տը՝ Ֆ․ ժիսոում է գիտ․ ճանաչողության աշխարհայացքային նշանակությունը՝ աշ– խարհի ըմբռնման մեջ որոշիչ դեր հատ– կացնելով կրոն, հավաաին։ Ֆ․ հատււկ է իդեալիստական փիլ–յան շատ ոա ղու– թյունների․ Վ․ Ի․ Լենինի բնորոշւամբ իդեալիզմը «․․․ ֆիդեիզմի միայն նր iuig- րած, զտված ձևն է․․․» (Երկ․ լիակտ․ с ող․, հ․ 18, էշ 471)։
ՖԻԴԵԼ (գերմ․ Fiedel,< լատ․ fides–լար), լարային աղեղնավոր երաժշտ․ գործիք։ Տարածված է եղել VIII դ․–XIV դ․ կեսին, Արմ․ Եվրոպայում՝ թափառական Արա– ժիշտների շրջանում։ Ֆ–ի դասական տԱսա– կը եղել է կիթառանման։ Ունեցել է 2 հարթ հնչերեսից (դեկա) կազմված իրան, փա– կագծաձև 2 ռեգոնատորային անցք, шг անց լադերի գրիֆ, տափակ գլխիկ՝ ուղղահա– յաց դասավորված ականջներով։ էստերի քանակը՝ 1–5, լարվածքը՝ կվարտա– կվինտային։ Գրկ․ Струве Б․ А․, Процесс форми– рования виол и скрипок, М-» 1959, с․ 37 –55․
ՖԻԴԵՐ (անգլ․ feeder, < feed – սնեւ), 1․ ԷլեկտրաԷներգետ ի կ ui յ ու մ, էլեկտրահաղորդման բաշխիչ կաբելային կամ օդային գծերի (սովորաբար՝ 6– 10 կվ) հնացած անվանումը։ 2․ Ռ ա դ ի ո– տեխնիկայում, ռադիոհաճսյխա– կանության էլեկտրական տատանումների հաղորդման գիծ։ Որպես Ֆ․ օգտագործում են թե՝ զուգահեռ հաղորդալար1ւրով կազմված սիմետրիկ բաց գծեր, թե՝ սի– մետրիկ կամ համառանցք մալուխներ։ Առավել հաճախ անտենան Ֆ–ով մք աց– վում է հաղորդիչին կամ ընդունիչին։ Ֆ․ են անվանում նաե այն գծերը, որոնցով ձայնային հաճախականությունների էլեկ– տրական տատանումները մատուցվում են ռադիոտրանսլյացիոն ցանցին։
ՖԻԴԻԱՍ, Փ ի դ ի ա ս (ФеьбСас;, մ․թ․ա․ V դ․ սկիզբ–մ․ թ․ ա․ մոտ 432–431), հւււյն․ քանդակագործ, բարձր դասական արվես– տի խոշորագույն վարպետներից։ Ստեղ– ծագործությունները հայտնի են անոիկ հեղինակների նկարագրություններիդ ու պատճենահանված օրինակներից։ Սեծ համբավ են ունեցել Աթենաս Պրոմայոսի բրոնզե հսկա արձանը (մ․ թ․ ա․ լքոտ 460), կանգնեցված Աթենքի Ակրոպոլի– սում՝ ի հիշատակ պարսիկների դեմ հաղ– Ֆիդիաս (աշակերտների հետ)․ «Դիո– նիսոս» (կամ <ԹեսԱս>, մ․ թ․ ա․ 437 – 431, Աթենքի Ակրոպոլիսի Պարթենոնի արևե յան ճակտոնի քանդակ, այժմ՝ Բրիտանական թան– գարանում, Լոնդոն) թանակի, խրիսոէչեֆանտինային քանդա– կագործության եղանակով կատարված օլիմպիական Զևսի (կանգնեցվել է Օլիմ– պիայում, Զևսի տաճարում, համարվել «աշխարհի յոթ հրաշալիքներից») և Պար– թենոնի տաճարի Աթենաս Պարթենոսի մեծաչափ արձանները։ Արվեստների հա– մադրության կատարյալ օրինակներից է Պարթենոնի ճարտ․ և քանդակագործու– թյունը (մ․ թ․ ա․ 438–432, մարմարակերտ նմուշները՝ Բրիտանական թանգարանում, Լոնդոն, Լուվրում, Փարիզ, Ակրոպոլիսի