պատկա– նում են «Պեթրոլեում դիվելոփմենտ Օման», «Ռոյյալ դատչ Շել», «Ֆրանսեզ դյու պետրոլ» և «Պարտեքս Կյուլպենկ– յան» ընկերություններին։ 1984-ին արդ– յունահանվել է 17,9 մլն w նավթ։ 1981-ին արտադրվել է 617,2 մլն կվւռ․ ժ էլեկտրա– էներգիա։ իրագործվում է 1981–85 թթ․ սոցիալ–տնտ․ զարգացման պլանը։ Եր– կաթուղի չկա։ Ավտոճանապարհների եր– կարությունը 6500 կմ է (2117 կմ–ւլ՝ աս– ֆալտապատ), նավթամուղներինը՝ 750 կմ, գազամուղներինը՝ 320 կմ (1984)։ Նավթը նավթամուղներով առաքվում է էլ Ֆահլ նավահանգիստը և արտահանվում։ էս Սիբ քաղաքում կա միջազգ․ օդանավա– կայան։ Օ․ արտահանում է նավթ, արմավ, ձուկ, ցիտրուսներ ևն, ներմուծում՝ մե– քենաներ, սարքավորում և տրանսպորտի միջոցներ, արդ․ ապրանքներ, պարեն։ Հիմնական գործընկերներն են Մեծ Բրի– տանիան, ճապոնիան, ԳՖՀ, ԱՄՆ, Նի– դերլանդները, Հնդկաստանը։ Դրամական միավորը օմա– նական ռիալն է։ 1 օմանական ռիալը= =2,9 դոլլարի (1984)։ Բժշկասանիտարական վիճակը և առող– ջապահությունը։ Առողջապահության հա– մաշխարհային կազմակերպության ոչ լրիվ պաշտոնական տվյալներով 1970– 1975-ին ծնունդը կազմել է 49,9, ընդհանուր մահացությունը՝ 18,5, մանկական մա– հացությունը՝ 1000 ողջ ծնվածին 138։ Գերակշռում են վարակիչ և մակաբուծա– կան հիվանդությունները։ 1977-ին գոր– ծել են 24 բուժհիմնարկություն՝ 1393 մահճակալով (10 հզ․ բնակչին՝ 17,1 մահ– ճակալ), այդ թվում 5-ը՝ 805 մահճակալով, ընդհանուր տիպի են, 16-ը՝ 558 մահճա– կալով, գյուղական վայրերում, 2 բժշկ․ կենտրոն՝ 14 մահճակալով և 1 ծննդա– տուն՝ 16 մահճակալով։ 1978-ին աշխատում էին 414 բժիշկ (5,2 բժիշկ՝ 10 հզ․ բնակչին), 94 բժշկի օգնա– կան, 21 ատամնաբույժ, 120 դեղագործ, 18 մանկաբարձ, 748 բուժքույր։ Բժշկ․ կադրերի մեծամասնությունը պատրաստ– վում են արտասահմանում։ Երկրում կազմակերպվել են բուժքույ– րերի, առողջապահության տեսուչների օգ– նականների պատրաստման դասընթաց– ներ։ Լուսավորությունը։ Մինչե XX դ․ կեսը գործել են միայն մզկիթներին կից դըպ– րոցներ, որոնցում ուսուցանվել են գրի, ընթերցանության, հաշվի տարրական գի– տելիքներ։ 1950-ական թվականներից ըս– տեղծվել են աշխարհիկ դպրոցներ։ Ուսու– ցումն անջատ է։ Որպես պարտադիր առար– կա դասավանդվում է մահմեդական կրո– նի հիմունքները։ Անգրագետ է բնակչու– թյան ճնշող մեծամասնությունը։ Մեծ ջան– քեր են գործադրվում կրթության զար– գացման համար։ Կրթության ողջ համա– կարգը ձրի է։ Ունի պրոֆկրթության մի քանի կենտրոն։ Բարձրագույն ուս․ հաս– տատություններ չկան։