թանգարանում, Աթենք)՝ կատարված Ֆ–ի ղեկավարությամբ, հավանաբար՝ նաև մասնակցությամբ։ Գրկ․ Н ю 6 ерг С․ Н․, Фидий, М-, 1941․ ՖԻձԱՀԻ (Կարապետյան Գևորգ, 1847, Ալեքսանդրապոլ –1918, Ալեքսանդրա– պոլ), հայ աշուղ։ Գրել–կարդալ սովորել է վաղ հասակում։ Ինը տարեկանում աշա– կերտել է Զահրուն, հմտացել աշուղական արվեստի մեջ, սովորել սազ ու ջութակ նվազել։ Իմացել է գրական թուրք․։ Իր վարպետի հետ շրջել է Արմ․ Հայաստանի հայաբնակ վայրերը, երգել հայ․ ու թուրք, երգեր, գրել իր առաջին բանաստեղծու– թյունները։ Ստացել է վարպետի կոչում։ Մասնակցել է աշուղական մրցույթներին։ Ֆ․ ստեղծագործել է աշուղական արվեստի գրեթե բոլոր ժանրերով, քարոզել ազնվու– թյուն, բարեգործություն, աշխատասիրու– թյուն, հայրենասիրություն։ Աշուղի թուրք, երգերը մեզ չեն հասել։ Հայերեն երգերից բացի Ֆ–ից մնացել են գեղեցիկ դաստան– ներ։ Երկ․ Ալեքսանդրապոլցի Աշըղ Ֆիզահու երգերը, Թ․, 1901։ Կ, Դուր գար յան
ՖԻԶԻԿԱ (< հուն․ (pi3ai£ – բնություն), բնության երևույթների ընդհանուր օրի– նաչափությունները, մատերիայի հատկու– թյուններն ու կառուցվածքը և դրա շարժ– ման օրենքներն ուսումնասիրող գիտու– թյուն։ Ֆ․ բաժանվում է փորձարա– րական Ֆ–ի և տեսական Ֆ–ի, որը, սակայն, պայմանական է։ Ֆ–ի հիմ– քը փորձն է։ Տեսական Ֆ․ ամփոփում է փո–րձերի արդյունքները՝ ելնելով փաստե– րի հիման վրա կառուցված գաղափարնե– րից, մաթեմատիկորեն ձևակերպում է օրինաչափությունները և բացատրում կոն– կրետ երևույթները, ինչպես նաև կանխա– տեսում նոր երևույթներ, որոնք ենթարկ– վում են հետագա փորձնական ստուգման։ Ֆիզիկ, երևույթները վաղնջական ժա– մանակներից իրենց վրա են բևեռել մարդ– կանց ուշադրությունը։ Արդեն անտիկ աշ– խարհում ձևավորվել էին անընդհատ բա– ժանելիության և ընդհատության ըմբըո– նումները, ձևակերպվել են ստատիկայի, հիդրոստատիկայի օրենքները, ստեղծվել էր Պտղոմեոսի երկրակենտրոն համա– կարգը ևն։ Ընդհուպ մինչև XVI դ․ Ֆ–ում տիրապետող էին հին հուն, բնափիլ–յան մտահայեցողական պատկերացումները, որոնք եղել են աշխարհի գիտ․ պատկերի ստեղծման հիմնական միջոցները։ XVI դ․ կեսին Ն․ ԿոպեռնիկոսԱ առաջադրել է արևակենտրոն համակարգի տեսությունը։ Ֆ․ որպես ինքնուրույն գիտություն սկսել է զարգանալ XVII դ․՝ շնորհիվ Գ․ Գաչի– չեյի հետազոտությունների։ Գալիլեյի և նրա ժամանակակիցների (6ո․ Կեպլեր, Ռ․ Դեկարտ, Ք․ Հյուգենս) աշխատանք– ներն ընդհանրացրել է Ի․ Նյուտոնը՝ հիմք դնելով դասական մեխանիկային։ Առավել մեծ հաջողությունների Ֆ․ հաւ ել է երկ– նային մարմինների շարժումներն ուսում– նասիրելիս։ 6ո․ Կեպլերի, Տ․ Բրահեի դիտարկումների հիման վրա Նյուտոնը հայտնագործեց տիեզերական ձգողու– թյան օրենքը, որը հնարավոյ ություն է տվել մեծ ճշգրտությամբ հաշվարկել Լուս– նի, մոլորակների ուղեծրերը, բացատրել տեղատվության և մակընթացության երե– վույթները։ Նյուտոնն առաջինն է ձևա– կերպել բացարձակ տարածության և բա– ցարձակ ժամանակի ըմբռնումնէ րը։ XVII դ․ 1-ին կեսից զարգացեւ) է գազերի մասին ուսմունքը (է․ ՏորիչելլՒւ, Օ․ Գե– րիկե, Մ․ Վ․ Լոմոնոսով, Ռ․ Բո[լ, է․ Մա– րիոտ, ժ․ Գեյ–Լյուսակ, P․ Կլապեյրոն և ուբիշնե՜ր)։ XIX դ․ 1-ին կեսին ձևակերպ– վել է էներգիայի պահպանման և փոխա– կերպման օրենքը (Ցոլ․ Մայեր, Ջ․ Ջոուլ, Հ․ Հելմհոլց), որը դարձել է թերմոդինա– միկայի հիմքը։ Ավելի ուշ ստեղծվել է գազերի կինետիկ տեսությունը (Զ․ Ջոուլ, Թ․ Կլաուզիուս, Ջ․ Մաքսվել, Լ․ Բոլց– ման), սկզբնավորվել է վիճակագրական ֆիզիկան, որի գիտ․ հիմունքները ձևակեր– պել է Զ․ Գիբսը։ Վիճակագրական Ֆ–ում քվանտային պատկերացումներ!] կիրառու– մը նպաստել է քվանտային վիճակագրու– թյան ստեղծմանը։ Ֆ–ի ընդարձակ բաժիններից է էչեկտրա– դինամէկան։ Արդեն XVII դ․ սկզբից սկըս վել է այդ երևույթների կանոնւսվոր ու– սումնասիրությունը (Շ․ Դյուֆե, Ֆրանկ– լին, Շ․ Կուլոն, Հ․ Կավենդիշ, SL Պրիստ– լի, Լ․ Գալվանի, Ա․ Վոլտա, Հ․ էրստեդ, Ա․ Ամպեր)։ Սակայն էլեկտրականության և մագնիսականության Ֆ–ի զարգացումը սկսվել է Մ․ Ֆարադեյի աշխատանքներով։ Դաշտի (տես Նյութ և դաշտ) մասին Ֆա– րադեյի պատկերացումները Ջ․ Մաքսվելը միավորել է մաթ․ տեսության մեջ, որը միասնական տեսակետից մեկնաբանում է էլեկտրական, մագնիսական, օպտիկական երևույթները։ XIX դ․ 2-րդ կեսի մի շարք հա!յտնագոր– ծություններ (կաթոդային ճառագայթներ, էլեկտրոն, ատոմային և մոլեկուլային սպեկտրներ, ռենտգենյան ճաաւգայթներ, ռադիոակտիվություն, միջուկն ւրի ար– հեստական փոխակերպումներ, ֆոտո– էլեկտրական երևույթ) նախապատրաստել են միկրոաշխարհի երևույթների ուսում– նասիրումը։ Քվանտային պատ1 հրացում– ների հիմքը դրել է Մ․ Պլանկը, որը բա– ցարձակ սե մարմնի ճառագայթման երե– վույթը բացատրելու համար ենթադրել է, որ էլեկտրամագնիսական ճառս գայթման էներգիան ընդունում է ընդհատո ն արժեք– ներ։ Այս գաղափարը, որ դարձել է Ֆ–ի հետագա զարգացման կռվանը, Ա․ էյն– շտեյնը կիրառել է ֆոտոէչեկտրսկան երե– վույթը բացատրելու համար։ Այնուհետև Ն․ Բորը, հենվելով Է․Ռեզերֆորւի հետա– զոտությունների վրա, 1913-ին առաջ է քաշել ատոմի կառուցվածքի նոր տեսու– թյուն։ Այս նոր գաղափարներ ւ հիման վրա, շնորհիվ Լ․ դը Բրոյլի, Վ․ Հայզեն– Բերգի, Պ․ Դիրակի, է․ Շրեդ1ւնգերի և մյուսների տեսական հետազոտություն–
